Шматгракныя плоскасці то здрабняюцца,

Мадэлюючы твар, то павялічваюцца, выця-

гваюцца, вызначаючы адзенне. Драўляная

Разьба гранічна адчувальная. Выразае ён

Скульптар-разьбяр М.Рышкевіч з Вешанак

Лідскага раёна. 1986.

Мастацкая апрацоўка дрэва

Часцей фігуркі людзей, трактуючы іх у жа-

нравым плане, з гумарам. У работах А.Мі-

Хеенкі няма манументальнасці, сімволікі

жэстаў, уласцівых скульптурам А.Пупкі.

Жэст часовы, знарочысты, ён не раскры-

Вае душу і характар персанажа. Мадэлі-

роўка накіравана на чыста знешняе, дэка-

ратыўнае вырашэнне формы.

Яркай арыгінапьнасцю вызначаюцца сю-

Жэтныя сцэнкі М.Тарасюка (1932 г.н.) з

В.Стойлы Пружанскага раёна. На плеценых

з лазы падстаўках ён кампануе добра вядо-

Мыя яму сюжэты: ткачыха за кроснамі, бу-

даўніцтва хаты, смапенне вепрука, сяпянскі

Падворак і інш. He надта заклапочаны

пластычным бокам сваіх твораў, майстар

гапоўную ўвагу ўдзяляе дакпаднасці атры-

Бутыкі, як мага больш правільнаму адлю-

страванню працоўных сюжэтаў і бытавых

сцэнак. Гэта яркі ўзор «наіўнага рэаліз-

му» — пашыранага ў народнай скульптуры

Мастацка-стыпявога напрамку.

Разгледжаныя работы сучасных разьбя-

роў прадстаўляюць розныя стылявыя на-

кірункі драўлянай пластыкі. Адны з іх сваім

Характарам, стыпістыкай, своеасаблівым

ДРАЎЛЯНАЯ ЦАЦКА

Цікавы, своеасаблівы, але даўно забыты і

Практычна не даследаваны раздзел маста-

цкай дрэваапрацоўкі — выраб драўлянай

цацкі. Колішніх яе ўзораў не мае ніводзін

Музей Беларусі. У некаторых музеях за яе

межамі (Дзяржаўны музей этнаграфіі ў

Санкт-Пецярбургу, Гісторыка-этнаграфічны

музей у Вільнюсе) захоўваюцца толькі

Адзінкавыя творы, сабраныя беларускімі

этнографамі ў канцы 19 — пачатку 20 ста-

годдзя. Гэтыя ўзоры, а таксама звесткі

інфарматараў даюць магчымасць пакуль

што толькі ў самых агульных рысах

Асвятліць забытую галіну нашай культуры.

