Спіраль і, пачынаючы з дна вырабу, пасту-

пова фарміруюць яго аб'ём, змацоўваючы

аплёткай з расшчэгіпеных дубцоў лазы,

арэшніку, каранёў, а ў невялікіх выра-

Бах — і ніткамі. Тэхналогія вырабу нагад-

Вае не столькі пляценне, колькі сшыванне,

тым больш што для гэтага выкарыстоўва-

лася спецыяльнае прыстасаванне ў выгля-

Дзе іголкі — качадык, швайка. Невыпад-

Кова на Беларускім Папессі тэхніку спіраль-

Н.Ш а ў ч у к. Куфэрак. 1940-я гады. Сало-

ма, пляценне. Пціч Петрыкаўскага раёна.

Нага пляцення называлі «шыццё лыкам»'4.

Спіральнае пляценне з саломы вядомае

практычна ўсім народам Еўропы з развітым

земляробствам. На ўсходнеспавянскіх зе-

млях яно найбольш пашырана ў паўднёвых і

Цэнтральных рэгіёнах Расіі, на Кубані, Ва-

Лыні15. Можна быпо б меркаваць пра зале-

Жнасць выкарыстання саламянага начыння

ад сыравіны для вырабу аналагічных рэчаў,

Што на адзначаных тэрыторыях як быццам

Бы пацвярджаецца. Аднак у Беларусі такая

прамая залежнасць не заўважаецца. На-

Прыклад, крыху большае пашырэнне спі-

Ральнага ппяцення можна адзначыць на За-

Ходнім Палессі, Панямонні, Паазер'і, дзе

лесу было менш, чым на Падняпроўі. Вядо-

Мае спірапьнае пляценне народам Прыбал-

Тыкі, а таксама многім народам Цэнтраль-

най і Заходняй Еўропы, Найбольш даскана-

лыя ўзоры начыння ў тэхніцы спіральнага

Пляцення характэрныя для Ітапіі (Сардынія),

і хоць там часцей выкарыстоўваўся папь-

Мавы ліст, але і тэхналогія, і формы выра-

баў аналагічныя саламяным16.

I паўсюднасць пашырэння саламянага на-

Саломапляцелыйчык П.Карэнік са Слабодкі

Враслаўскага раёна. 1990.

Народнае мастацтва Беларусі

чыння, і аналагічнасць формаў на ўсёй тэ-

Рыторыі яго бытавання пацвярджаюць не-

Сумненную старажытнасць паходжання спі-

Ральнага пляцення. Капі зыходзіць з таго,

што пляценне з прыродных матэрыяпаў па-

Пярэднічала ганчарству, то гэткім жа чынам

Можна меркаваць, што спіральнае пляцен-

Не магло даць штуршок для развіцця стара-

Жытнага спосабу ганчарнай вытворчасці —

фармоўкі посуду стужкава-капьцавым на-

Лепам. У некаторых выпадках, наадварот,

Формы сапамянага начыння выводзяцца з

ганчарных, сапраўды знешне вельмі падо-

Бных. Аднак у дадзеным выпадку праваме-

Рна гаварыць не столькі пра запазычанні,

Колькі пра анапагічныя прынцыпы форма-

ўтварэння. Як вытворчасць на ганчарным

Крузе, так і спіральнае пляценне з досыць

Пругкага матэрыялу не дазваляюць ства-

Раць складаныя формы з вострымі вугламі

І рэзкімі пераломамі. Несумненна, аднак,

Што паміж гэтымі падобнымі і аднолькава

Старажытнымі спосабамі вырабу начыння з

розных матэрыялаў існуе генетычная ро-

Днаснасць і на розных этапах развіцця твор-

чай дзейнасці людзей яны ўзаемаперасяка-

ліся і ўзаемаперапляталіся.

