Фрагмент дэкору царскай брамы. Пачатак

Cm. Дрэва, салома, кавалачкі тканін, пля-

Ценне. Лемяшэвічы Пінскага раёна. НММ.

Ш

: Штж

Т ' ш т Ж

Ы Ж І ^ - Ш ^ Ь Я 0 Г - # 3 mШm ФШШ \ t ~ < W ж ж " М

1 1 тввт ^ Ш

^.ШшШ

ham & ш.МШшяш

' т

І Ш-

Народнае мастацтва Беларусі

палачак. Гэты пастаўлены на вугал квадрат

утварае ромб. Такая саламяная фігура ў

выглядзе падвесак, крыжоў і іншых дэталяў

выкарыстоўвалася ў калядных і велікодных

Аздобах славянскіх і іншых земляробчых на-

родаў. Нельга не згадаць семантычнае зна-

чэнне ромба і ў іншых відах народнага мас-

Тацтва, напрыклад у трохгранна-выемчатай

Разьбе ці ткацтве. 3 дажыначнай абрадна-

Сцю звязана таксама і вітая пляцёнка. Гэтыя

Старажытныя рамбічныя фігуры і вітыя пля-

Цёнкі аграрна-абрадавага прызначэння пры

вырабе куфэркаў злучыліся ў досыць дэка-

ратыўныя кампазіцыі, якія раскрываюць ле-

пшыя мастацка-пластычныя ўласцівасці са-

Ломы.

Адзін з найбольш ранніх уцалелых узо-

раў падобных вырабаў — шкатулка пер-

шай паловы 19 ст. з Дзяржаўнага гістары-

чнага музея (Масква). Яна сабрана на кар-

касах з драўляных палачак і сшытых адна з

адной пляцёнак, якія акаймоўваюць рамбіч-

ныя ўстаўкі. У цэнтр кожнай з іх устаўлены

Каляровыя шматкі тканіны, у залацістай са-

Фрагмент дэкору царскай брамы. Пачатак

Cm. Дрэва, салома, кавалачкі тканін, пля-

Ценне, жывапіс. Вавулічы Драгічынскага

Раёна. НММ.

ламянай акаймоўцы яны нагадваюць сама-

Цветы21.

Паказальна, што форма шкатулкі, дэ-

каратыўна-канструкцыйныя элементы і спо-

Сабы іх пляцення не адрозніваюцца ад вы-

рабаў 1-й паповы 20 ст. з розных мясцін

Беларусі. Практычна такія ж вырабы хара-

ктэрныя і для іншых народаў. Усё гэта па-

Цвярджае старажытнасць падобных тво-

раў.

Найбольш пераканаўчым аргументам на

карысць такога меркавання з'яўляюцца уні-

кальныя ўзоры саломапляцення — царскія

брамы з іканастасаў пачатку 19 ст. Гэта

Вяршыня майстзрства саломапляцельшчы-

каў, гонар беларускага народнага мастац-

тва. Выкарыстанне саломы ў вырашэнні дэ-

каратыўных задач манументальнага хара-

ктару — унікальная з'ява ў мастацтве, якая

Сведчыць як пра старажытнасць традыцый

саломапляцення, так і пра высокі ўзровень

яго развіцця ў Беларусі. Несумненна, што

стварэнне гэтых шэдэўраў народнага ма-

стацтва не з'яўляецца выпадковай з'яваю,

Царская брама. Пачатак 19 cm. Дрэва, са-

Лома, кавалачкі тканін, пляценне, жывапіс.

Вавулічы Драгічынскага раёна. НММ.

Вырабы з саломы, лазы, бяросты, паперы

Яно абапіраецца на значныя дасягненні

саломапляцення ў папярэдні перыяд.

