Тэр'еры сельскай царквы. Размешчаныя

пад рознымі вугламі і ў розных плоскасцях

саломінкі пераліваліся ў сонечных промнях

ці мігценні свечак. Устаноўленыя ў вяршыні

ромбаў кавалачкі каляровых тканін на фоне

саломы мігцелі, быццам каштоўныя камяні.

Такім чынам, саламянае ўбранне інтэр'е-

раў палескіх цзркваў спраўлялася са сваёй

роляю не горш, чым папулярная ў тыя часы

В.Гаўрылюк. Конь. 1963. Салома, ніткі,

Пляценне. Брэст.

>:%

* * ш ^ Ш s * л іг

Народнае мастацтва Беларусі

Пазалочаная аб'ёмна-ажурная разьба па

Дрэве.

Такую замену хоць у ж о і нямоднага, але

яшчэ папулярнага ў тыя часы віду манумен-

тальна-дэкаратыўнага афармлення ікана-

стасаў можна растлумачыць па-рознаму.

Найперш — дарагавізнай пазалочанай

Аб'ёмна-ажурнай разьбы для небагатых

сельскіх цэркваў. Выкарыстаўшы танны ма-

Тэрыял і традыцыйную тэхналогію яго апра-

цоўкі, народныя майстры змаглі дабіцца

таго ж эфекту дэкаратыўнасці і ўрачыстас-

Ці, як і сродкамі дарагой пазалочанай разь-

Бы.

Аднак, думаецца, не толькі гэтымі мер-

Каваннямі маглі кіравацца народныя майст-

ры-сапомаппяцельшчыкі. Сапамянае ўбранне

царкоўных інтэр'ераў дзівосным чынам

спалучае ў сабе хрысціянскую сімволіку і

Старажытную аграрную абраднасць, звяза-

Ную з хлебам, саломай, снапом. Многія

Аграрна-абрадавыя сімвалы з саломы зай-

•f J / \ малі аднолькава важнае месца як у трады-

цыйных народных, так і ў царкоўных абра-

Дах. Такая з'ява была магчымая менавіта на

Л.Г лавацкая. Алень. 1985• Салома, ніт-

Кі, пляценне. Мінск.

Папессі, дзе яшчэ і на пачатку 20 ст. народ-

ную культуру пранізвалі язычніцкія ўяўленні.

Несумненна, што саламянае ўбранне

царкоўных інтэр'ераў у канцы 18 — пача-

Тку 19 стагоддзя — з'ява невыпадковая.

Яна абапіраецца на трывалую шматвяковую

Традыцыю. Гэтая унікальная з'ява, якую

Можна лічыць вяршыняй гэтага віду белару-

Скага народнага мастацтва, увасобіла і да-

Вяла да дасканаласці папярэднія дасягненні

саломапляцення. Калі зноў звярнуцца да

саламяных куфэркаў, старыя ўзоры якіх не

Захавапіся, можна сцвярджаць, што трады-

цыя іх вырабу ў народным побыце быпа вя-

домая па крайняй меры ўжо ў 18 ст., па-

Зней жа яна была скарыстана для вырашэн-

ня задач манументальна-дэкаратыўнага

Характару.

Сярод вырабаў з саломы крыху ўбаку

стаяць арыгінальныя ўпрыгожанні аб'ёмна-

Прасторавага характару, якія падвешваліся

На покуці да бэлькі, звычайна да калядных

ці велікодных святаў. Назва гэтага выра-

бу — павук — не нясе ў сабе ніякага се-

мантычнага сэнсу і хутчэй за ўсё адпюст-

роўвае падабенства яго з адмыслова вы-

Плеценай ажурнай павуцінкай. Цяжка

ўстанавіць і якія-небудзь аналогіі не толькі з

Саламянымі, але і іншымі вырабамі наро-

дных майстроў. He зусім звычайны і спосаб

Вытворчасці: іх не плялі, а збіралі з са-

Ломінак. Аднак, дзякуючы свайму аб'ёмна-

Прастораваму вырашэнню, павукі бліжэй да

плеценых рэчаў і могуць быць аднесены да

гэтагай групы вырабаў з саломы.

