Проблема формирования нравственных отношений У школьников в научной литературе

Гизатуллина К.Х., канд.пед.наук, доцент СФ БашГУ.

На современном этапе общество поглощено проблемами рыночных отношений, нестабильностью экономики, политическими сложностями, которые разрушают социальные связи и нравственные устои. Это ведет к нетерпимости и ожесточению людей, разрушает внутренний мир личности. Именно поэтому школа, решая задачи воспитания, должна опереться на разумное и нравственное в человеке, помочь каждому воспитаннику определить ценностные основы собственной жизнедеятельности, обрести чувство ответственности за сохранение моральных основ общества. Этому поможет формирование нравственных отношений у школьников, органически вплетенное в учебно-воспитательный процесс и составляющее его неотъемлемую часть.

Известные ученые, писатели и исследователи, такие как Л.Н. Толстой, А.С. Макаренко, В.А. Сухомлинский, Н.И. Болдырев, И.Ф. Харламов, И.С. Марьенко, а также: Б.Т. Лихачев, Л.А. Попов, Л.Г. Григорович, И.П. Подласый и др., освящают в своих работах сущность основных понятий теории нравственного воспитания, содержания, методов формирования нравственных отношений.

Термин «нравственность» берет свое начало от слова нрав. По латыни нравы звучат как moralis – мораль. Нравы – это те эталоны и нормы, которыми руководствуются люди в своем поведении, в своих повседневных поступках. Нравы не вечные и не неизменные категории, они воспроизводятся силой привычки масс, поддерживаются авторитетом общественного мнения, а не правовых положений [Титаренко, 2013, с. 74]. Л.А. Григорович дал следующее определение: «Нравственность – это личностная характеристика, объединяющая такие качества и свойства, как доброта, порядочность, дисциплинированность, коллективизм» [Григорович, 2013, с. 118]. И.С. Марьенко обозначил нравственность – как неотъемлемую сторону личности, обеспечивающую добровольное соблюдение ею существующих норм, правил, принципов поведения. Они находят выражение в отношении к Родине, обществу, коллективу, отдельным людям, к самому себе, труду и т.д. [Марьенко, 1987, с. 91].

Формирование нравственных отношений, основанное на диалоге, общении, сотрудничестве, становится для младшего подростка значимым и привлекательным, а потому и эффективным, если педагог заботиться о выполнении следующих условий:

-Опираться на положительные возрастные потребности и интересы, создающие эффект актуальности.

-Обеспечивает эмоциональную насыщенность общей деятельности, организует совместные коллективные усилия и переживания, объединяющие ее участников.

-Создает атмосферу эмоционально – волевого напряжения, ведущего к успеху.

-Утверждает радостный, мажорный стиль жизни детского коллектива и каждой личности.

-Учитывает положительное воздействие общественного мнения (интересно, важно), выполняющего функцию эмоционального заражения.

-Заботиться о создании атмосферы доброжелательного взаимопонимания [Рубинштейн, 2006, с. 104].

Формирование нравственных отношений эффективно осуществляется только как целостный процесс педагогической, соответствующей нормам общечеловеческой морали, организации всей жизни младших школьников: деятельности, отношений, общения с учетом их возрастных и индивидуальных особенностей. Результатом целостного процесса является формирование нравственно цельной личности, в единстве ее сознания, нравственных чувств, совести, нравственной воли, навыков, привычек, общественно ценного поведения.

Формирование нравственных отношений включает: формирование у младших школьников сознания связи с обществом, необходимости согласовывать свое поведение с интересами общества; ознакомление с нравственными идеалами, требованиями общества, доказательство их правомерности и разумности; превращение нравственных знаний в нравственные убеждения, создание системы этих убеждений; формирование устойчивых нравственных чувств, высокой культуры поведения, как одной из главных проявлений уважения человека к людям; формирование нравственных привычек.

Методы формирования нравственных отношений – это своеобразный инструмент в руках учителя, воспитателя. Они выполняют функции организации процесса нравственного развития и совершенствования личности, управление этим процессом. При помощи методов нравственного воспитания осуществляется целенаправленное воздействие на учащихся, организуется и направляется их жизнедеятельность, обогащается их нравственный опыт [Подласый, 2013, с. 107].

