Тлумачыць яе вызначальную асаблівасць: як

правіла, яе не размалёўралі, а глазуравалі,

Як і посуд, аднатоннай палівай. У гэтых

Адносінах яна блізкая да аналагічных выра-

баў Літвы, некаторых цэнтраў Расіі, Укра-

Іны, Польшчы. У традыцыйных асяродках

Задымленай керамікі чорны колер мела і

Цацка, якая абпальвалася разам з посудам,

У мастацкіх адносінах гліняная цацка ціка-

вая тым, што спапучае ў сабе дзве нібыта

Несумяшчальныя асаблівасці. 3 аднаго

Боку — глыбокая традыцыйнасць, устойпі-

васць і абмежаванасць сюжэтаў, а таксама

падобная яе трактоўка на значных тэрыто-

рыях Еўропы. Гэта збліжае беларускую на-

Родную цацку з аналагічным відам маста-

цтва і суседніх, і больш далёкіх народаў. 3

Другога боку — індывідуальнасць почыр-

каў кожнага майстра і адсюль — бяскон-

цая разнастайнасць трактоўкі адных і тых

жа традыцыйных тэмаў і сюжэтаў. Калі мо-

Жна гаварыць пра асобныя мясцовыя

Майстар-цацачнік С.Глебка з Харосіцы На-

Вагрудскага раёна. 1977.

«школы» ганчарства, што аб'ядноўваюць

майстроў пэўнага рэгіёна ці ганчарнага цэн-

Тра, то гліняная цацка магла вылучацца до-

сыць прыкметна нават у двух майстроў-су-

седзяў. Хоць яны і прытрымліваліся мясцо-

Вых традыцый у стылістыцы і старажытных

навыках лепкі, аднак розны ўзровень май-

стэрства, своеасаблівае светаўспрыманне,

нават розніца ў характарах не маглі не на-

Даць цацкам няхай сабе і не вельмі зна-

чныя, апе ўсё ж прыкметныя адрозненні.

Таму мастацка-стылістычныя асаблівасці

Беларускай народнай цацкі больш праваме-

Рна разглядаць не па рэгіёнах ці цэнтрах, a

па стылістыцы, што выяўляецца больш пры-

Кметна, чым рэгіянальныя адрозненні.

Найбольш значную і аднародную групу

Складае цацка традыцыйнай стылістыкі,

што прадстаўляе старажытны, архаічны на-

прамак у творчасці майстроў-цацачнікаў.

Такія вырабы пазбаўлены розных другарад-

ных падрабязнасцяў і індывідуапьных ад-

розненняў, яны перадаюць толькі самыя

галоўныя, характэрныя для пэўнай групы

персанажаў рысы. Такая цацка — не «пар-

Цацкі *Баран> і іПтушка*. Пачатак 20 cm.

Гліна, глазураванне. Полацкі раён. ДМЭ.

Цацка -*Конь>. 1930-я гады. Гліна, глазура-

Ванне. Івянец Валожынскага раёна. МСБК.

Ганчарства

Трэт» персанажа, а нібыта яго своеасаблівы

сімвал, які дае прастор фантазіі і ўласнаму

Адвольнаму «прачытанню». Фігуркі амаль

Не расчлененыя, яны статычныя, франталь-

ныя і ў той жа час, нягледзячы на невялікія

Памеры, выглядаюць надзвычай манумен-

Тальна.

У гэткім жа стылі трактаваліся нават но-

выя сюжэты, што пашырыліся ў 20 ст.

Напрыклад, некаторыя майстры паўночнага

ўсходу Беларусі ляпілі коннікаў на тройках-

запрэжках. Сюжэт гэты параўнаўча новы,

Бо на Беларусі да канца 19 ст. тройкі не

мелі пашырэння, аднак яго трактоўка гэ-

ткая ж, як і ў іншых традыцыйных вырабах.

Цацка ўяўляе сабой трохгаловую жывё-

ліну, з якой у адзінае цэлае зліўся коннік.

