Вызначаюцца бытавыя вырабы і з іншых ма-

тэрыялаў: гліняны посуд, даўбаныя выра-

Бы, плеценае саламянае начынне.

Яшчэ больш ярка праяўляліся мастацкія

якасці каваных вырабаў, калі майстры свя-

Дома ставілі перад сабою такія задачы і да

Таго ж не былі абмежаваны матэрыялам.

Гэта мог быць заказ на аздабленне мясцо-

Вай царквы, касцёла, панскай сядзібы,

акоўку брычкі ці вазка, выраб намагільнай

Агароджы ці крыжа. У такіх выпадках вы-

карыстоўваліся ўсе вядомыя віды каваль-

Скага дэкору.

Зыходзячы з задач работы, усе пераліча-

ныя групы каваных вырабаў можна аб'яд-

наць у дзве асноўныя: каваныя вырабы ў

Народным дойлідстве і каваныя вырабы бы-

Тавога прызначэння.

Клямкі. Канец 19 — 1-я палова

Cm. Злева направа: Давыд-

Гарадок Столінскага раёна

(1—3); Слабада Вілейскага poena

(4); Дразды Стаўбцоўскага

раёна (5); Стараселле Шклоў-

Скага раёна (6); Слабада Вілей-

скага раёна (7); Заямнае Стаў-

бцоўскага раёна (8).

Народнае мастацтва Беларусі

МАСТАЦКАЕ КАВАЛЬСТВА Ў НАРОДНЫМ ДОЙЛІДСТВЕ

Гэтая група па-мастацку выкананых выра-

баў найбольш значная. Паколькі металічныя

дэталі выконвапі прыкметную ролю ў зна-

Дворным аздабленні народнага жылля,

мясцовых сядзіб, культавых збудаванняў,

выкоўвалі іх з асаблівай стараннасцю, часта

па-рознаму дэкаравалі. Больш даўнія і бага-

тыя традыцыі такога дэкору ў гарадскім і

Местачковым дойлідстве, у афармленні

культавых збудаванняў. 3 канца 19 ст. ка-

ваны метал пашыраецца і ў вёсцы, дзе да

таго часу пабудовы нярэдка ўзводзіліся без

Адзінай металічнай дэтапі.

Асноўная частка каваных дэталяў канцэн-

травалася на ўваходных дзвярах. 3 аднаго

Боку, метапічныя дэталі на дзвярах, най-

больш рухомых элементах пабудоў, былі

Патрэбны больш, чым у іншых месцах, з

другога, яны аздаблялі ўваход у жыллё.

Набраныя з вузкіх дошчачак ромбам ці «ў

ёлачку» дзверы дэкараваліся паўкруглымі

ці гранёнымі плешкамі каваных цвікоў. Такі

спосаб арнаментацыі быў пашыраны ў

Краты ў акне каморы. Пачатак 20 cm. Гер-

манавічы Шаркаўшчынскага раёна.

архітэктуры гарадоў і мястэчак, у азда-

бленні кулыавых пабудоў яшчэ ў сярэдня-

веччы, а ў канцы 19 ст. сустракаецца і ў вё-

Сцы. У тыя ж часы на дзвярах народнага

жыпля з'яўляюцца і металічныя завесы,

Што замянілі старажытны спосаб навешван-

ня дзвярэй на калаўроце (на бегунах, на

Пятцы)17.

У літаратуры, прысвечанай народнаму

мастацтву ўсходніх і паўднёвых славян, на-

родаў Прыбаптыкі, Скандынавіі і інш., звы-

Чайна даецца толькі агульны агляд наро-

Днага мастацкага кавальства. Толькі польскі

Даспедчык Р.Райнфус у сваёй капітальнай

Працы пра польскае народнае мастацкае

Кавальства разглядае вырабы па групах і siflax18.