Ускорение и углубление формирования нравственных отношений лич­ности в значительной степени зависит от вооруженности учи­теля зданиями специфических функций и назначения методов воспитания, от умения определять и создавать оптимальные условия их использования. Реализация этого положения в практике воспитания школьников требует динамичности, соот­ношения и взаимодействия методов, обогащения их новыми составными частями. При этом жизненно необходимым яв­ляется воздействие на интеллектуальную, эмоциональную, волевую сферу учащихся. Все эти виды воздействия состав­ляют основные компоненты процесса нравственного воспита­ния. И если один из них выпадает из поля педагогического зрения или внимание к нему ослаблено, то организованное и руководимое формирование и самоформирование личности в какой-то мере уступает стихийному. Поэтому в конечном ито­ге цель и задачи воспитания не могут быть полностью достиг­нуты и успешно решены.

Выбор методов формирования нравственных отношений во многом зависит от возраста учащихся и жизненного опыта. Характер методов нравственного воспитания изменяется и в зависимости от развития детского коллектива. Если коллектив еще не сформирован, воспитатель предъявляет в твердой и категоричной форме требования ко всем детям. Как только коллектив начинает заметную роль играть актив учащихся, методика работы меняется. Педагог стремится в своих требованиях опираться на мнение школьников, советуется с ними. Формы организации и методы нравственного воспитания изменяются от индивидуальных особенностей детей. Воспитательная работа проводится не только со всем классом, но и принимает индивидуальные формы. Конечная цель работы с коллективом – воспитание личности каждого ребенка. Этой цели подчиняется вся воспитательная система. Создание коллектива это не самоцель, а лишь наиболее эффективный и действенный путь формирования личности.

И.С. Марьенко назвал такие группы методов воспитания, как методы приучения и упражнения, стимулирования, торможения, самовоспитания, руководства, объяснительно - репродуктивные и проблемно-ситуативные. В процессе нравственного воспитания широко применяются такие методы как: упражнение и убеждение [Марьенко, 1985, с. 118].

И.Г. Щукина выделяет три группы методов: методы формирования сознания (рассказ, объяснение, разъяснение, лекция, этическая беседа, увещевание, внушение, диспут, доклад, пример); методы организации деятельности и формирования опыта поведения (упражнение, поручение, воспитывающие ситуации); методы стимулирования (соревнование, поощрение, наказание) [Щукина, 1979, с. 86].

В процессе формирования нравственных отношений применяются и такие методы как поощрение и наказание. Они служат для одобрения положительного и суждения отрицательных поступков и действий учащихся. К методам нравственного воспитания относится так же личный пример, который оказывает огромное влияние на сознание и поведение учащихся, на формирование их морального облика.

В системе основных методов воспитательного воздействия как составная часть, средство и прием используется положи­тельный пример. В педагогической литературе он рассматри­вается как самостоятельный метод и как компонент методов формирования нравственного сознания и поведения [Седова, 2013, с. 186]. В реальном педагогическом процессе методы и методические приемы выступают не изолировано, а в различных сочетаниях.

Важнейшим средством формирования нравственных отношений является использование созданных в культуре на разных этапах исторического развития нравственных идеалов, т.е. образцов нравственного поведения, к которому стремится человек. Дисциплинированность как личностное качество имеет разные уровни развития, что находит свое отражение в понятии культуры поведения. Оно включает в себя:

-культуру речи (умение вести дискуссию, понимать юмор, использовать

выразительные языковые средства в разных условиях общения, владеть нормами устного и письменного литературного языка);

-культуру общения (формирование навыков доверия к людям

вежливости, внимательности в отношениях с родными, друзьями, знакомыми и посторонними людьми, умение дифференцировать свое поведение в зависимости от окружающей обстановки – дома или в общественных местах, от цели общения – деловое, личное и т.д.)

-культуру внешности (формирование потребности соблюдать личную

гигиену, выбирать свой стиль, умение управлять своими жестами, мимикой, походкой);

-бытовую культуру (воспитание эстетического поведения к предметам и

явлениям повседневной жизни, рациональная организация своего жилища, аккуратность в ведении домашнего хозяйства и т.п.) [Лопатина, 2011, с. 35].

Культура поведения младших школьников в значительной мере формируется под влиянием личного примера учителей, родителей, а также традиций, сложившихся в школе и семье. По И.Ф. Харламову содержание нравственности заключается в следующем:

1.В отношение к Родине (патриотизм) – любовь к своей стране, истории, обычаям, языку, желание стать на ее защиту, если это потребуется.

