Пачатку 20 ст. паралельна са здвоенымі

Вільчакамі, потым паступова выцясняючы

Іх, сталі пашырацца аздобы, выпілаваныя з

адной дошкі і ўмацаваныя на вяршыні фран-

Тона. Зааморфныя матывы тут амаль зніка-

юць, на першы план выходзяць геаметры-

Чныя і раслінныя: страла, трызубец, моцна

Стылізаваная кветка ці проста фігура ад-

вольных абрысаў. Падобныя аздобы хара-

ктэрныя дпя ўкраінскага, польскага, аўст-

рыйскага, паўднёванямецкага жылля.

На думку В.Ганцкай, у польскай архітэ-

Ктуры адзінарныя аздобы-шпілі (паздуры)

развіваліся незалежна ад парных вільчакоў

(шпарогаў)25. Я.Бломквіст лічыць, што ва

ўсходніх славян (у тым ліку і ў папякаў) яны

эвапюцыяніравалі з парных вільчакоў26. Па-

Лявыя матэрыялы сведчаць якраз пра гэта,

Хоць бытуе і думка, быццам у Беларусі ма-

стацтва шпіляў развівалася пад уплывам

Польшчы27. Апошняе нібыта пацвярджаец-

Ца шырокім бытаваннем у заходнебела-

рускіх рэгіёнах адзінарных аздобаў у выгля-

Дзе стралы, накіраванай уніз (накшталт

Рускіх «полотенец»), аднак паходжанне іх

яўна старажытнае, магічнае, пра што свед-

Чыць і назва — грамнічная страла. Такім

Чынам, можна гаварыць пра агульнаславян-

Скія вытокі гэтага архітэктурнага элемента.

Такі параўнаўча нешырокі дыяпазон тра-

Дэкор франтона. 1944. Альманы Столін-

Скага раёна.

Народнае мастацтва Беларусі

Дыцынных канструкцынна-мастацкіх эле-

ментаў прыкметна пашыраецца і дапаўня-

Ецца з другой паповы 19 ст., што было звя-

зана з парэформеннымі зменамі ў вёсцы.

Ужо ў 1860-я гады ў Гродзенскай губерні

Курная была толькі палова сялянскага жыл-

Ля28, да канца стагоддзя яно амаль знікла.

Архаічныя формы страхі — закотам, на

Стаяках — саступаюць месца стрэхам на

Кроквах, што было выклікана пашырэннем

Дашчанага франтона. Дошкамі стапі абшы-

Ваць таксама дзверы, вароты. 3 выкары-

станнем пілы і лобзіка пашырыўся дыяпазон

архітэктурнай аздобы. Нескладаная даўба-

ная разьба дапаўняецца прапілоўкай, якая

неўзабаве заняла дамінуючае становішча ў

Архітэктурным дэкоры Беларусі, а таксама

Расіі, паўночнай Украіны, Прыбалтыкі.

Звяртаючыся да гэтага віду разьбы па

Дрэве, нельга не сказаць пра яго досыць

Неадназначную ацэнку. Некаторыя даспед-

чыкі наогул выводзяць прапілоўку за межы

Традыцыйнай народнай разьбы па дрэве,

маюць ў гэтым плане спушныя довады.

«Выпільныя ўзоры, — адзначае В.Васіле-

Дэкор франтона. 1929. Жылічы Камянец-

Кага раёна.

Нка, — кепска звязваюцца з абліччам па-

будоў і робяць уражанне выпадковых на-

Кладак. Тут ужо не патрэбна вопытная рука

Майстра-скульптара. Такая выпіловачная ра-

Зьба магла выконвацца без асаблівай пра-

фесійнай падрыхтоўкі. Яе матывы ідуць не

З глыбіні народнай творчасці, а пераняты з

дрэнных гарадскіх малюнкаў канца 19 ста-

Годдзя»29.

