Ф.Сярпейка. Капялюш. 1987. Салома,

Пляценне. Цюпішкі Ашмянскага раёна.

Вырабы з саломы, лазы, бяросты, паперы

рапейскіх народаў у салому ўбіраліся

ўдзельнікі карнавалаў.

Як відаць, разнастайныя рытуальныя вы-

рабы з саломы здаўна самым цесным чы-

Нам звязваліся з каляндарнымі абрадамі і

Звычаямі, асабліва дажыначнымі. Перавага

духоўнай, а не утылітарнай функцыі гэтых

вырабаў абумовіпа непрацягласць іх быта-

Вання, звязаную з канкрэтным абрадам.

Пасля яго завяршэння ці праз некаторы час

Саламяныя атрыбуты станавіліся непатрэ-

бныя і ў народным побыце не зберагаліся,

таму іх практычна няма ў музейных калек-

Цыях. Аднак дзякуючы трываласці традыцыі

яны штогод аднаўляліся, і з улікам гэтага

Фактару можна сцвярджаць, што пахо-

Джанне саламянай атрыбутыкі такое ж ста-

Ражытнае, як і гісторыя земляробства. На

Працягу гэтай гісторыі характар саламянай

атрыбутыкі пакрыху мяняўся: ад магічнай

функцыі саломы ў першабытны перыяд —

да мастацкай, эстэтычнай ролі вырабаў з яе

ў народным побыце 19—20 стагоддзяў. У

Апошнім выпадку магічная, абрадавая

Функцыя нярэдка наогул саступае месца

чыста дэкаратыўнай, саламяныя вырабы

ўкпючаюцца ў інтэр'ер народнага жыпля як

Бытавыя і мастацкія прадметы. Тым не

Менш іх мастацка-вобразны змест самым

Цесным чынам звязаны з усёй матэрыяль-

най і духоўнай дзейнасцю народа, захоўва-

Ючы архаічную аснову і семантычную зна-

Чнасць матэрыялу.

Разам з тым у побыце беларусаў, як і

ўсіх спавянскіх і іншых народаў Еўропы, са-

лома выкарыстоўвалася не толькі ў абрада-

Вых, рытуальных мэтах, але і дпя вырабу

розных рэчаў бытавога прызначэння: по-

суду, галаўных убораў, пчаліных вулпяў,

розных матаў і цыновак. Цалкам з гаспа-

Дарчым побытам было звязана і пляценне з

такіх прыродных матэрыялаў, як лаза, луб,

Корань, бяроста, чарот і інш.

Землі Беларусі, асабліва Палессе і Па-

Азер'е, багатыя на розныя гатункі лазы —

Моцнага і эластычнага матэрыялу, прыдат-

нага для пляцення разнастайных вырабаў.

Можна меркаваць, што пляценне з лазы і

іншых прыродных матэрыялаў папярэдніча-

ла пляценню з саломы, паколькі яны паў-

Сюдна распі незалежна ад гаспадарчай

Дзейнасці чалавека. На працягу многіх ста-

годдзяў назапашваліся і ўдасканальваліся

Тэхнічныя і мастацкія навыкі вырабу быта-

вых і дэкаратыўных рэчаў з гэтых даступ-

ных і простых матэрыялаў.

Этнаграфічныя і архіўныя звесткі свед-

Чаць пра досыць значнае пашырэнне выра-

баў з лазы. Плеценая з тоўстых лазовых

дубцоў агароджа (пляцень) была добрай

Аховай участка, плеценымі былі і сцены не-

каторых гаспадарчых пабудоў. 3 лазы вы-

Раблялі палукашкі для калёс і саней, а так-

Сама разнастайныя кошыкі, карабы, ка-

Робкі і іншае начынне, якое шырока

выкарыстоўвалася ў побыце. У іх перано-

сілі і захоўвалі садавіну і гародніну, збіралі

ягады і грыбы, іх бралі ў далёкую дарогу.