2.В отношение к труду (трудолюбие) – предполагает наличие потребности в созидательной трудовой деятельности и ее, понимание пользы труда для себя и общества, наличие трудовых умений и навыков и потребность в их совершенствовании.

3.В отношение к обществу (коллективизм) – умение согласовывать свои желания с желаниями других, умение координировать свои усилия с усилиями других, умение подчинятся и умение руководить.

4.В отношение к себе – уважение себя при уважении других, высокое сознание общественного долга, честность и правдивость, нравственная чистота, скромность.

5.В человеколюбие или гуманность [Харламов, 2009, с. 382].

Таким образом, формирование нравственных отношений у младших школьников, осуществляемое в школе, общественных организациях, внешкольных учреждениях и семье, обеспечивает у подавляющей массы школьников форми­рование любви к Родине, бережного отношения ко всему много­образию собственности и творческого отношения к труду. Его ре­зультатом является коллективизм, здоровый индивидуализм, вни­мательное отношение к человеку, требовательность к себе, высокие нравственные чувства патриотизма, сочетание общественных и личных интересов.

 

Библиографический указатель:

1.Григорович Л.А. Педагогика и психология / Л.А. Григорович. - М.: Кнорус, 2013. - 248 с.

2.Лопатина А. Нравственное воспитание детей. - М.: Амрита, 2011. -112с.

3.Лопатина А., Скребцова М. Нравственное воспитание школьников. Беседы о воспитании. - М.: Проспект, 2011. - 268 с.

4.Марьенко И.С. Нравственное становление личности / И.С. Марьенко. - М., 1985. - 284 с.

5.Подласый И.П. Педагогика: учебное пособие / И.П. Подласый. - М., 2013. - 342 с.

6.Рубинштейн С.Л. Проблемы общей психологии / С.Л. Рубинштейн. - М.: Педагогика, 2006. - 415 с.

7.Седова Н.Е. Педагогика вокруг нас: учебное пособие / Н.Е. Седова. - Спб.: Питер, 2013. - 264 с.

8.Харламов И.Ф. Педагогика. - М.: Гардарики, 2009. - 512 с.

9.Щукина Г.И. Активизация познавательной деятельности учащихся в учебном процессе. - М.: Просвещение, 1979. - 160 с.

ӘӨЖ 316.7 (574)

 

ЖОҒАРЫ РУХ БІРЛІГІМІЗДІҢ БАСТЫ НЫСАНЫ

Елікбаев Н. ф.ғ.д., профессор, Адамбекова С.М. доцент, аға оқыт.

Асқатқызы Назым ҚҚЭУ СР-21к тобының студенті,

Қарағанды «Болашақ» академиясы, ҚҚЭУ, Қарағанды, Қазақстан

Қазақстан Республикасы жаңа саяси-әлеуметтік дәуірге қадам басып елімізде экономикалық жаңарту жасалынуда. Мұндай өзгерістер өткен қоғамдық қатынастардың орнына өз әлеуметінің технологиясын талап етеді. Яғни, кешенді қадамдар экономика мен әлеуметтік, мәдени өмірлерге тиісті рухани қасиеттерді де жетілдіріп әрі сәйкестендіру қажеттілігін тудырады. Осы орайда тарихи-ұлттық дәстүрлер мәдениет құрылымы жаңаша игіліктермен жалғасып дамуы тиіс. Бұл шаралар азаматтардың жан-жақты қалыптасып қоғам мүдделеріне ат салысуды меңзейді.

Қазақстан Республикасының Президенті – Елбасы Н.Ә. Назарбаевтың халыққа арнаған өзінің «Қазақстан жаңа жаһандық нақты ахуалда: өсім, реформалар, даму» деп аталған дәстүрлі Жолдауында еліміздің алдағы уақыттағы дамуы көкжиегі айқындалып, бірқатар міндеттер және олардың орындалу барысы сараланды. «Нұрлы Жол» Мемлекеттік инфрақұрылымдық даму бағдарламасы қабылданып, 5 институттық реформаны жүзеге асыру бойынша «100 нақты қадам» Ұлт жоспары жүзеге асуда. Парламент Ұлт жоспарын заңнамалық қамтамасыз ету үшін жұмыс істеуде. Олар 80-нен астам заң.