Калі гаворка ідзе пра рускі архітэктурны

Дэкор, які мае багатыя традыцыі «глухой»

разьбы, то пэўны скептыцызм у адносінах

да прапілоўкі зразумелы, асабліва калі

мець на ўвазе масавыя безгустоўныя вы-

рабы ў стылі Гартмана і Рапета. Механічнае

выпілоўванне адвольных узораў насуперак

структуры матэрыялу пазбаўляе яго нату-

Ральнай прыгажосці, асабліва пасля афар-

боўкі, што амаль заўсёды спадарожнічае

Гэтаму віду архітэктурнага дэкору.

Аднак больш прадуктыўны заклік Г.Ва-

Гнера «пераадолець голас чыста асабістага

густу» ў адносінах да прапілоўкі, якая з'яві-

Лася чарговым этапам у развіцці архітэкту-

рнага дэкору, увабраўшы і перапрацаваў-

Дэкор франтона. 1950-я гады. Хлябы Пгн-

Скага раёна.

Мастацкая апрацоўка дрэва

Шы многія традыцыйныя матывы30. Боль-

шасць даспедчыкаў, у тым ліку і этнографы

(Т.Станюковіч, С.Раждзественская, Л.Мал-

Чанава і інш,), таксама разглядаюць прапі-

лоўку як арганічную частку народнай куль-

Туры. Гэта тым больш падыходзіць да бела-

Рускага архітэктурнага дэкору, які амаль

не мае прыкладаў пышнасці і празмернас-

цяў у прапілоўцы (капі не лічыць некаторыя

ўзоры гарадской архітэктуры ўсходняй Бе-

Ларусі). Як спушна адзначае Т.Станюковіч,

Беларусы «не толькі авалодалі мастацтвам

узнаўлення пропільнай разьбы, якая ўвай-

шла ў моду ў тыя часы, але і творча развілі

яе ў дачыненні да свайго тыпу жыпля,

уключыўшы традыцыйныя элементы бела-

Рускай арнаментыкі (змяіны, салярны і

тэкстыльны арнаменты), і ўзбагаціпі захо-

Днеспавянскімі формаллі»31.

Адным з першых элементаў сялянскага

жылля, які за параўнаўча кароткі час за-

знаў прыкметныя канструкцыйныя змены,

было акно. На яго і звярнулі ў першую ча-

ргу сваю ўвагу народныя майстры, паколькі

ў жыллёвым будаўніцтве еўрапейскіх наро-

даў яно выконвала вядучую ролю ў ма-

Стацкім вырашэнні фасаднай часткі жылля.

Канструкцыйныя змены выклікалі не

толькі павелічэнне памераў вокнаў. Хара-

Ктэрнае для курных хат акно-адтуліна (што

захавалася ў гаспадарчых пабудовах і да

Нашых дзён) саступае месца зашклёнай ка-

робцы, устаўленай у зруб і аформленай па

перыметры шалёўкай. Яно і з'явілася аб'е-

ктам дэкору. Аднак гэты працэс закрануў

далёка не ўсе рэгіёны Беларусі. На многіх

Пабудовах канца 19 — пачатку 20 стагод-

Дзя на Панямонні, Паазер'і, захадзе цэн-

Тральнай Беларусі, у крайніх заходніх раё-

нах Заходняга Палесся шалёўка вокнаў уяў-

ляе сабой простую акаймоўку з чатырох

Дошак, часам нават без выпучэння верхняй,

Што закрывае асадачны паз. Гэта ж хара-

ктэрна і для жылля многіх народаў Захо-

дняй Еўропы, Прыбалтыкі, Скандынавіі,

паўночна-заходніх рэгіёнаў Украіны.

Аднак у большасці выпадкаў нават пры

агульным сціплым афармленні вокнаў

дошкі шалёўкі апрацоўвапіся ў пэўным

стылі. Канцы бакавых дошак звісалі ўніз ў

Дэкор франтона. 1930-я габы. Радасць Ка-

Мянецкага раёна.