Бытаванне ў сферы хатняй вытворчасці

Вызначыла шматвяковую нязменнасць фор-

маў саламянага начыння. Да апошняга часу

яно захоўвала гранічную прастату і мэта-

Згоднасць, выкліканыя сваёй утыпітарнас-

Цю. Вялікія, часам у рост чалавека, пасудзі-

Ны (шыян, кораб, кузуб, саламяннік) змяш-

чалі да паўтоны зерня ці мукі і мепі

ўстойлівую цыліндрычную ці блізкую да яе

форму, часцей за ўсё звужаную ўверх,

Каб можна быпо лёгка накрыць вечкам.

Посуд меншых памераў (каробка, кубел,

карабец) часта быў авальны ці прамаву-

гольны, шырыня яго пераўзыходзіпа вы-

шыню; часам ён меў 2 ручкі са жгутоў.

Невысокія, авальныя ў плане вырабы з рас-

шыранымі ўверх сценкамі звычайна скары-

стоўваліся дпя ручной сяўбы і называліся

сеялкай, сявапкай, сявенькай, сяўнёк. У та-

кіх выпадках замест ручак быў рэмень ці

вяроўка. Аднак начынне падобнай формы

Знаходзіла і больш шырокае выкарыстан-

Не — дпя захавання і пераноскі разнастай-

ных прадуктаў. Невялікія цыліндрычныя ці

Са злёгку расшыранымі сценкамі пасудзіны

Мелі назву «гарнец». Гэтае паняцце аб'яд-

ноўвае падобныя вырабы з дрэва, гліны,

метапу па іх асноўным прызначэнні — як

Меры аб'ёму. Аналагічные формы — у

Выглядзе вертыкальнага ці гарызантальнага

Цыпіндра, усечанага конуса — мелі такса-

Ма пчаліныя вуллі-саламянікі,

Такая ж прастата і мэтазгоднасць улас-

Цівыя саламянаму начынню і іншых наро-

даў. Кораб работы беларускіх майстроў па

Характары пляцення і формах практычна не

Адрозніваецца, напрыклад, ад бельгійска-

га17. Крыху вылучаецца шэраг вырабаў

складаных формаў і больш тонкага пляцен-

ня ў народным мастацтве Польшчы і Аў-

стрыі18. Адчуваецца яўная арыентацыя на

гарадскога спажыўца, імкненне паўтарыць

формы вырабаў з іншых матэрыялаў. Па

Некаторых звестках, зрэдку пляценне з са-

ломы арыентавалася на рынак і ў Белару-

Сі19

(пры гэтым вырабы набывалі больш

Разнастайныя формы, аднак у цэлым яно

Развівалася як хатняе рамяство, практычна

не мяняючыся на працягу ўсёй гісторыі

Свайго бытавання.

Тым не менш утылітарнасць і прастата

формаў не пазбаўляюць гэтых вырабаў

мастацкіх вартасцяў, як і гліняных ці даўба-

ных драўляных. У гэтым выпадку прастата

формаў асацыіруецца не са спрошчана-

Сцю, а з іх дакладнасцю і дасканаласцю.

Тэхналагічныя асаблівасці адначасова ства-

раюць пэўны дэкаратыўна-мастацкі эфект:

Дробны рытмічны дыяганальны ці спіральны

ўзор лазовага перапляцення стварае пры-

Гожы малюнак на залацістых жгутах сало-

мы. Утылітарныя, пластычныя і дэкаратыў-

ныя, мастацкія ўласцівасці саламянага на-

чыння з'яднаны ў непарыўным адзінстве.

Іншыя прыёмы пляцення выкарыстоўва-

Ліся дпя вырабу неад'емнага кампанента

Традыцыйнага народнага касцюма — капе-

Люша (брыля). Яшчэ і на пачатку 20 ст. са-

Ламяныя брылі бытавалі на Палессі, Па-

азер'і, аднак галоўным чынам як атрыбут

рабочага паўсядзённага адзення, а на паў-

ночным захадзе Беларусі — пастухоў.