Былі і зусім маленькія вырабы дпя праду-

ктаў, рукадзелля і інш.

Калі саломапляценне развівалася ў ра-

Мках хатняй вытворчасці, то пляценне з

лазы і іншых матэрыялаў у многіх выпадках

ператваралася ў шырокаразвітыя промы-

слы, асабліва ў парэформенны перыяд. У

рэгіёнах, якія вызначаліся багаццем пэўнага

Матэрыялу, промыслам нярэдка займаліся

Цэлыя паветы. Па сведчанні В.Сямёнава, у

Мінскім павеце з кораня плялі карзінкі, якія

прадавалі ў Мінску; у Пінскім павеце кар-

Зіны плялі з лазы, у Мазырскім — з кораня

Саломапляцелыйчык Ф.Сярпейка з Цюпі-

Шак Ашмянскага раёна.

Народнае мастацтва Беларусі

Ракіты, апляталі імі экіпажы і бутэлькі8. Пра

Шырокае бытаванне карзіначнага промыслу

пісаў М.Доўнар-Запольскі'. Асаблівага раз-

віцця промысел па пляценні кошыкаў дася-

гаў на тэрыторыі Заходняй Беларусі ў

Я гады. Паводле звестак Я.Арын-

Жынай, многія вёскі налічвалі сотні пляцель-

шчыкаў, што працавалі на мясцовыя рынкі.

Асабліва буйнымі цэнтрамі лозапляцення

Былі: на Віцебшчыне вёскі Норыца (1000

майстроў), Тумілавічы (50), Богіна (105),

Верхняе (500); на Гродзеншчыне — Куцаві-

чы (65), Ходараўцы (100); на Міншчыне —

Гавязна (20), Літва (62), Заполле (58), Ме-

Шычы (39); на Брэстчыне — Моталь (320),

Адрыжын (500), Лунін (2342), Навасёлкі

(900), Макраны (100), Дзівін (200), Хорск

(4000), Радчыцк (Ю89)1 0. Як відаць, лоза-

Пляценне найбольш шырокае развіццё ме-

Ла на Палессі, багатым на лазу і бедным

Землямі, што вымушала сялян развіваць

Падсобныя промыслы.

На пачатку 20 ст. і асабліва напярэдадні

Й сусветнай вайны промыспы па пляценні

Перажывалі складаны перыяд. Канкурэнцыя

паміж рамеснікамі, абясцэньванне вырабаў

Вымушалі да масавай іх вытворчасці на

шкоду якасці. Недарэмна ў дакументах Го-

Мельскага павятовага земства з трывогай

адзначалася, што «вырабы саматужнікаў,

якія прывозяцца ў горад у вялікай колькас-

ці, вызначаюцца прымітыўнасцю вытвор-

часці і апрацоўкі»11. Некаторыя павятовыя

Земствы, таварыствы сельскай гаспадапркі,

Спрабуючы дапамагчы саматужнікам, ар-

ганізоўвалі розныя манстэрні, школы, кур-

Сы па пляценні. Навучальная карзіначная

майстэрня каля 6 гадоў працавала ў Гомелі,

Курсы па пляценні з лазы і саломы — у

Дрысвятах (Віцебшчына)12. Пляценню з са-

ломы і балотных траў навучалі ў Мялькана-

Віцкім народным вучылішчы на Гродзенш-

Чыне'3.

Папулярызацыяй мастацкіх вырабаў з са-

ломы, лазы і іншых матэрыялаў займаліся

саматужніцкія сельскагаспадарчыя выстаў-

кі, якія з канца 19 ст. наладжвапіся ў многіх

Гарадах Беларусі і за яе межамі. Плеценыя

Вырабы, якія дэманстраваліся на іх, засвед-

чылі высокі мастацкі ўзровень, разнастай-

насць формаў, багацце тэхнічных прыё-

маў. Аднак у поле зроку арганізатараў вы-

ставак траплялі галоўным чынам вырабы

майстэрняў, школ і вучылішчаў, куды

больш рэпрэзентатыўныя, чым радавая

Прадукцыя традыцыйных сельскіх промы-

спаў.