Згодна з Р.Райнфусам, усю разна-

стайнасць дзвярных завесаў можна аднесці

да двух асноўных тыпаў: двухбаковыя і

Аднабаковыя. У сваю чаргу, апошнія мо-

Гуць быць стужкавыя, крыжападобныя,

Шчытападобныя і S-падобныя19. Усе гэтыя

тыпы і віды завесаў бытавапі і на Беларусі,

Клямкі. Канец 19 — 1-я палова 20

Cm. Злева направа: Івянец Ва-

Ложынскага раёна; Смілавічы

Чэрвеньскага раёна; Буразь

Жыткавіцкага раёна; Калоднае

Столінскага раёна; Залужжа

Стаўбцоўскага раёна; Цімкавічы

Капыльскага раёна; Гомелыйчы-

На; Залатуха Калінкавіцкага раё-

На.

Народнае мастацтва Беларусі

Таму можна выкарыстаць класіфікацыю

Р.Райнфуса.

Аднабаковыя стужкавыя завесы — най-

больш пашыраныя. Іх выкоўвалі з доўгай

Паласы металу і гарызантальна мацавалі да

Дзвярнога палатна. Адзін канец ' завесы

скручвапі ў трубку і надзявалі на крук,

убіты ў шула. Такая форма завесаў, відаць,

з'яўляецца найбольш старажытнай, і ў на-

родным дойлідстве як беларусаў, так і ін-

шых народаў яна захавалася без асаблівых

змяненняў да нашага часу.

Народнымі майстрамі-кавалямі форма

стужкавых завесаў вар'іравалася нязначна.

Канструкцыйная логіка падказвала кавалю

Вырашэнне, якое найбольш адпавядала

Прызначэнню завесы. Яе частка каля са-

Мага крука нясе найбольшую нагрузку і,

Значыць, павінна быць шырэйшай, а канец,

Па меры змяншэння нагрузкі, можа быць

Танчэйшы. Тая ж логіка падказвала і неаб-

Ходнасць якім-небудзь чынам аформіць за-

Канчэнне завесы, кампазіцыйна яго завяр-

Шыць. Найбольш простае вырашэнне —

раскоўванне яе канца ў выглядзе ліста ці

Крыж. Канец 19 cm. Каралеўцы Вілейскага

Раёна.

Ромба. Часам, асабліва на культавых збу-

даваннях, сустракаецца больш дэкаратыў-

нае афармленне канцоў — у выглядзе

трызубца, двух завіткоў, накіраваных унутр

ці ў процілеглыя бакі. Нярэдка такое кан-

струкцыйна-мастацкае вырашэнне дапаўня-

Лася дэкорам на палатне завесы: зубілам

наносілі нескладаныя ўзоры геаметрычнага

Характару — рыскі, крыжыкі, зігзагі, трох-

Вугольнікі, ланцужкі з дужак і інш. Падоб-

нае вырашэнне завесаў было, відаць, уні-

Версальным, характэрным для народнага

дойлідства на значных тэрыторыях Еўропы.

Іншыя варыянты, што ідуць ад формы

тых жа стужкавых завесаў і спарадычна су-

стракаюцца ў народным дойлідстве, выяў-

ляюць перайманне дэкору еўрапейскай

архітэктуры часоў готыкі і рэнесансу, калі

Стужкавыя завесы былі асновай для ства-

рэння надзвычай дэкаратыўных формаў.

Асабліва яркія ўзоры дало мастацтва

Францыі раманскага перыяду. Завесы на

дзвярах сабораў 8—9 стагоддзяў уражва-

юць выключна высокім мастацкім узроў-

нем. Аснова завесаў — нібыта ствол

Крьіж. Канец 19 cm. Каралеўцы Вілейскага

Раёна.

Крыжы. Канец 19 — пачатак 20

cm. Злева направа: Ліпнішкі Іў-

еўскага раёна; Дамачава Брэсцка-

га раёна; Збірагі Брэсцкага poena;

Старыя Васілішкі Шчучын-

скага раёна; Богіна Браслаўскага

раёна; Ракаў Валожынскага раё-

На.