Апошнія былі і лепшымі майстрамі па іх пля-

Ценні, маючы шмат вольнага часу дпя гэ-

Тага занятку. У некаторых выпадках выраб

саламяных капелюшоў набываў прамысло-

Вы характар, асабліва на Палессі, эднак у

Беларусі не меў такога пашырэння, як, на-

Прыклад, у Вяцкай, Аланецкай, Ніжагарод-

Скай губернях Расіі20.

Для вырабу капелюша пляпі плоскія стуж-

кі-пляцёнкі з роўнымі ці зубчастымі краямі

(касіца, пляцёнка, зубатка, коска) з 4—8

Саломінак. Маючы досыць пластычную

Структуру, такая пляцёнка лёгка выгінала-

Вырабы з саломы, лазы, бяросты, паперы

Ся, выцягвалася, сціскалася, што дазваляла

надаваць вырабу любую форму. Яе ўкла-

Двалі па спірапі і сшывалі ніткамі ці конскім

Воласам, адначасова надаючы вырабу па-

Трэбную форму. Лёгкі, зручны, і адначасо-

ва прыгожы капяпюш надаваў традыцый-

Наму народнаму касцюму неабходную за-

Вершанасць.

Маючы досыць простую форму, тыпо-

вую дпя гэтых вырабаў ва ўсіх народаў, дзе

Яны бытавалі, сапамяныя капелюшы тым не

Менш вылучаліся значнай разнастайнасцю,

Хоць якія-небудзь рэгіянапьныя адрозненні

вызначыць цяжка. 3 некаторай доляй умоў-

Насці можна казаць пра перавагу на Паня-

монні капелюшоў з высокай расшыранай

Уверх тулляй і фігурным завяршэннем, а на

Палессі — з шырокімі папямі і нізкай за-

Кругленай ці злёгку канічнай тулляй, як і ва

ўкраінскіх брыпях. Сустракапіся таксама га-

лаўныя ўборы з казыркамі, накшталт тага-

часных гарадскіх картузоў.

Плоскія саламяныя пляцёнкі выкарыстоў-

валіся пры вырабе і іншых рэчаў, напрыклад

Сумак. Формы іх былі, відаць, вельмі раз-

Царская брама. Пачатак 19 cm. Дрэва, са-

Лома, кавалачкі тканін, пляценне. Лемяшэ-

Вічы Пінскага раёна. НММ.

Настанныя, аднак гэта толькі меркаванне,

бо дастатковай колькасці старых узораў

такіх вырабаў, на жаль, не захавалася.

Асаблівым майстэрствам пластычныя і

дэкаратыўныя якасці саломы выявіліся ў вы-

рабе рэчаў з пераважнай мастацкай функ-

цыяй — шкатулак і куфэркаў. Хоць яны не

пазбаўлены утылітарнасці, аднак скары-

стоўваліся галоўным чынам як яўна дэка-

ратыўная дэталь сціплага традыцыйнага

Інтэр'ера, нярэдка выконвалі ролю пада-

Рунка. У 1-й палове 20 ст. шкатулкі сустра-

каліся паўсюль, гарманіруючы з вышыва-

Нымі, тканымі, распіснымі вырабамі. Яшчэ

ў першыя пасляваенныя гады такія вырабы

Сустракаліся на рынках, карысталіся попы-

Там як сярод сялян, так і мяшчан. Вядомыя

яны таксама ў рускіх, народаў Прыбалтыкі,

карэлаў і інш.

Мастацкасць вобраза гэтых вырабаў

Стваралася спецыфічнымі прыёмамі пля-

Цення, сярод якіх пераважалі вітая пляцёнка

І плоскі ці выпуклы квадрат, які атрымліва-

Ецца пачарговым перапляценнем перавітых

Саломінкай перакладзін крыжавіны з дзвюх