Стандартнасці і паточнасці, паколькі пра-

фесійныя распрацоўкі механічна і без якіх-

небудзь варыяцый паўтараюцца рукою вы-

канаўцы. Роспіс, як і аплікацыя саломкай,

пастаўлены на канвеер, паток, траціць свой

жывы народны характар. Асноўнае ў на-

Родных роспісах — свабодны рух пэндзля,

Нестандартнасць малюнка, адлюстраванне

асобы выканаўцы, які арганічна спалучае

Імправізацыйнасць з традыцыйнасцю.

Майстрыха па роспісу дываноў А.Багатке-

віч з Курдзекаў Докшыцкага раёна. 1983.

Роспіс

РОСПІС ПА ТКАНІНЕ I ШКЯЕ

Крыху пазней, чым штампаваныя, і прак-

тычна адначасова з распіснымі куфрамі ў

беларускім народным побыце набыў пашы-

рэнне дэкаратыўны роспіс па тканіне і

шкле. Нарадзіўшыся на пачатку 20 ст. спа-

Чатку як новая, чыста самадзейная з'ява, у

1930—50-я гады дэкаратыўны роспіс стаў

амаль паўсюдным, у некаторых рэгіёнах

нават набыў характар промыспу, што спа-

радычна бытаваў яшчэ і ў 60-я гады.

Між тым цікавасць даследчыкаў да гэтага

віду беларускіх роспісаў выявілася толькі ў

Я гады, калі апошнія практычна выйшлі з

Побыту. Гэтаму ёсць сваё тлумачэнне. Лю-

бая новая з'ява ў народным мастацтве,

Якая развілася за адносна кароткі час, на

Першым этапе непазбежна суправаджаец-

ца самадзейнымі праявамі, a то і яўнай без-

густоўнасцю і антымастацкасцю. У рос-

Пісах гэта асабліва прыкметна: бадай, ніво-

дны іншы від народнага мастацтва не быў

Настолькі дыскрэдытаваны аляпавата-сала-

Джавай базарнай прадукцыяй, якая масава

распаўсюджвалася вандроўнымі «жывапіс-

цамі», так што аж да апошняга часу ўсе ві-

ды роспісаў залічваліся ў разрад кічу.

Толькі ў 80-я гады, з развіццём беларуска-

га мастацтвазнаўства, былі «адкрыты» са-

праўды народныя роспісы, якія валодаюць

Усімі прыкметамі любога традыцыйнага

віду народнага мастацтва: калектыўнай

Асновай творчасці, пераемнасцю мясцовых

Традыцый, арганічным спалучэннем з ін-

Шымі відамі народнага мастацтва.

Прычыны пашырэння аналагічных відаў

роспісу ў беларусаў і суседніх народаў до-

Сыць падобныя, хоць маюць і некаторыя

Мясцовыя асаблівасці, заснаваныя на тра-

Дыцыйных для таго ці іншага рэгіёна кры-

Ніцах. Напрыклад, польскія дываны і «малё-

Ванкі», па характары вельмі блізкія да бела-

Рускіх, вядуць сваё паходжанне ад

традыцыйных насценных роспісаў36. Блізкія

яны і да распісных абразоў, аднак, у адро-

зненне ад апошніх, выконвалі ў інтэр'еры

чыста дэкаратыўную ролю, з'яўляючыся

Ф.С у х а в і л а. Дыван. 1987. Сацін, роспіс.

Бабруйшчына Глыбоцкага раёна.

Народнае мастацтва Беларусі

Творчасцю тых жа майстрых, якія распісвалі

ўнутры і знадворку сцены свайго жыппя37.