Народнае мастацтва Беларусі

Дрэва, ад якога паабапал адыходзяць ба-

Гата распрацаваныя адмыслова закручаныя

спіралі «галінак». У краінах на ўсход ад

Францыі такая кампазіцыя хоць і пашырана,

але больш стрыманая, асабліва ў эпоху го-

Тыкі і Рэнесансу.

Рэдкія ўцалелыя ўзоры падобных выра-

баў на Беларусі цалкам укладваюцца ў

гэты напрамак. Прыкладам з'яўляюцца

дзвярныя завесы касцёла пачатку 17 ст. ў

В.Крамяніца Зэльвенскага раёна, выкана-

ныя ў стылі заходнееўрапейскага Рэнесансу

з яго ўраўнаважанасцю, логікай і кан-

струкцыйнасцю формаў. Масіўная, з ба-

Чнымі слядамі кавання стужка завесы каля

самага пачатку разгаліноўваецца на два

Спіралепадобныя завіткі, якія выразна ба-

Чныя на фоне палатна цяжкіх дубовых дзвя-

Рэй.

Такія завесы — узор спалучэння кан-

струкцыйнасці і дэкаратыўнасці. Завіткі-ад-

Галінаванні — не толькі дэкор, але і кан-

Струкцыйны прыём, дзякуючы якому на-

Грузка ад палатна дзвярэй больш

раўнамерна размяркоўваецца на завесу,

Жорстка мацуе дошкі. Таму такая кам-

пазіцыя завесы, з'явіўшыся ў раманскую

Эпоху, прайшла скрозь усе часы і мастацкія

стылі, пазбаўляючыся ад залішняй дэка-

ратыўнасці і набліжаючыся да канструкцый-

най логікі. Прыкметны след яна пакінула і ў

народньім дойлідстве, у тым ліку і ў бела-

рускім. Праўда, народныя майстры часта

Досыць адвольна абыходзіліся з такой кам-

Пазіцыяй, па-свойму інтэрпрэтавалі яе# ча-

Сам вельмі прыблізна імітавалі завіткі-ад-

Галінаванні. Але трапляюцца і амаль класіч-

ныя ўзоры, я к, напрыклад# на дзвярах

касцёла пачатку 20 ст. ў в.Слабодка Бра-

слаўскага раёна20. Відаць, майстар быў да-

статкова дасведчаны ў агульнаеўрапейскіх

Дасягненнях кавальскага мастацтва. Кам-

пазіцыя завесы, праўда, пазбаўлена раман-

скай пышнасці і дэкаратыўнасці, яна больш

Ясная і жывая.

Калі падобныя ўзоры ўсё ж выяўляюць

яўны ўплыў высокапрафесійнага рамес-

ніцкага мастацтва Заходняй Еўропы, акоўка

дзвярэй драўляных сельскіх цэркавак Брэс-

Цкага Палесся вызначаецца тыпова мясцо-

Вай народнай інтэрпрэтацыяй. Кожны з вы-

яўленых узораў па-свойму арыгінальны,

адлюстроўвае ўласныя густы і майстэрства

кавалёў, мясцовыя народныя традыцыі, і ў

Той жа час яны маюць блізкія стылістычныя

рысы з падобнымі вырабамі Польшчы, паў-

Ночнага захаду Украіны і іншых суседніх

краін. 3 аднаго боку, гэта з'яўляецца

вынікам міжэтнічных сувязяў і блізкіх рысаў

у мастацтве суседніх народаў, з друго-

гa — сведчыць пра тое, што ўсе яны ўяў-

Ляюць мясцовую народную інтэрпрэтацыю

агульнаеўрапейскіх дасягненняў каваль-

Скага рамяства.

Найбольш цікавы ўзор — акоўка дзвярэй

царквы ў в.Олтуш Маларыцкага раёна#

зробленая, відаць, у канцы 19 ст. ў час

Апошняга капітальнага рамонту будынка.

На кожнай створцы дзвярэй — па тры за-

Весы. Сярэднія маюць выразны стужкавы

Характар, па канцах раздзяляюцца на тры-