Старыя ўзоры павукоў не захаваліся,

Няма і згадак пра іх у этнаграфічнай літара-

Туры. Відаць, у той час, да якога адносіцца

ажыўленне беларускай этнаграфіі, павукі

ўжо страцілі колішняе сэнсавае значэнне і

Лічыліся проста аздобаю інтэр'ера, якую

Асабліва не бераглі, замяняючы па крайняй

Меры раз у год на новыя. Аднак звесткі

інфарматараў пацвярджаюць іх паўсюднае

Бытаванне. Вядомыя павукі таксама за-

Ходнім славянам, народам Прыбалтыкі,

Скандынавіі і інш. Адзінага тлумачэння се-

мантыкі і ролі гэтых вырабаў у народным

Побыце няма. Розныя і іх назвы: павук, па-

ёнк (у беларусаў і палякаў), мушыны рай (у

чэхаў), содас (сад, у літоўцаў), лакронід (у

эстонцаў), хімелі (карона, у фінаў), хандэ-

крона (падвясная карона, у немцаў) і г.д.

Назвы нічога не гавораць пра паходжанне

гэтых вырабаў і адлюстроўваюць хутчэй іх

знешнія дэкаратыўныя асаблівасці. Аднак

Вырабы з саломы, лазы, бяросты, паперы

наўрад ці можна згадзіцца з катэгарычным

Сцвярджэннем польскага вучонага І.Гра-

боўскага, што павук з'яўляецца толькі

Вынікам творчай фантазіі: «Нічога ён не на-

Следуе, нічому не служыць. Мае характар

выключна дэкаратыўны»28. Мае рацыю ён

толькі ў тым, што ў 20 ст., калі павукі тра-

пілі ў поле зроку даспедчыкаў, яны канчат-

Кова страцілі якое-небудзь старажытнае сі-

мвалічнае значэнне, ператварыўшыся ў

чыста дэкаратыўную аздобу народнага

Жылпя.

I тым не менш павукі маюць старажы-

Тную генетычную сувязь з аграрнай абра-

Днасцю. Пра гэта сведчыць, напрыклад,

прымяркоўванне гэтых твораў да пэўных

датаў сельскагаспадарчага календара -—

Вялікадня і асабліва Калядаў, з якімі звязва-

Лася знакавая функцыя саламянай атрыбу-

тыкі як залогу будучага ўраджаю. Невы-

падковае падабенства формаў павукоў

практычна на ўсёй тэрыторыі іх бытавання,

прычым сярод іх трапляюцца ўзоры ў вы-

Глядзе вельмі простай канструкцыі з не-

калькіх звязаных пучкоў сапомы і каласкоў.

Відаць, вядомыя сёння канструкцыі паву-

коў, якія яшчэ ў даваенныя часы шырока

бытавалі ва ўсіх рэгіёнах Беларусі, хоць

ужо тады лічыліся архаікай, уяўляюць са-

Бой трансфармацыю знакавага, сімвалічна-

га сэнсу пучкоў саломы ў чыста дэкаратыў-

Ную дэталь інтэр'ера, якая, тым не менш,

Мела дакладна вызначанае месца — по-

куць — і прымяркоўвалася да канкрэтных

датаў.

Сярод разнастайных канструкцый паву-

коў можна вылучыць тры асноўныя іх

Тыпы: рамбічныя, шарападобныя і зоркапа-

добныя29. Найбольш простыя ў кампазіцый-

Ных адносінах шарападобныя, характэрныя

дпя захаду Беларусі, сумежных рэгіёнаў

Польшы і Літвы. У бульбіну ўтыкаліся са-

ломінкі аднолькавай даўжыні, якія раўнаме-

рна разыходзіліся ва ўсе бакі, утвараючы

шарападобную канструкцыю. Часам вы~

карыстоўвалі вярхушкі саломін з каласкамі,

Якія, з аднаго боку, надавалі павуку ма-

ляўнічасць, з другога — выяўлялі больш

Канкрэтную семантычную сувязь з аграр-

най абраднасцю. Аднак часцей за ўсё кан-

Цы саломінак аздаблялі каляровымі папер-

Камі, фарбаваным пер'ем, кавалачкамі

фольгі і г.д., што надавала павуку яўную

дэкаратыўнасць.