Цікавую тэорыю пашырэння дэкаратыў-

ных роспісаў на паперы (малёвак) у наро-

дным жыллі ўкраінцаў вылучае Б.Бутнік-

Сіверскі. Вытокамі іх таксама з'яўляюцца

Насценныя роспісы — адзін з найбольш

яркіх відаў украінскага народнага маста-

цтва. Сярод майстрых заўсёды вылучаліся

«малювальніцы», творчасць якіх спужыла

ўзорам дпя пераймання. Нярэдка яны пра-

цавалі па просьбе суседзяў, родзічаў, зна-

Мых. Аднак у пачатку стагоддзя попыт

стаў апераджаць прапанову, і майстрыхі

Сталі працаваць на паперы, што дазволіла

ім не прывязвацца да надвор'я, пораў года

ці пэўных датаў, да якіх звычайна аздаблялі

хату38. «Малёўкі» некаторых рэгіёнаў за-

сноўваюцца таксама на традыцыях роспісу

скрыняў39.

Беларускія роспісы па тканіне, што быта-

вапі ў выглядзе прыложкавых насценных

дываноў, паўдываноў і невялікіх дыванкоў

(макатак) і набылі пашырэнне ў тыя ж са-

мыя часы — у пачатку 20 ст. і асабліва ў

Ф.Сухавіла. Дыван. Фрагмент. 1986.

Сацін, роспіс. Бабруйшчына Глыбоцкага

Раёна.

Я гады, выкліканы тымі ж чыста

дэкаратыўнымі задачамі. Дываны і дыванкі

аздобілі інтэр'ер, напоўнілі яго мажорным

Гучаннем. У першыя пасляваенныя гады,

Калі спаленая, зруйнаваная беларуская вё-

ска інтэнсіўна адбудоўвалася, роспісы як

больш аператыўны від мастацтва запоўнілі

Новыя пабудовы, кампенсуючы недахоп

мастацкіх вырабаў прамысловай вытвор-

Часці. Менавіта да гэтага перыяду адносіц-

Ца росквіт гэтага віду народнага мастацтва.

Распісныя дываны характэрныя практычна

для ўсёй Беларусі, аднак у многіх рэгіёнах

Гэта была хутчэй спарадычная, самадзейная

З'ява, чым масавы, традыцыйны від наро-

Днага мастацтва. Апошняе датычыць хіба

Што заходняй часткі Паазер'я (Докшыцкі,

Глыбоцкі, Пастаўскі, Мёрскі, Браслаўскі,

Мядзельскі раёны), дзе мастацтва роспісу

дываноў было масавай з'яваю, з характэ-

Рнымі мясцовымі традыцыямі і тыповымі

Асаблівасцямі.

Калі польскія і ўкраінскія роспісы засноў-

Валіся на традыцыях дэкору сцен жылля і

вясельных куфраў, то паўночнабеларускія

Маюць сваю крыніцу. Як ужо адзначалася,

у беларусаў роспісы жылля не сустрака-

Ліся, не характэрныя для Паазер'я і распіс-

Ныя куфры. У той жа час бытавалі арыгі-

Нальныя прыложкавыя дываны, выкананыя

паліхромнай вышыўкай гладдзю па чорным

фоне. Гэтыя досыць дэкаратыўныя, апе

працаёмкія ў выкананні вырабы, відаць, і

паспужылі асновай для роспісу дываноў.

Адносная даступнасць алейных і клеевых

фарбаў, параўнаўчая непрацаёмкасць вы-

Канання далі магчымасць распісным дыва-

Нам скласці сур'ёзную канкурэнцыю вы-

шываным, а неўзабаве і наогул іх вы-

Цесніць.

З'яўляючыся па ступені пашырэння маса-

вым, мастацтва роспісу дываноў тым не

менш не было ўсеагульнай справаю, як,

напрыклад, ткацтва. Звычайна ў кожнай вё-

сцы, a то і ў цэлым наваколлі сваім май-

Стэрствам выпучапіся 1—2 майстры ці май-

стрыхі, якія выконвалі заказы суседзяў ці

Знаёмых. Гэта Л.Ючковіч і А.Багаткевіч

(в.Курдзекі Докшыцкага раёна), М.Маро-

зька (в.Пестуны Мёрскага раёна), Ф.Суха-

віла (в.Бабруйшчына Глыбоцкага раёна),

Г.Курыловіч (г.Шаркоўшчына), М.Папок

(в.Ляшчынск Мядзельскага раёна) і інш.