У большасці выпадкаў народная драўля-

ная цацка ўяўляе сабой надзвычай спрош-

чанае, схематычнае ўвасабленне фігуркі

Чалавека, жывёліны, птушкі. Відаць, справа

тут не толькі ў адносінах дарослых май-

строў да такіх «несур'ёзных» вырабаў, але

і ў асаблівасцях дзіцячай псіхалогіі, якая не

патрабуе поўнага рэалізму. Дастаткова

Толькі нейкага намёку, сімвалу, а іншае да-

поўніць дзіцячая фантазія. Драўляная цу-

рка, на якой некалькімі ўдарамі сякеры ці

Нажа акрэслены галава і рукі, пазначаны

Нос, вочы, рот, магла быць фігуркай чала-

«народным духам» выяўляюць прамыя ці

Апасродкаваныя анапогіі з традыцыйнай на-

Роднай скульптурай, хоць тэматыка іх

іншая. Другія ж, галоўным чынам працы

мападых рэзьбяроў, нярэдка з пэўнай пра-

фесійнай падрыхтоўкай, у большасці вы-

падкаў пераймаюць творы прафесійнага

Мастацтва, іх асаблівасці і стылістыку або

чыста фармальна, без глыбокага ўнутра-

нага зместу, адпюстроўваюць фалькло-

Рныя і літаратурныя вобразы, гістарычныя

Тэмы і нават сюжэты традыцыйнай культа-

вай скульптуры. Гэта яўная самадзейнасць,

і таму ўяўляецца неапраўданым залічаць

творчасць усіх непрафесійных разьбяроў

Да сучаснага народнага мастацтва, як гэта

Яшчэ бывае78. Нельга не згадзіцца з А.Ча-

калавым, што «доўгі час падобныя па-

Дробкі пад скульптуру лічыпіся адзіна са-

праўднай сучаснай народнай творчасцю»79.

Такая метадалагічная непераборлівасць не

Толькі размывае крытэрыі ацэнак, апе і не

дае майстрам патрэбных арыенціраў у іх

творчасці, скіроўвае на больш лёгкі шлях

Знешняга пераймальніцтва.

А.ІІ у пк а. Мая доля. Лірнік. 1979. Дрэва,

Разьба. Івянец Валожынскага раёна.

Народнае мастацтва Беларусі

века. Такой жа ўмоўнасцю вызначаліся і

фігуркі жывёл. Падобныя ўзоры звяртаюць

на сябе ўвагу не столькі прастатой і пры-

Блізнасцю выканання, колькі своеасаблівай

Манументальнасцю і нерасчлененасцю

формаў, у якіх адчуваюцца адгалоскі ста-

Ражытнага рытуальнага прызначэння цацкі.

Як вадома, найбольш цікавыя ўзоры падо-

бных вырабаў захаваліся на рускай Поў-

начы80, але ў старажытнасці яны быпі тыпо-

Вымі і на іншых тэрыторыях, у тым ліку, не-

Сумненна, і на Беларусі.

Спалучэнне рытуальных і займальных

функцый асабліва ярка ілюструюць цацкі ў

выглядзе птушак. Звяртае ўвагу прастата і

адначасова дасціпнасць іх выканання. Драў-

ляная цурка збольшага апрацоўвалася ў вы-

Глядзе птушынага тулава, а на месцы хва-

Ста расшчэплівалася на асобныя лучынкі,

якія веерападобна разводзіпіся ў бакі. 3

Другой цуркі гэткім жа чынам рабіліся

крылы, якія мацаваліся ўпоперак тулава.

Падвешаная на нітцы, лёгкая ажурная фігу-

рка паволі лунапа ў патоках паветра. Як у

беларусаў, так і ў іншых народаў такія

Скульптар-разьбяр В.Альшэўскі з Мімска.

1986.

птушкі выконвапі перш за ўсё рытуальнае

Прызначэнне. Іх падвешвапі на покуці перад

Абразамі, а таксама над дзіцячай калыскай,

Дзе яны спужылі не толькі забавай, але і

Абярэгам ад «нячыстай сілы».

Найбольшае пашырэнне (магчыма, і

Больш позняе паходжанне) мелі ме-

Ханічныя цацкі — з нескладанымі прыстаса-

Ваннямі для імітацыі нейкага працэсу, дзе-

Яння, руху. Вычасанае з каподкі тулава каня

на чатырох калочках-нагах, з вераўчаным

Хвастом і прыблізна вырашанай галавой ма-

Цавалі на дошцы, да яе прыбівалі 4 адпіла-

Ваныя ад кругляка колы. У майстра з адпа-

Веднымі мастацкімі задаткамі такія вырабы

маглі ўяўляць сабой сапраўдны твор наро-

днай скульптуры, для дзяцей жа галоўнай

Быпа здольнасць такіх цацак рухацца ці вы-

Конваць нейкую іншую работу. Тэхнічнае

Вырашэнне гэтых задач не можа не здзівіць

Прастатой і арыгінальнасцю. Напрыклад, на

тонкай дошчачцы-лапатцы ў кружок са-

джалі фігуркі ў выглядзе куранят. Да іх ру-

Хомых шыек мацавалі ніткі, прапускалі іх

пад дошчачку і завязвалі ў пучок, да якога

В.А льшэўскі. Заяц. 1982. Дрэва, разь-

Ба. Мінск.

