Накладныя замкі са спружынным ме-

ханізмам. Часцей за ўсё яны аберагапі ўва-

ход у мясцовую цэркаўку, касцёл, капліч-

Ку. Такі замок складаецца з каробкі з ме-

Ханізмам, дзвюх ручак, адна з якіх

Выводзіцца на знадворны бок дзвярэй, і

Ключавіны, што афармляе адтуліну для пра-

соўвання ключа. Кпючавіны звычайна заў-

Сёды па-мастацку аформлены, бо займа-

юць прыкметнае месца ў знадворным дэ-

Коры дзвярэй. Іх формы сведчаць пра

ўплыў і «высокіх» мастацкіх стыпяў, і мяс-

Цовых народных традыцый. Гэта прык-

Метна, напрыклад, у афармленні сякера-

Падобных, часам гравіраваных ключавін

Рускага народнага жылля — спрошчаных,

апе па-народнаму непасрэдных варыянтаў

тых узораў, якія аздаблялі дзверы ста-

ражытных мураваных храмаў. Ключавіны

На дзвярах беларускага народнага жылля

Таксама сведчаць пра тое, што народныя

майстры-кавалі звяртапі сваю ўвагу на ма-

нументапьныя пабудовы ранейшых часоў,

перш за ўсё барочныя. Ключавіны набыва-

Юць сэрцападобную форму з багата арна-

Ментаванымі краямі або форму прамаву-

гольніка з простай прафіліроўкай па краях і

дэкаратыўна распрацаваным верхам, дзе

можна бачыць гапоўкі жывёл і птушак, на-

Ват сілуэт чалавека, а на культавых збуда-

Ваннях — крыжык. Аднак, пераймаючы

ўзоры высокапрафесійнага цэхавага рамяс-

Тва, беларускія народныя майстры (як і

ўкраінскія, польскія) свае работы вырашалі

Па прынцыпе сіпуэтнасці, не аздабляючы

Гравіраваннем.

У мастацкіх адносінах цікавасць уяўля-

Юць таксама каваныя металічныя краты,

што ахоўвалі вокны гаспадарчых пабудоў у

заможных сядзібах, а таксама ў культавых

Збудаваннях. Яны маюць тыпова народны

характар, не выяўляючы прамых аналогій з

Адметнай стылістыкай гатычных, рэнесанса-

вых, барочных вырабаў. Вырашэнне іх про-

Стае: жалезная паласа з высечанымі і ада-

Гнутымі вострымі зубамі. У невялікіх ква-

дратных аконцах гаспадарчых пабудоў дзве

Вазок з акоўкай. 1930-я гады. Каловічы Ві-

Лейскага раёна.

Акаваная скрыня. Канец 19 cm. Давыд-Гара-

Аок Столінскага раёна.

Народнае мастацтва Беларусі

Паласы маглі быць змацаваны крыж-на-

Крыж, утвараючы сваеасаблівую дэкара-

тыўную кампазіцыю. Так вырашаліся гэтыя

вырабы, напрыклад у Польшчы (асабліва ў

Малапольшчы), дзе мелі масавае пашырэн-

Не23. На Беларусі яны рэдкія, сустракаюцца

Спарадычна, што, відаць, тлумачыцца кан-

Струкцыйнай асаблівасцю беларускай на-

Роднай архітэктуры: у гаспадарчых пабудо-

вах аконцы высякаліся ў двух сумежных

Бярвёнах, былі маленькія і не патрабавалі

дадатковых прыстасаванняў дпя іх аховы.

Разгледжаныя віды каваных вырабаў вы-

карыстоўвапіся ў розных відах пабудоў —

Жыллёвых, гаспадарчых, сядзібных, культа-

вых і спапучалі ў сабе як утылітарную, так і

мастацкую функцыі з яўнай перавагай пер-

Шай. Асобную групу складаюць вырабы,

Звязаныя толькі з культавымі збудаваннямі.

Гэта ажурныя каваныя крыжы, што ўвен-

Чваюць купалы сельскіх цэркавак, шпілі кас-

цёлаў, віпьчакі каплічак і званіц, вароты

царкоўных і касцёльных агароджаў. Росквіт

Гэтага віду народнага мастацкага каваль-

Ства прыпадае на другую палову 19 — па-

Фрагмент акоўкі куфра. Канец 19 cm. Да-

Выд-Гарадок Столінскага раёна.

Чатак 20 стагоддзя, а на тэрыторыі былой

Заходняй Беларусі — да 1939 г. Несумнен-

на, узорамі дпя сельскіх кавалёў паспужылі

Больш раннія вырабы на местачковых і га-

Радскіх храмах. Так, арыгінальныя крыжы

аздабляюць цэрквы ў Давыд-Гарадку

(Столінскі раён), Кажан-Гарадку (Лунінецкі

раён), Мазыры, касцёлы ў Будспаве (Мя-

дзельскі раён), Іўі і інш.

Дэкаратыўна адкаваныя крыжы сустрака-

юцца па ўсёй Беларусі, апе асабліва шмат

Іх у яе заходніх рэгіёнах — на Панямонні,

Заходнім Палессі, на захадзе Паазер'я.

Найбольш блізкія аналогіі прасочваюцца з

Падобнымі вырабамі Літвы (асабліва Жму-

Дзі), Польшчы, заходняй Украіны (Закар-

пацця). Многія ўзоры беларускіх, літоўскіх,

польскіх крыжоў здзіўляюць амаль поўным

Падабенствам, якое не выключае магчы-

масці міжэтнічных кантактаў і перайманняў.