Захаваліся 3 узоры царскіх брамаў з са-

ломы. Два з іх, што захоўваюцца ў Нацыя-

Напьным мастацкім музеі Беларусі (Мінск),

паступілі з цэркваў Заходняга Палесся — з

В.Лемяшэвічы Пінскага і в.Вавулічы Дра-

гічынскага раёнаў; трэці ўзор яшчэ ў дава-

енныя часы паступіў у Гродзенскі гісторы-

Ка-археалагічны музей з мясцовага Бары-

саглебскага манастыра22. Ва ўсіх выпадках

сапамяныя брамы не займалі сваё месца ў

іканастасах, а захоўваліся ці на гарышчах,

ці на бакавых сценах, паколькі ўжо ў сярэ-

дзіне 19 ст. большасць царкоўных іканаста-

саў было заменена на новыя. Запыленыя,

Часта папсаваныя, без ранейшага хараства,

саламяныя царскія брамы перанесены ў

непрыкметныя месцы ці ўвогуле схаваныя.

Пэўна, таму на іх і не звярнулі ўвагі гісторы-

кі, этнографы, даследчыкі старажытнасцяў

Канца 19 — пачатку 20 стагоддзя, і сёння

Цяжка даследаваць гісторыю гэтых арыгі-

нальных твораў, ступень іх пашырэння і

Рэгіёны бытавання.

А.Р ы 6 ч ы н с к а я. Павук. 1978. Салома,

ніткі. Пас. Энергетыкаў Дзяржынскага раё-

Тым не менш некаторыя меркаванні мо-

Жна выказаць. Першае: уцалелыя брамы

не з'яўляюцца унікапьным дасягненнем ад-

наго ці некалькіх майстроў, гэта нешмат-

лікія ўзоры калісьці вельмі пашыранага віду

Пляцення. Скупыя літаратурныя звесткі зга-

Дваюць і іншыя падобныя вырабы, на жаль,

не ўцалелыя да нашага чаеу. Напрыклад,

Саламяная царская брама з в.Сваятычы На-

вагрудскага павета, куды яна трапіла ў

1860-я гады з Піншчыны, зберагапася ў

Мінскім царкоўна-археалагічным музеі23. У

В.Горск на Піншчыне саламяныя былі не

Толькі царская брама, але і бакавыя ківо-

ты24. На Мінскай краёвай выстаўцы ў 1918

Г. дэманстравалася не толькі сапамяная

Царская брама «з ваколіц Прыпяці», апе і 2

Кароны дпя вянчання з пшанічнай саломы25.

Нарэшце, успаміны старажыпаў в.Вавулічы

Драгічынскага раёна захавапі паданні, што ў

Мясцовай царкве саламяныя быпі не толькі

царская брама, але і ўвесь іканастас. Ад-

сюль можна зрабіць другое меркаванне:

саламяныя царскія брамы ў інтэр'ерах

сельскіх цэркваў пачатку 19 ст. (магчыма,

Т.А гафоненка. Павук. 1980-я гады. Са

Лома, ніткі. Мінск. БДМНАП.

Народнае мастацтва Беларусі

/72

Раней) былі не адзінымі творамі з гэтага

Матэрыялу, а толькі часткай цэлага компле-

ксу, які ўключаў шэраг вырабаў з саломы і

складаў адзіны ансамбль, арганічна спалу-

Чаны з іншымі відамі народнага мастацтва.

Трэцяе меркаванне датычыць памераў

Рэгіёна, у якім былі пашыраны такія вы-

рабы. Два з трох уцалелых узораў і ўсе

Пісьмовыя і вусныя звесткі адносяцца да За-

Ходняга Палесся, а больш дакладна — да

Піншчыны, дзе несумненна быў развіты

Цэнтр па іх пляценні. Трэці, «непашпартыза-

ваны» ўзор з Гродна дае падставы для вы-

вадаў пра бытаванне іх і на Гродзеншчыне,

Нават ёсць адрозненні «гродзенскай» бра-

Мы ад пінскіх26. Аднак уважлівы аналіз узо-

раў выяўляе не столькі адрозненні, колькі

Падабенствы, што сведчыць на карысць па-

ходжання ўсіх узораў з аднаго рэгіёна —

Пінскага Палесся. У Гродна ж брама магла

Трапіць тым жа шляхам, што і іншыя згада-

ныя ў літаратурных крыніцах саламяныя вы-

рабы з Піншчыны, якія ў розны час і па ро-

зных прычынах былі перавезены ў іншыя

Месцы.

