Двух абсалютна аднолькавых. Як бы ганчар

ні выпраўляў, ні прыгладжваў выраб, на ім

застаюцца і сляды стыкоўкі гліняных жгу-

тоў, і ўмяціны, і адбіткі пальцаў, і пэўная

Асіметрыя, што надае кожнай новай рэчы

ўласцівае толькі ёй аблічча. Вырабы таў-

стасценныя, масіўныя, статычныя і па-свой-

Му манументальныя, нават капі і маюць не-

Вялікія памеры.

Іншы характар мае посуд, выраблены з

Дапамогай быстраходнага ганчарнага круга

з рухомай воссю. Гэты заходнееўрапейскі

Тып ганчарнага круга («нямецкі») на тэры-

торыі Беларусі ўвайшоў у практыку ў 18

Ст., верагодна, разам з пашырэннем фаян-

Савай вытворчасці, апе да канца 19 ст. вы-

карыстоўваўся пераважна ганчарамі высо-

Каразвітых гарадскіх і местачковых ганчар-

ных цэнтраў. У канцы 19 ст. такі ганчарны

круг з рухомай воссю ўваходзіць у пра-

ктыку большасці сельскіх асяродкаў ган-

чарства, выключаючы хіба што паўночны

Захад Беларусі.

Быстраходныя нажныя кругі патрабавалі

Выкарыстання высокапластычнай гліны без

Збаны. 1980-я гады. Гліна, тачэнне, глазу-

Раванне. Шчучынскі раён.

Няга жапезнага веку. Археалагічныя даныя

сведчаць пра пашырэнне гэтай тэхнікі ў ля-

сной паласе Усходняй Еўропы20, аднак бе-

ларускія землі ўяўляюць, бадай, самую

Значную і аднародную яе зону. Тут жа (аса-

бліва на паўночным захадзе Беларусі)

Адзначана і самае позняе бытаванне гэтай

Рэліктавай тэхнікі — да сярэдзіны 20 ст.

Значнай разнастайнасцю формаў ляпны

Посуд не вызначаецца. Малапластычная

Фармовачная маса з дадаткам жарствы і

Архаічная тэхніка налепу дазвалялі выра-

Бляць пасудзіны, блізкія да цыліндра, са

Слабапрафіляваным сілуэтам. Часам на

Плечуках пасудзін выціскапіся хвалістыя па-

Яскі.

Здавапася б, гэтыя прымітыўныя вырабы

Не вызначаюцца якой-небудзь мастацка-

сцю. Сапраўды, такая тэхніка вытворчасці

абмяжоўвае творчыя магчымасці май-

строў. Тым не менш посуд ручной лепкі не

пазбаўлены мастацкіх вартасцяў. Ён вызна-

Чаецца нейкай своеасаблівай жывасцю,

ярка выяўленай рукатворнасцю і непаўтор-

Сярод ляпных пасудзін не знайсці і

Ганчар І.Шопік з Поразава Свіслайкага nCiena.

1989.

Ганчарства

якіх-небудзь дамешкаў, што ў сукупнасці з

Тэхнікай тачэння дазваляла вырабляць посуд

самых розных формаў і сілуэта. Сценкі яго

Тонкія, формы зграбныя і дасканалыя. Ба-

Гаты і разнастайны асартымент бытавога і

Утылітарна-мастацкага посуду, тыповы для

большасці ганчарных цэнтраў Беларусі ка-

Нца 19 — першай паловы 20 стагоддзя,

з'яўляецца вынікам выкарыстання менавіта

Быстраходнага нажнога круга.

Мастацкія якасці вырабаў у значнай сту-

Пені вызначаліся характарам абпалу і спада-

Рожных яму аперацый. У гэтых адносінах

найбольш выразныя групы ўяўляюць абва-

Рная (гартаваная, рабая), задымленая (сі-

Няя, чорная) і глазураваная (паліваная) ке-

Раміка.