Атрымаўшы ганаровы заказ на аздабленне

Мясцовага храма, сельскі майстар, зразу-

мела, уважліва прыглядаўся да тых узораў,

Якія можна было бачыць у бліжэйшым ці

Аддаленым наваколлі. Аднак у многіх вы-

Серп. 1920-я гады. Дубрава Маладзечанска-

Га раёна.

Мастацкая апрацоўка металу

падках яўнае падабенства вырабаў з'яўля-

Ецца вынікам аднолькавага падыходу да

вырашэння даўняга хрысціянскага сімвапу.

Па манеры выканання і характары мапю-

Нка крыжы надзвычай разнастайныя. Су-

Стракаюцца вырабы, асабліва на прыда-

Рожных каплічках і іншых збудаваннях ма-

лых формаў, досыць простыя: два

Крыжападобна злучаныя стрыжні. Далей-

шае ўскладненне формы адбывалася за

кошт апрацоўкі канцоў. Тут можна бачыць.

Дадаткова прымацаваныя кароткія пера-

кладзінкі, што ўтвараюць маленькія кры-

жыкі. Канцы раскоўваюцца завіткамі, тры-

Ліснікамі і іншымі матывамі геаметрычнага і

стылізаванага расліннага характару.^

Купалы і шпілі цэркваў і касцёлаў азда-

бляліся крыжыкамі з больш дэкаратыўнай

кампазіцыяй. Простыя формы ў выглядзе

крыжападобна змацаваных стрыжняў

Амаль не сустракаюцца. Звычайна перакла-

дзіны крыжа ўтвораны здвоенымі стрыж-

Нямі, часта са «змейкай» унутры — зігзага-

Падобнай аздобаю з тонка адкаванага

Стрыжня, якая выходзіць з цэнтра крыжа да

яго канцоў. Такія змейкі запаўняюць пра-

Стору і паміж перакладзінамі крыжа, утва-

Раючы своеасаблівыя прамяні — адзіна-

рныя, двайныя, трайныя. Нярэдка ўтвараец-

Ца зграбная кампазіцыя, што нагадвае

сонца са ззяннем, уражанне дапаўняецца

Круглым дыскам на скрыжаванні.

Крыжы на праваслаўных і уніяцкіх храмах

у многіх выпадках дапаўняюцца сілуэтам

паўмесяца ў ніжняй частцы, што характэ-

рна таксама для вырабаў заходняй Укра-

іны, рэгіёнаў з праваслаўным насельніцтвам

Усходняй Польшчы і суседніх тэрыторый

Літвы. Паўмесяц павінен быў сімвалізаваць

Перамогу хрысціянства над язычніцтвам,

аднак якраз такія крыжы ў многіх выпадках

сведчаць, што паўмесяц мірна ўжываўся з

Язычніцкай сімволікай. I дыск з промнямі,

што нагадваў сонца, і змейкападобныя эле-

менты ўказваюць на язычніцкае пакланенне

Сілам прыроды, якое да 20 ст. амаль за-

быта, але традыцыйна выяўляецца ў дэ-

коры крыжоў. Некаторыя іх узоры ўвогуле

Нагадваюць нейкія дзівосныя распіны (цар-

Акаваны куфар. Пачатак 20 cm. Давыд-Га-

Радок Столінскага раёна.

П.Б а г р ы м. Фрагмент жырандолі. 1881.

Крошын Баранавіцкага раёна.

Народнае мастацтва Беларусі

ква ў в.Крупец Добрушскага раёна), часам

з амаль поўнай імітацыяй распінных пара-

сткаў (царква ў в.Беражное Столінскага ра-

ёна). На фоне неба такія ажурныя кам-

пазіцыі выглядаюць вельмі мапяўніча.

Язычніцкія перажыткі аказаліся настолькі

жывучыя, а дэкаратыўнасць падобных вы-

рабаў такая ўражлівая, што нават каталіц-

Кая рэгламентацыя не змагла іх перамагчы.

Напрыклад, крыж на касцёле ў в.Ліпнішкі

(Іўеўскі раён) нагадвае дзівосную кветку са

«змейкамі», распіннымі парасткамі з ліс-

Тамі і цюльпанападобнымі матывамі па кан-

Цах. Падобныя вырашэнні характэрныя і дпя

Літвы, дзе хрысціянства (каталіцтва) было

Прынята значна пазней і таму язычніцкія пе-

Ражыткі праявіпіся яшчэ мацней24.

Адсутнасць да апошняга часу публікацый

па каваных крыжах Беларусі і параўнаўча

нешматлікі ўцалелы да нашых дзён рэчавы

Матэрыял тлумачаць думку, быццам такія

вырабы характэрны гапоўным чынам для

Літвы і Польшчы. М і ж тым самі польскія да-

Спедчыкі сцвярджаюць, што найбольш ціка-

выя ў дэкаратыўных адносінах якраз унія-

цкія і праваспаўныя крыжы2 5, характэрныя

галоўным чынам для Падпяшша, населе-

нага праваслаўнымі беларусамі. Гэта ж да-

Тычыць і Беларусі, а таксама сумежных тэ-

Рыторый Літвы. Такім чынам, каваныя кры-

жы Беларусі арганічна ўваходзяць у адзіны

арэал іх пашырэння, што ўключае суме-

Жныя тэрыторыі Беларусі, Літвы, Украіны,

Польшчы.

КАВАНЫЯ ВЫРАБЫ БЫТАВОГА ПРЫЗНАЧЭННЯ

Шырока выкарыстоўвалася кавальства ў

аснашчэнні і вырабе рэчаў бытавога пры-

значэння: акоўванні транспартных сродкаў,

вырабе прылад працы, інструментаў, сель-

Скагаспадарчага начыння і г.д. Мастацкія

якасці іх не адразу кідаюцца ў вочы, як,