Захавалі простыя, лаканічныя, але выразныя

формы, якія нярэдка ўражваюць сваёй

грунтоўнасцю, масіўнасцю і нейкай пер-

шабытнай суровасцю. Гэта ў значнай сту-

пені датычыць большасці драўляных выра-

баў, характзрных дпя народнага побыту бе-

ларусаў. Вырабляпіся яны пераважна ў

даўбана-разьбяной тэхніцы, якая, па вызна-

чэнні В.Васіленкі, «склапася ў незапамятныя

часы і захавалася амаль без зменаў»41.

Многія простыя сялянскія рэчы, здавапася

б, чыста утылітарнага прызначэння толькі ў

Справе, у рабоце раскрываюць сваю пры-

Гажосць. Гэта можна назіраць на прыкла-

дзе разнастайных даўбаных чарпакоў. Не-

Каторыя з іх захавалі арыгінальную форму

паўшарападобнай бярозавай нарасці, дзе

Сплошчана толькі дно. У гэтым выпадку ма-

тэрыял гранічна адчувальны, што поўнасцю

адпавядае светаўспрыманню сельскага жы-

хара, які меў справу толькі з натуральнымі

прадуктамі, рэчамі, з'явамі — знаходзіў у

лесе многія рэчы паўгатовыя: з дуплістага

дрэва рабіў бочачку-кадаўбчык, каподу-ду-

Плянку для пчол, з дубка — цэп, арэхавая

рагаціна ператваралася ў вілы і г.д. Гэтыя

Рэчы канструкцыйна моцныя, паколькі ні-

Дзе не пераразаліся натуральныя вапокны.

Яны вызначаюцца непаўторнай прыроднай

скульптурнасцю формаў (таму многія да-

следчыкі не без падстаў лічаць іх своеа-

Саблівай разнавіднасцю скульптуры), цэла-

снасцю аб'ёмаў, ствараючы ўражанне

непрыдуманасці, грунтоўнасці, вечнасці.

Гэта вобразы самога жыцця.

Непаўторная пластыка беларускіх чаў-

ноў, асабліва басейна Дняпра. Іх звычайна

Карцы. Канец 19 — пачатак 20 cm. Дрэва,

даўбанне, разьба. Усходняя Беларусь.

НМГК.

Народнае мастацтва Беларусі

выдзёўбвалі з тоўстай асіны, затым запар-

Валі, расхілялі бакі, з-за чаго HOC І карма

загіналіся крышку ўверх. Ствараўся пры-

гожы плаўны імклівы сілуэт, такі арганічны

Пры спізганні па вадзе.

У сялянскім побыце ў многіх выпадках

незаменныя былі драўляныя чарпакі-карцы.

Кераміка была крохкая і цяжкая, метал,

Асабліва медзь, — дарагі і маладаступны.

Чарпакамі веялі зерне, вычэрпвалі з лодкі

Ваду, мералі прадукты, з іх елі, пілі, паіпі

Свойскую жывёлу. Функцыянальнае пры-

значэнне чарпакоў вызначыла іх канструк-

цыйныя адрозненні і ў сувязі з гэтым воб-

Разныя вырашэнні.

Пасудзіны для вычэрпвання вады з лодкі і

Падобныя на іх веялкі нізкія, выцягнутыя, з

ппоскім дном і доўгай ручкай. Зерне ці

вада, з сілай выкінутыя з іх, нібы прадаўжа-

Юць гарызантапьны імклівы рух чарпака.

Гэткай жа вобразнасцю вызначаюцца і чар-

пакі іншых відаў: выцягнутыя, міндалепа-

добныя, чоўнападобныя і г.д.

Пры першым поглядзе на гэтыя чарпакі,

коўшыкі, карцы, сальнічкі і іншыя даўбана-

разьбяныя вырабы, што вызначаюцца яў-

нымі ці ўмоўнымі выяўленчымі формамі,

Уражвае архаічнасць іх аблічча. Гэта асаб-

Лівая эстэтычная сістэма, што захавапася з

Глыбокай старажытнасці. Яна дапускае не-

Падробны натуралізм, калісьці ж гэта была

Натура сама па сабе: конскі чэрап, сарока,

Прымацаваныя на сцяне ці шчыце хаты і г.д.