Саломапляцельшчыца В.Гаўрылюк з Брэс-

Та. 1981.

He выклікае сумнення адпаведнасць гэ-

тых вырабаў чыста народным традыцыям.

Гісторыя вавуліцкай брамы зберагла нават

прозвішча аўтара — мясцовага селяніна

Клімовіча, які зрабіў яе ў 1830—40-я га-

Ды27. Несумненна, мясцовымі народнымі

майстрамі выкананы і іншыя ўзоры, як вы-

конвалася і астатняе ўбранне інтэр'ераў

драўляных сельскіх цэркавак. Бясспрэчна,

Гзтыя майстры не толькі дасканала ваподалі

Традыцыйнымі навыкамі саломапляцення,

але добра арыентаваліся і ў дасягненнях

манументальна-дэкаратыўнай разьбы па

дрэве, што яшчэ не страціла ў тыя часы

сваёй ролі ў афармленні царкоўных ін-

тэр'ераў. Хоць брамы выкананы з незвы-

чайнага для такіх твораў матэрыялу і ў

Зусім арыгінальнай стыпістыцы, іх канструк-

Цыйна-мастацкае аблічча адпавядае харак-

Тэрным для таго часу канонам.

Усе ўзоры ўцалелых брамаў вырашаны

аднатыпна, як і кананічныя драўляныя разь-

Бяныя творы, што паслужылі прататыпам

для саломапляцельшчыкаў. Яны маюць па

Дзве створкі з закругленым ці фігурным

Цацка •*Козлік*•. Пачатак 20 cm. Балотная

Трава, ніткі, пляценне. Гомельшчына. дмэ.

Вырабы з саломы, лазы, бяросты, паперы

верхам, кампазіцыя якіх будуецца ў адпа-

Веднасці з размяшчэннем жывапісных клей-

маў, што сваёй крыху грубавата-наіўнай

Манерай пісьма таксама выдаюць почырк

мясцовых жывапісцаў.

Дзівоснае падабенства ўсіх узораў — у

Выкарыстанні адных і тых жа канструкцый-

на-мастацкіх прыёмаў. Уся кампазіцыя бу-

Дуецца на выкарыстанні вітой пляцёнкі і

рамбічных уставак. Пляцёнкі ўтвараюць

вертыкальныя і гарызантальныя цягі, раўна-

мерна падзеленыя на квадрацікі, запоўне-

ныя рамбічнымі ўстаўкамі. Гэтак жа выра-

шаны і круглыя акаймоўкі клеймаў, пра-

межкі запоўнены крыжападобнымі фігурамі

з маленькіх ромбікаў, кругамі, квадратамі.

Створкі «гродзенскай» і вавуліцкай бра-

маў — трохчасткавыя, яны ўтвараюць ні-

быта рамы для клеймаў — буйных і шчыль-

на ўстаўленых у рамы, як у вавуліцкай, ці

Невялікіх, свабодна размешчаных, як у

«гродзенскай». Такая багатая, надзвычай

дэкаратыўная акаймоўка параўнальна невя-

лікіх клеймаў акцэнтуе на іх неабходную

ўвагу, хоць, зразумела, найбольшы эфект

В.Г аўрылюк. Палешукі. 1979.

Дрэва, ніткі, пляценне. Брэст.

Салома,

Стварае залацісты ажур саламянага пля-

Цення.

У лемяшэвіцкай браме клеймы ўвогуле

адсутнічаюць, твор уяўляе сабой суцэльны

Дыван саламянага пляцення. Відаць, таму

Кананічная кампазіцыя яе не вытрымана,

Створкі не трох-, а двухчасткавыя. У ко-

жным з утвораных прамавугольнікаў — па

Дзве шчыльна састыкаваныя разеткі, у цэн-

тры кожнай з іх — рамбічныя фігуры ў

акаймоўцы пляцёнкі. 3 разеткамі яны злу-

Чаны палачкамі, на якіх выплецены малень-

кія ромбікі, так што кампазіцыя ў разетцы

Нагадвае сонца з промнямі.

Няцяжка ўявіць эфект, які стваралі бра-

мы і іншыя вырабы з саломы ў сціплым ін-