Мастацкая апрацоўка дрэва

Падвешвалі грузік. Калі дошчачку пагой-

дваць, кураняты па чарзе «дзяўбуць зе-

Рне». Такая цацка канца 19 стагоддзя з Го-

мельшчыны ёсць у Дзяржаўным музеі эт-

награфіі ў Санкт-Пецярбургу. Там жа

захоўваюцца і «Кавапі» з Магіпёўшчыны,

механізм дзеяння якіх агульнавядомы:

Аснову цацкі складаюць дзве гарызантапь-

ныя планачкі, да іх як рычагі прымацаваны

ногі фігурак. Калі верхнюю планачку пасоў-

ваць управа-ўлева адносна ніжняй, фігуркі

Па чарзе б'юць малатком па кавадпе. На

гэтым жа прынцыпе засноўваліся і іншыя

Цацкі парнага дзеяння: бараны б'юцца

Лбамі, мужык з мядзведзем пілуюць бер-

Вяно і інш.

Папулярны ў колішнім народным побыце

працэс распілоўкі бярвення на дошкі так-

сама гірыцягваў увагу майстроў-цацач-

нікаў. Адзін з варыянтаў уяўляў сабою піла-

Вальшчыка-адзіночку. 3 дошчачкі выразалі

сілуэт накшталт чалавечай фігуры ў фас, у

плечы ўстаўлялі дзве папачкі-рукі, а ў іх

Вертыкальна мацавалі «пілу» з трэскі. На

Ніжні завостраны канец яе надзявалі грузік

М.Р ы ш к е в і ч. Селянін. 1987. Дрэва, разь-

Ба. Бешанкі Лідскага раёна.

(напрыклад, звычайную бульбіну), які слу-

жыў процівагай. Цацку ставілі на край

Стала, і яна паволі пагойдвалася, «піпавала

на дошкі» ўяўнае бервяно.

Больш складаную канструкцыю ўяўлялі

парныя пілавальшчыкі, адзін з якіх стаяў на

Дошчачцы-аснове, другі — на перакладзі-

не, што імітавала сталюгу для распіпоўкі

Бярвення. Праз яе стойкі і «піпу», за якую

трымаліся фігуркі, прапускаўся каленчаты

Рычажок — у старажытнасці з палачак,

Пазней — з дроту. Калі круціць за рыча-

жок — фігуркі заўзята «пілуюць».

Бытавала і шмат іншых простых, але да-

сціпных вырашэнняў: матылі махаюць кры-

ламі, салдаты выстройваюцца ў шарэнгі,

дзятлы дзяўбуць дрэва і інш.

Агульная асаблівасць беларускай наро-

днай драўпянай цацкі, пераш за ўсё ме-

Ханічнай, — гранічная абагульненасць і

ўмоўнасць формаў. Фігуркі ў большасці

выпадкаў плоскія, профільныя, вырашэнне

Сілуэтнае, схематызаванае. Як відаць,

асноўнай задачай, якой кіраваліся майстры,

Было не пластычнае вырашэнне (як, напры-

А.П упка. Ганчар. 1972. Дрэва, разьба.

Івянец Валожынскага раёна.

Народнае мастацтва Беларусі

Клад, у глінянай цацкі), а імітацыя руху,

дзеяння, працоўнага працэсу. Гуляючы

такімі цацкамі, дзеці адначасова выпрацоў-

вапі вобразнае ўяўленне, засвойвалі неаб-

Ходныя жыццёвыя навыкі працы. Гэтыя

асаблівасці збліжаюць беларускую драўля-

Ную цацку з аналагічнымі вырабамі многіх

суседніх народаў (хіба толькі ўзоры з вядо-

Мага расійскага цэнтра цацкі — сяла Бага-

Родскае — вызначаюцца большай распра-

Цаванасцю і дэталізацыяй фігурак). Такое