Такі сюжэт пашыраны і ў творчасці рускіх

майстроў, прычым трактоўка яго амаль гэ-

Ткая ж, што сведчыць пра аднолькавыя

прынцыпы формаўтварэння.

Такія фармальныя асаблівасці, характэ-

Рныя дпя глінянай цацкі не толькі белару-

саў, але і многіх іншых народаў, у першую

Чаргу тлумачацца яе прызначэннем, хара-

Ктарам вытворчасці, уласцівасцямі матэры-

Ялу. Каб цацка быпа танная (рыначны экві-

валент — адно курынае яйка), яе трэба

было ляпіць хутка і ў вяпікай колькасці. Зра-

Зумела, што такая хуткасць вымагала ад-

Мовы ад розных другарадных падрабязнас-

цяў і перадачы толькі самага характэрнага.

Да таго ж гліна — не дрэва, не косць, не

Метал, у руках дзіцяці цацка з крохкімі ру-

чкамі-ножкамі будзе і недаўгавечная, і на-

Ват небяспечная. Магчыма, у сваёй твор-

Часці майстры падсвядома кіраваліся та-

ксама асаблівасцямі дзіцячай псіхапогіі:

галоўнае — залівісты свіст, іншае дапоўніць

Дзіцячая фантазія.

Такі напрамак быў гіануючым у хара-

Ктары бепарускай глінянай цацкі 19 — па-

чатку 20 стагоддзя. Захаваўся ён і ў твор-

часці большасці майстроў паспяваеннага

часу: Г.Марачовай (Дуброўна), В.Даві-

Дзенкі і К.Жылінскай (Ружаны), Т.Дучковай

І А.Камінскай (Дрыбін) і многіх іншых май-

строў і майстрых, якія вырабам цацкі зай-

Маліся пастаянна, пераймаючы прыёмы

лепкі і характар трактоўкі ад папярэднікаў.

У найбольш чыстым і дасканалым выгля-

дзе такая пластыка прасочваецца ў творах

з в.Харосіца Навагрудскага раёна. Яшчэ ў

1970-я гады ў Харосіцы і суседніх Весялове

і Сланёве працавала некалькі майстроў:

С.Глебка, П.Самайловіч, П.Бабань, І.Шых.

Апошнім і, бадай, лепшым майстрам-ца-

цачнікам быў С.Глебка (1904—1979). Яго

цацкі — своеасаблівая класіка ў гэтай га-

ліне народнага мастацтва, якая выпрацоў-

Валася стагоддзямі. Мініяцюрныя, памерамі

4—5 см фігуркі ўражваюць надзвычайнай

Выразнасцю, кампактнасцю і дасканаласцю

формаў. Цацка цалкам кладзецца ў дзіця-

Чую далоньку, яна не разбіваецца нават

упаўшы на зямлю, паколькі крохкія дэталі

адсутнічаюць. Гэта і ёсць адзінства ўлас-

цівасцяў матэрыялу і задумы, адпаведнасці

формы і зместу, якія выпрацоўваліся і ўда-

Сканальвапіся не адным пакапеннем май-

строў.

У аналагічным стыпі трактавапіся цацкі і ў

Іншых ганчарных цэнтрах Беларусі, дзе

Майстры прытрымліваліся традыцый. Ка-

лекцыі такіх твораў пачатку 20 ст. з Віце-

бскай і Магілёўскай губерняў захоўваюцца

ў Дзяржаўным музеі этнаграфіі ў Пецярбу-

ргу. Яны адлюстроўваюць нейкіх загадка-

Вых не то коней, не то птушак, задымленых

У чорны колер, часам з нескладанай анго-

бнай расфарбоўкай. Тулава іх нібыта

В.Д авідзенка. Цацкі *Коннікі». 1977.

Гліна, глазураванне. Ружаны Пружанскага

Раёна.

Народнае мастацтва Беларусі

Птушынае, але на чатырох кароткіх ножках.