Hi па паходжанні, ні па тэхналагічных

Якасцях нічога агульнага з саломай, лазой,

Бяростай і іншымі расліннымі матзрыяламі,

што выкарыстоўваліся дпя пляцення ці аплі-

Кацыі, папера як матэрыял не мае. Аднак

папяровыя карункі, якія ў побыце белару-

саў і іншых народаў канца 19 — першай

Паловы 20 стагоддзя набылі значнае пашы-

Рэнне, па характару свайго ажурнага ма-

Люнка чымсьці нагадваюць пляценне і аплі-

кацыю. Таму правамоцна ўключыць матэ-

рыял пра папяровыя выразкі ў гэты раз-

Дзел.

МАСТАЦКАЕ САЛОМАПЛЯЦЕННЕ

Выраб разнастайных рэчаў з саломы для

задавальнення 2 асноўных функцый — гас-

Падарча-бьлавой і абрадавай дазвапяе ад-

Паведным чынам класіфікаваць іх. Аднак

разнастайнасць формаў масавай народнай

творчасці ў гэтай галіне, яе глыбокая сін-

крэтычнасць, абумоўленая ўсім характа-

рам матэрыяльнай і духоўнай дзейнасці ся-

лян, спарадзіла такое мноства відаў выра-

баў, што часам няпёгка вызначыць адзіна

Канкрэтную сферу іх выкарыстання. Больш

Выразна вырабы з саломы дзеляцца па спо-

Сабе вытворчасці, г. зн. не плеценыя і зро-

бленыя ў тэхніцы аплікацыі па дрэве ці тка-

Ніне.

Сярод усёй разнастайнасці плеценых вы-

рабаў з саломы ў першую чаргу трэба вы-

лучыць групу гаспадарчага начыння, здаўна

і паўсюдна пашыранага ў народным побы-

це. Аб'ядноўваюцца гэтыя вырабы не толь-

Кі характарам прызначэння — для збору,

пераноскі і захавання прадуктаў, але і спо-

Сабам вытворчасці — спіральным пляцен-

Нем. Хоць у мастацкіх адносінах плецены

Саламяны посуд не так уражвае, як вырабы

дэкаратыўна-абрадавага прызначэння і

Аб'ёмная пластыка, аднак, несумненна,

менавіта яны ідуць ад вытокаў рамяства і

з'яўляюцца асновай для развіцця ўсіх іншых

відаў і формаў. Іх ппастыка і да нашага часу

Захавала першапачатковую прастату і пра-

думанасць формаў, іх адпаведнасць пры-

значэнню вырабаў.

Дзякуючы сваім спецыфічным якасцям

Саламякае начынне не сустракала канку-

рэнцыі з боку вырабаў з іншых шырокада-

Вырабы з саломы, лазы, бяросты, паперы

ступных матэрыялаў і таму бытавала прак-

тычна паўсюдна. Яно лёгкае, моцнае, даў-

Гавечнае, мае неабходныя вентыпяцыйныя

Якасці, таму незаменнае для захавання зе-

рня, мукі і іншых сыпкіх прадуктаў, а так-

Сама іх пераноскі. У некаторых выпадках

Плеценыя вырабы служылі таксама дпя

зберажэння адзення і іншых каштоўных рэ-

чаў. Характэрныя утыпітарныя якасці пле-

Ценага начыння абумовіпі яго выкарыстанне

і ў якасці пчаліных вулляў.

Асноўным тэхналагічным спосабам вы-

Творчасці бытавсга гаспадарчага начыння

з'яўляецца спірапьнае пляценне. Пастаянна

Нарошчваючы, саламяны жгут выгінаюць у