Найбольш пашыраны рамбічныя павукі,

Характэрныя таксама дпя Польшчы, Пры-

Балтыкі, Скандынавіі і іншых тэрыторый,

Дзе бытавалі такія вырабы. У аснову іх кан-

струкцыі пакладзена аб'ёмная роўнабако-

Вая рамбічная фігура з 12 саломінак ад-

нолькавай даўжыні. Спалучэнне некалькіх

Такіх фігур дазваляе атрымліваць разна-

стайныя канструкцыі павукоў,

Часцей за ўсё сустракаюцца павукі,

асновай якіх з'яўляецца вялікі ромб з пад-

вешанымі да яго вуглоў пяццю мапенькімі

Ромбікамі (шосты, верхні вугал ромба слу-

жыў для падвескі да столі). Такая канструк-

цыя сустракаецца ў розных рэгіёнах Бела-

русі і за яе межамі. Цяжка сказаць, ці з'яў-

Ляецца гэта адзнакаю яе старажытнасці і

тэрытарыяльнага адзінства. Хутчэй за ўсё,

Больш правільным будзе гаварыць пра

адзінства прынцыпаў формаўтварэння:

Рамбічная фігура падказвае менавіта такі

Від простай канструкцыі.

Дэкаратыўная разнастайнасць такіх паву-

коў залежала ад фантазіі аўтараў. Унутр

ромбаў маглі падвешвацца саламяныя «со-

Нейкі», па вуглах — аздобы з паперы,

фольгі, пер'я, саламяных ланцужкоў і інш.

Т.А гафоненка. Конь.

Пляценне. Мінск.

Салома,

Народнае мастацтва Беларусі

Ваенныя насы такія павукі бытавалі на Паня-

Монні30.

У гэтым жа рэгіёне, як і на сумежных

тэрыторыях Польшчы і Літвы, сустракаўся і

Зоркападобны тып павука. Яго збіралі з

ромбаў, звязаных вяршынямі і прылеглымі

гранямі. Саломінкі бралі рознай даўжыні,

ромбы атрымліваліся не роўнабаковыя, a

падоўжаныя, а павук — шматпраменны.

Такая канструкцыя выяўляе яўнае перай-

Манне каляднай зоркі, прымеркаванай да

тых жа святаў, што і павук.

Старажытная магічная функцыя саламя-

ных павукоў забылася, іх рабілі пераважна

з дэкаратыўнымі мэтамі, што выклікала

распрацоўку разнастайных іншых тыпаў і

Канструкцый, у якіх пануючую функцыю

нярэдка выконвала ўжо не салома, а іншыя

Матэрыялы: каляровая папера, фольга,

Фарбаванае пер'е і кветкі з яго, насенне

Фасолі, гароху, лубіну і інш. Сустракаліся

канструкцыі, дзе салома і ўвогуле адсут-

Нічала. Напрыклад, да драцянога абруча

Падвешваліся гірлянды з насення фасолі ці

Лубіну; такія ж гірлянды цягнуліся ад павука

Л.Л о сь. Конь. 1989. Салома, ніткі, пля-

Ценне. Мінск.

Такі павук, з'яўляючыся досыць рухомай

Канструкцыяй не толькі адносна столі, апе і

Кожнай часткі — адна адносна другой, па-

волі паварочваўся ў паветраных патоках,

Дэманструючы кожны раз новыя грані і

Аб'ёмы.

Разнавіднасцю рамбічных павукоў з'яўля-