Згодна з вераваннямі, некаторыя свойскія

Жывёлы і птушкі валодалі магічнай сілай ад-

ганяць злых духаў. Магія натурная з часам

перайшла ў магію выяўленчую. Замест

Конскага чэрапа высякалі з дрэва сілуэт

конскай галавы. У беларусаў натурную ма-

Гію этнографы фіксавалі яшчэ на пачатку 20

Ст.42 3 глыбокай старажытнасці яна адпю-

строўвала парцыяпьныя ўяўленні людзей.

Магічныя ўласцівасці надаваліся не толькі

Жывёле ці птушцы, але нават іх часткам.

Таму натуралістычнае адпюстраванне было

неабавязковае. Галоўнае — перадаць не

фактуру поўсці або пер'я, не характэрны

Выгін фігуры, шыі, асаблівасць руху, а ча-

Стку ці некалькі частак, якія «валодалі»

Магічнай сілай, складалі тыповую рысу жы-

Карцы. Пачатак 20 cm. Дрэва, даўбанне,

Разьба. Слуцкі раён. ДМЭ.

Сальнічка. Канец 19 cm. Дрэва, даўбанне.

Клімавіцкі раён. ДМЭ.

Сальнічка. 1940-я гады. Дрэва, даўбанне. Лыжка. Пачатак 20 cm. Чэрыкаўскі раён.

Пераброддзе Міёрскага раёна. ДМЭ.

Мастацкая апрацоўка дрэва

Вой істоты. Для каня — гэта выцягнутая га-

лава і пара насцярожаных вушэй, для пеў-

Ня — дзюба і грэбень. У такім спалучэнні

тыповых элементаў каня нельга быпо зблы-

Таць з птушкай, нават калі вушы, грэбень,

дзюба, галава выяўляліся вельмі схематы-

Чна, толькі намёкам. Таму, эканомячы вы-

яўленчыя сродкі, народныя майстры прый-

Шлі да гранічнага абагульнення, да ідэа-

грамы, знака, што і праяўляецца ў вядомай

нам архаічнай разьбе як беларусаў, так і

іншых спавянскіх народаў.

Аналізуючы з гэтага пункту гледжання

выяўленчыя элементы на чарпаках, карцах,

Сальнічках і іншых вырабах канца 19 — па-

Чатку 20 стагоддзя, можна меркаваць пра

старажытнае паходжанне гэтых рэчаў.

Хоць больш раннія ўзоры і невядомыя, мо-

жна з упэўненасцю казаць пра багатую іх

гісторыю. Некаторыя сведчанні ў пацвяр-

Джэнне гэтага меркавання даюць сярэдне-

Вяковыя вырабы з дрэва. Нарпакі, карцы,

сальніцы, вільчакі, што «раптам» з'явіліся ў

Ст., — толькі апошняе звяно развіцця

Старажытнай культуры.

Адбітак архаікі ляжыць на сялянскім

Начынні, якое не мае арнаментапьнай апра-

цоўкі ці захавала толькі спяды выяўленчых

вырашэнняў. Відаць, многія старажытныя

Вобразы-сімвалы быпі з часам страчаны,

пра іх існаванне ў мінулым можна толькі

здагадвацца. Так, на беларуска-ўкраінскім

Палессі бакавую сценку папіцы ў хаце, по-

Бач з уваходам, называюць конікам, і яна

сапраўды нагадвае стылізаваную галаву

Жывёлы. Такая ж дэталь і пад такой жа на-

звай добра вядома ў жыллёвым бу-

даўніцтве рускай Поўначы44. Ёсць і іншыя

сведчанні, што выяўленчыя формы ў міну-

Лым былі шырока развітыя на значных

тэрыторыях Еўропы і толькі з часам забы-

ліся. Магчыма, некаторыя тыпы чарпакоў

таксама вырашаліся ў выяўленчым стылі.