Археалагічныя матэрыялы сведчаць, што

абварванне шырока выкарыстоўвалася ў

Старажытнарускія часы2'. У канцы 19 —

Першай палове 20 стагоддзя яно шырока

бытавала ў лясной паласе Усходняй Еўропы

(уключаючы ўсходнюю Літву) і на Бал-

канскім паўвостраве (у сельскім ганчарстве

народаў Югаславіі).

Абварванне, якое на ўсіх гэтых тэрыто-

рыях выкарыстоўвалася з ахоўнымі мэтамі

(для павышэння трываласці і змяншэння

Порыстасці), у адзначаны перыяд нярэдка

звязвалася з дэкаратыўнымі ўласцівасцямі

керамікі, паколькі ў працэсе загартоўкі по-

суд пакрываўся чорна-карычневымі, нібы

Спецыяльна намаляванымі плямамі, эфект-

На рассыпанымі па тэракотавай паверхні.

Выразнасць такога арыгінальнага дэкору

Залежала яд якасці абварвання. У народзе

даўно заўважалі такую залежнасць, і па-

Купнікі на рынках у першую чаргу звярталі

ўвагу на вырабы больш «рабыя», «страка-

тыя», «прыгожыя», інтуітыўна звязваючы

Гэта з іх высокімі утылітарнымі якасцямі.

Таму нярэдка некаторыя ганчары звязвалі

абварванне менавіта з дэкаратыўнымі аса-

Блівасцямі.

Асабліва цікавы мастацкі эфект дасягаў-

ся ў тых выпадках, калі такі старажытны від

апрацоўкі вырабаў, як абварванне, спалу-

чаўся з яшчэ больш старажытным споса-

бам іх вытворчасці — фармоўкай налепам.

«Статычныя формы і масіўныя, нібы з цяж-

касцю сагнутыя ручкі спарышоў, — адзна-

Чае І.Ялатамцава, — ствараюць адчуванне

Застыласці, нерухомасці, інерцыі матэры-

ялу. Здаецца, што заключаная ў гэтай масе

жывая творчая сіла выканаўцы яшчэ пры-

Кладвае велізарныя намаганні для таго, каб

Вызваліцца, вырвацца вонкі. Характар ма-

тэрыялу дапаўняе гэты вобраз. Грубыя

Шурпатыя сценкі і плямістая рабая паверхня

Надаюць вырабу нейкі асабліва суровы ха-

Рактар»22.

Такія архаічныя вырабы яшчэ ў сярэдзіне

20 ст. вырабляліся ў некаторых сельскіх

ганчарных асяроддзях паўночнага захаду

Беларусі. У іншых цэнтрах, асабліва на ўс-

ходзе Беларусі (як і ў Цэнтральнай Расіі)

Гартавалі посуд, вытачаны на крузе, пры-

чым галоўным чынам прызначаны для гара-

Чага прыгатавання ежы. іншыя ж вырабы

Задымлівалі ці глазуравапі.

Задымленая кераміка таксама мае ста-

Ражытнае паходжанне, хоць і крыху па-

знейшае ў параўнанні з гартаванай. З'яў-

ленне яе на тзрыторыі Беларусі адзначана ў

12—13 стагоддзях, а ў познім сярэднявеч-

чы, мяркуючы па археалагічных, архіўных і

літаратурных крыніцах, была пашырана ў

Гарадскім ганчарстве Усходняй і Цэнтраль-

най Еўропы.

Асаблівую цікавасць з мастацкага боку

ўяўляе чорнаглянцаваная кераміка — свое-

І.Ш о пі к. Ганчарны посуд. 1980. Гліна, та-

Чэнне, чорнае глянцаванне. Поразава Свіс-

Лацкага раёна.