Аўтараў многіх работ вызначыць немаг-

Чыма.

Пры ўсёй разнастайнасці і індывідуаль-

Роспіс

насці почыркаў і манераў кожнага майстра

паўночнабеларускія дываны вылучаюцца

Тыпова мясцовымі асаблівасцямі, што аб'я-

дноўваюць іх у адзіную групу. Падобная

Кампазіцыя і матывы дэкору характэрныя і

для некаторых роспісаў Польшчы, аднак

паўночнабеларускія вылучаюцца большым

Мастацка-стылістычным адзінствам. Калі

польскія роспісы на працягу паўстагоддзя

Прайшлі шлях ад стылізавана-геаметрычных

да арнаментальна-дэкаратыўных формаў

Распінна-зааморфнага характару, а за-

Тым — да ілюстрацыйна-натуралістыч-

ных40, то беларускія ўстойліва трымаліся

арнаментальна-дэкаратыўных кампазіцый

Расліннага характару, толькі зрэдку адхіля-

ючыся ў бок сюжэтна-тэматычных, яўна са-

мадзейнага плану. Храналагічна розніца

толькі ў тым, што фон даваенных дываноў

Звычайна белы ці шэры, з нефарбаванага

Палатна, пасляваенных, перыяду росквіту

Гэтага віду народнага мастацтва, — чорны,

Кампазіцыя больш адпрацаваная і даскана-

Лая.

Асноўны матыў распісных дываноў —

А.К і ш. Дыван *Рай*. Фрагмент. 1930-я га-

Ды. Слуцкі раён.

Пышны букет кветак у кошыку, вазе або

Перавязаны стужкай; па краях — гірлянда-

вянок з пераплеценых распінных парасткаў,

Кветак, лісця або букеты, што адыходзяць

ад вуглоў да цэнтра. Насам паабапал бу-

Кета сіметрычна размяшчаюцца сілуэты

птушак (ластаўкі, галубы, павы), для паўды-

ваноў і макатак характэрныя ў сюжэтах 2

ільвы ці алені, выкананыя ў наіўна-рэалісты-

Чнай манеры.

Стылізацыя раслінных матываў досыць

Значная, хоць большасць кветак пазнаваль-

Ныя: ружы, званочкі, рамонкі, хрызантэмы,

Гронкі бэзу. Вырашэнне плоскаснае, ко-

леры лакальныя, асабліва ў роспісах клее-

вымі фарбамі, ажыўленне іншымі колерамі

Робіцца не дзеля дасягнення аб'ёмнасці, a

з яўна дэкаратыўнымі мэтамі або каб ад-

Дзяліць колеры адзін ад аднаго. Глыбокі чо-

Рны фон узмацняе гэтую звонкую дэка-

ратыўнасць.

Крыху іншы характар роспісаў алейнымі

Фарбамі. Колеры не такія яркія, паколькі

палатно ўцягвае алей, надае роспісам стры-

маны капарыт матавых адценняў. Тут

А.К і ш. Дыван *Райскі cad*. 1930-я гады.

Слуцкі раён.

Народнае мастацтва Беларусі

Больш прыкметнае імкненне да перадачы

Аб'ёму, аднак арнаментапьнасць і дэка-

ратыўнасць несумненна пераважаюць.

Нярэдка майстры карысталіся папяро-

Вымі трафарэтамі, набіваючы з іх дапамо-

гай асноўныя абрысы малюнка. Аднак вы-

карыстанне трафарэтаў выклікана зусім не

Імкненнем спрасціць працэс роспісу ці па-

Ставіць яго на паток, паколькі такія дываны

рабілі не дпя рынку. Трафарэт дапамагаў

Больш дакладна арганізаваць кампазіцыю,