Аднак найбольш ярка скульптурна-заамор-

фная лінія выяўлена ў сальнічках — сховіш-

чах калісьці каштоўнага ў народным по-

Быце прадукту.

У беларусаў, як і ў іншых народаў Цэн-

тральнай, Паўночнай, Усходняй Еўропы,

бытавалі сальнічкі двух асноўных тыпаў:

Майстры-лыжкары I. і П.Гладзікавы з

Фашчаўкі Шклоўскага раёна. 1985.

Я. М. Сахуга.

Народнае мастацтва Беларусі

даўбаныя фігурныя і збітыя з дошчачак ў

Выглядзе скрыначкі са спінкай. Дакладнае

Апісанне сальнічак апошняга тыпу, што бы-

тавалі на Віцебшчыне ў 1870-я гады, даў

М.Нікіфароўскі: «...Сальнічка мае тут чы-

Сты тып рускай сальнічкі: чатыры дошчачкі

Зверху і знізу звязаны абручыкамі; знізу

ўстаўное дно, уверсе — накладное

Шарнірнае вечка. Задняя сценка значна вы-

шэйшая за астатнія, з прораззю ў верхняй

Частцы; дзве ж бакавыя ідуць ад задняй да

Пярэдняй з паступовым паніжэннем. Узо-

Рыстая разьба на дошчачках і нават абру-

Чыках простая і аднастайная: то дробныя

выразы косых крыжоў, ромбаў, то зубча-

Стыя выразы, то неглыбокія выемкі»45.

Магчыма, гэта больш позні тып саль-

нічак. Што ж датычыць даўбаных, яны не-

Сумненна сведчаць пра старажытнасць па-

ходжання, магію формы ў адносінах да

Зместу. Уцалелыя іх узоры (напрыклад, з

Клімавіцкага павета Магілёўскай губ.,

Дзяржаўны музей этнаграфіі ў Санкт-Пе-

Цярбургу46) нагадваюць качку, што плыве

па вадзе. Як неаднаразова адзначалася ў

Фрагмент дэкору прасніцы. Канец 19 cm.

Дрэва, разьба. Радасць Камянецкага раёна.

спецыяльнай літаратуры, качка ў глыбокай

старажытнасці ў многіх плямёнаў Еўропы

Лічыпася свяшчэнным прапродкам, гэты во-

браз існаваў яшчэ ў мастацтве неалітычных

плямёнаў поўначы Усходняй Еўропы47. Бе-

ларускія даўбаныя сапьнічкі маюць выра-

зныя аналогіі з вырабамі многіх народаў

поўначы Еўропы, аднак вызначаюць іх

Больш абагульненыя, лаканічныя, часам

Грубаватыя формы, што надае ім крыху су-

Ровы і манументальны выгляд. Досыць

блізкія паралелі заўважаюцца з сальнічкамі

рускай Поўначы48, што, несумненна, свед-

чыць пра тое, што ў гэтых рэгіёнах захава-

Лася старажытная агульнаспавянская

Стылістыка.

Гэтая ж архаічнасць і першабытная заа-

морфнасць характэрная для карцоў. У Бе-

ларусі невядомыя вырабы тыпу паўночна-

рускіх зграбных двухручных каўшоў-ска-

пкароў у форме пустацелых фігур

вадаплаўных птушак, у якіх адна ручка —

Гапава птушкі, другая — хвост (вядомыя

Познасярэдневяковыя вялікія братчынныя

каўшы, як у Нацыянальным мастацкім му-

Прасніца. Канец 19 — пачатак 20 cm. Дрэва,

Разьба. Лідскі раён.

Мастацкая апрацоўка дрэва

Зеі Беларусі, вельмі падобныя на паволж-

скія каўшы для святочнага стала, выяўлен-

чых формаў не маюць). Затое маленькія

чарпачкі-карцы для вады ці квасу мелі ў бе-