Дэкор франтона. 1920-я гады. Лемяшэвічы

Пінскага раёна.

Народнае мастацтва Беларусі

выглядзе геаметрычных фігур, прафіляваў-

ся ніжні край падаконніка, значная ўвага на-

Давалася надаконнай дошцы. Яна магла

Мець выгляд простага карніза з выразнай

прафілёўкай, накладкамі, простым, але вы-

Разным грабеньчыкам і г.д. Такое дэка-

ратыўнае вырашэнне характэрна дпя за-

ходніх і цэнтральных рэгіёнаў Беларусі,

поўначы Украіны, Прыбалтыкі і інш.

На аснове ліштваў, якія можна назваць

Карнізнымі, развіліся разнастайныя варыя-

Нты іх дэкаравання. Звычайна гэта сіметры-

чна скампанаваныя ўзоры з двух завіткоў,

Фантастычных раслін, стыпізаваных заа-

морфных матываў, адвольных фігур і г.д.

Найбольш дасканалыя ўзоры такіх ліштваў

Можна бачыць на Піншчыне. Надаконнікі

аздоблены накладкамі ў адзін-два ярусы з

Грабеньчыкавым арнаментам у выглядзе

пілкі, паўкругоў, ступеньчатых зубчыкаў,

Што нагадваюць ткацкі арнамент. Дэкор

Зроблены накладнымі элементамі: ром-

Бікамі, рэечкамі, такарнымі дэталямі. Верх-

Нюю частку карніза можа вянчаць сціпла

прапілаваны ўзор, у якім сустракаюцца са-

Сталяр і разьбяр П.Аўрамаў з Гусараўкі

Рагачоўскага раёна. 1990.

Лярныя матывы, зааморфныя формы і г.д.

Дапоўненыя аканіцамі, такія ліштвы ўяўля-

юць сабой досыць дасканалую і дэкаратыў-

ную акаймоўку вокнаў.

I ўсё ж у многіх выпадках прапілаваны

ўзор — чужароднае дапаўненне, лішні

элемент, які механічна дапаўняе стрыма-

Ную, але завершаную кампазіцыю карніз-

най ліштвы. Можна згадзіцца з В.Трацэў-

Скім, які адзначае, што «арнамент, ство-

раны метадам прапілоўкі, вызначаецца

сухасцю і ўмоўнай стылізацыяй элементаў.

Прастата выканання робіць яго лёгкадасту-

пным нават радавому выканаўцу, які кары-

Стаецца, як правіла, шаблонам і мала

ўносіць новага»32. Асабліва прыкметна гэта

ў ліштвах паўночна-заходніх рэгіёнаў Бела-

русі, дзе яны ўяўляюць сабой адносна поз-

Нюю, спарадычную з'яву. Аднак тут жа су-

Стракаюцца і досыць архаічна вырашаныя

Матывы: амаль археалагічныя качкі, сты-

Лізаваныя, часам цяжкавызначальныя сілу-

Эты птушак, змей, розных жывёл і г.д, Як

відаць, адносна позняя тэхналогія ўвабрала

І арганічна перапрацавала старажытныя ма-

тывы. Гэтую асаблівасць, пэўна, можна

Лічыць універсальнай. Напрыклад, Л.Гры-

Бава, аналізуючы дэкор жылля комі-пермя-

коў, мяркуе, «што скўльптурнае пласты-

Чнае дэкараванне было найбольш старажы-

тнае, і яно не магло не адлюстравацца ў

Прапіловачнай разьбе на першых этапах яе

з'яўлення разам са з'яўленнем пілы»33.

Іншы характар маюць такія ліштвы ў

рэгіёнах найбольш развітай прапілоўкі — на

Падняпроўі, асабліва на паўднёвым усходзе

Гомельшчыны. Разьба тут багатая і разна-