Адрозненнем з'яўляецца хіба што толькі

Плоскі грэбень ці вушы, за якія трымаецца

Коннік. Такая стылістыка ідзе, верагодна, з

Глыбокай старажытнасці, калі падобныя за-

гадкавыя паўконі-паўптушкі ўвасаблялі, пэў-

на, нейкіх міфічных істотаў, звязаных з

культам сонца. Акадэмік Б.Рыбакоў адзна-

чае, што ў радзіміцкіх курганах 11 — 12

стагоддзяў трапляюцца касцяныя падвескі-

амулеты ў выглядзе фантастычных істо-

таў — гібрыду каня і качкі36.

Такая стыпістыка ў творчасці майстроў з

ганчарных цэнтраў Падняпроўя захоўвалася

Аж да нашых дзён. Ляпіла падобныя цацкі

Г.Марачова (1887—1976) з Дуброўны. Ад

яе невялікіх, але зрокава масіўных, статы-

Чных, грубавата вылепленых фігурак паты-

Хае глыбокай старажытнасцю. Практычна

такія ж па характары, але ў ж о не задымле-

Ныя, а глазураваныя, вырабы А.Камінскай з

Дрыбіна. У дадзеным выпадку можна весці

Гаворку пра характэрную стыпістычную

Накіраванасць дробнай пластыкі цэлага рэ-

гіёна (Верхняе Падняпроўе), якая зберагла

С.Г леб к a. Цацкі <Коннікі1979. Гліна.

Харосіца Навагрудскага раёна.

Архаічны ппаст культуры рытуальнага хара-

Ктару.

Другі, больш позні кірунак у характары

дробнай пластыкі — вырабы наіўна-рэа-

Лістычнай стылістыкі. Яе праявы адзначаны

ўжо ў канцы 19 ст. разам з адміраннем

старажытных культаў і зваротам майстроў

да новых тэмаў і сюжэтаў. Многія наро-

Дныя майстры, імкнучыся да рэалістычнага

адлюстравання рэчаіснасці, з наіўнай непа-

срэднасцю ўвасаблялі гэта ў сваіх творах.

Рэапьныя назіранні спужылі майстрам толь-

Кі матэрыялам, з якога яны выбірапі най-

Больш, на іх погляд, значнае, часта звяза-

Нае з новымі з'явамі прыцягальнай для іх га-

Радской культуры.

Найбольш ярка гэты напрамак адлю-

строўвае калекцыя дробнай пластыкі

1920—30-х гадоў з Ракава (Музей ста-

Ражытнабеларускай культуры АН Бела-

русі). Ракаўскія майстры выпрацавалі свое-

Асаблівую стылістыку пластычнага выра-

Шзння, заснаваную і на старажытных

Традыцыях рамяства, і на арыгінальнасці

Падыходу да адлюстравання правінцыйнага

З.Ж ы л і н с к і. Цацка *Коннік*. 1978. Глі-

На, глазураванне. Ружаны Пружанскага раё-

V

Ганчарства

Местачковага побыту пачатку 20 ст. Лёгкі

Гратэск, гумарыстычная ці сентыменталь-

ная афарбоўка ў спалучэнні з умелай

стыпіззцыяй нада'юць вырабам ракаўскіх

майстроў характар арыгінальных скульпту-

рных твораў.

Вельмі своеасаблівыя фігуркі людзей.

Коннікі адпюстроўваюць пышнавусых гуса-

раў ці амазонак з букетамі, Цікавыя парныя

кампазіцыі, што адпюстроўваюць паненак з

кавалерамі. Фігуркі «апрануты» ў характэ-

Рныя для таго часу касцюмы: паненкі — у

капялюшыках з бантамі, доўгіх сукенках з

Папярынамі і вялікімі гузікамі, у руках —

Пышны букет ці сабачка. Кавалеры кураць

Цыгаркі. У крыху гумарыстычнай форме