Народнае мастацтва Беларусі

Асаблівая разнавіднасць задымленай. Су-

цэльнае ці арнаментальнае глянцаванне ў

выглядзе разнастайных узораў (клеткі,

паскі, елачкі, сетка) у канцы 19 — першай

Палове 20 стагоддзя было пашырана на

паўднёвым захадзе Беларусі, а таксама ў

Расіі, на Украіне, у народаў Цэнтральнай

Еўропы. Практычна на ўсіх гэтых тэрыто-

Рыях чорнаглянцаваная кераміка мае як па-

Добныя формы, так і аналагічны дэкор.

Найбольш папулярны спосаб утылітарна-

мастацкай апрацоўкі керамічных вырабаў у

Адзначаны перыяд — глазураванне. Тая ка-

Ларыстычная разнастайнасць, якой вылуча-

ецца прадукцыя розных ганчарных цэнтраў

Беларусі, дасягнута ў першую чаргу дзяку-

ючы глазураванню. На ўсходнеспавянскіх

Землях яно вядома са старажытнарускіх ча-

соў, асабліва шырокае бытаванне глазура-

ванай (папіванай) керамікі адзначана ў

познім сярэднявеччы, аднак гапоўным чы-

Нам у высокаразвітых гарадскіх ганчарных

Цэнтрах. 3 канца 19 ст. глазураваннем

Пачынаюць авалодваць і сельскія ганчары,

Хоць амаль нідзе яно канчаткова не выце-

І.Б ычк о. Ганчарны посуд. 1977. Гліна, та-

Чэнне, ангобны роспіс, глазураванне. Мір

Карэліцкага раёна.

сніла больш старажытныя віды апрацоў-

кі — гартаванне і дымленне, а прадаўжала

Мірна суіснаваць з імі. Звычайна гпазура-

ваны посуд выкарыстоўвалі для хаподнага

Прыгатавання ежы цІ яе захавання, а дпя

печы прызначаўся абварны ці задымлены.

Спосабы глазуравання, што прымяняпіся

Беларускімі ганчарамі, практычна не ад-

розніваліся ад вядомых на ўсіх славянскіх і

іншых землях Еўропы. Часцей за ўсё вы-

карыстоўвалася празрыстая бясколерная

паліва, якая «праяўляла» колер чарапка, на-

давала яму большую інтэнсіўнасць, а ў за-

Лежнасці ад якасці гліны — розныя ад-

Ценні, ад амаль белага да чырвона-кары-

Чневага. Карычневы колер надавала паліве

Дзындра — жапезны перагар (вокіс жа-

леза), які збірапі ў кузнях, зялёны — вокіс

медзі (зялёнка).

За дарагавізны палівы карысталіся ёю

Ашчадна. Толькі некаторыя віды посуду для

захавання дарагіх прадуктаў, і то перава-

жна ў развітых ганчарных цэнтрах, глазура-

валі цалкам. У большасці ж выпадкаў гла-

зуравапася ўнутраная паверхня посуду,

І.Б ычк о. Спарыш. 1981. Гліна, тачэнне,

Ангобны роспіс. Мір Карэліцкага раёна.

Ганчарства

звонку паліву наносілі толькі ўверсе, і яе

Рознакапяровыя бліскучыя пацёкі прыгожа

Кантраставалі з матавым тэракотавым фо-

нам ніжняй часткі вырабаў, падкрэсліваючы

Дакладнасць, адпрацаванасць і даскана-

ласць формаў. Мастацкая выразнасць уз-

мацнялася і ад нераўнамернасці абпалу, з-

За чаго на зеленаватым фоне выступалі

Светла-охрыстыя плямы. Такі посуд (у

яблыкі) цаніўся асабліва высока, трэба ду-

Маць, менавіта за яго знешні выгляд.

Гэтыя агульныя мастацкія асаблівасці, ха-

Рактэрныя для народнай керамікі як Бела-

Русі, так і суседніх славянскіх і іншых наро-

даў, у асобных ганчарных цэнтрах і нават