«100 нақты қадам» - бұл Жаһандық және ішкі сын-қатерлерге жауап және сонымен бір мезгілде, жаңа тарихи жағдайларда Ұлттың дамыған мемлекеттердің отыздығына кіруі жөніндегі жоспары. «100 нақты қадам» елімізге «2050-Стратегиясын» жүзеге асыру мен Қазақстан мемлекеттілігін нығайтуға, жолдан адаспауға, күрделі кезеңнен сенімді өтуге жағдай туғызатын Берік қорын жасап беретін болады. Бұл қадамдарға «Мәңгілік ел» патриоттық актісі, Қазақстан халқы Ассамблеясының «Үлкен ел – Үлкен отбасы» жобалары қазақстандықтардың біртектілігін нығайтады және азаматтық қоғамның бүтіндігін қалыптастыруға жағдай туғызады. Сонымен бірге «Нұрлы болашақ» ұлттық жоба мектептік білім берудің қолданыстағы оқу бағдарламаларына «Мәңгілік ел» құндылықтарын пайдаланады. Бұл білім беру саласына жүктейтін үлкен міндеттер болып саналады.

Жоғарыда атап өткеніміздей еліміздегі жаңартылған экономикалық қатынастарға байланысты мінез-құлық қасиеттері де сәйкестік табуы тиіс. Ресми деректерге қарағанда қазақстандықтардың экономикалық мінез-құлықтары өзгеріп еңбек өнімділігі 60 пайыздан астамға артқаны байқалып отыр. Мәселе өте өзекті әрі қажетті құбылыс ретінде саналады [1].

Аталған мемлекеттік деңгейдегі бағдарламалар мәдениет, ұлттық мінез-құлық, дағды, өмір салты, дәстүрлер және т.б. құндылықтарды жетілдіріп тәуелсіздік тұрақтылық пен бірлікті тірек-тілегімізге айналдырып ортақ рухымызды мығымдай түсері анық.

Мәселен, ұлттық мәдениеттердің шын мағынасындағы өзара іс-қимылы ешқашан ұлтсыз мәдениет жасауды мақсат етпейді, қайта оларды сақтап, көбейте береді, рухани өмірдегі ұлттық болмыстың одан әрі гүлдене түсуі үшін кең мүмкіндіктер жасап, осымен бір мезгілде ұлтаралық қарым-қатынас мәдениетінің дамуына өріс ашады. Егер халықтардың қатынасы ұлттық калоритін сақтап қана қоймай, сонымен бірге осы заманғы мазмұнмен, эстетикалық мұраттармен, дәстүрлі өнердің және өзге халықтар фольклорлық жетістіктерімен байи түсетін болса, ол ойдағыдай дами алады.

Қазақстан көпұлтты мемлекет ретінде моральдық-психологиялық жағдайы ерекше ел, оны негізінен алғанда екі этнос: қазақтар мен орыстар айқындайды. Бұл халықтардың этнопсихологиясында өзара қатынасқа негіз болатындай ортақ сипаттар аз емес. Бұл мәселе де арнайы зерттеуге әбден лайық.

Ата Заңымызда мемлекетіміздің ең жоғары құндылықтары – адам, оның өмір-тіршілігі, құқықтары мен бостандығы болып табылатын демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет орнатуға деген ұмтылысын ерекше бағалайды.

Бұл жерде мәселенің мәнісі ең алдымен демократиялық ұлтаралық қатынас мәдениетінің мәнінде жатыр. Ұлтаралық қарым қатынас мәдениеті проблемасы тек бүгінгі күні ғана емес, келешекте де, жаңа көп этностық елдің өз ішінде ғана емес, сонымен бірге одан тыс жерлерде де толғақты мәселе болып табылады.

Мына мәселе анық болуы тиіс. Ұлтаралық қатынас мәдениеті рухани құндылықтар алмасып, мәдениеттердің өзара іс-қимыл біріктіріп отыруын көздейді және оған әртүрлі ұлттардың мүдделерін жоққа шығаратын көпе-көрінеу отаршылдық, космополиттік саясат араласып кетпесе, этнотөлтумалыққа олардан келер қауіп жоқ. Ескеретін мәселе ол ұлттың өз-өзінен оқшаулануы тек достық пен туысқандыққа ғана емес, сонымен бірге осы ұлттың өзекті мүдделеріне де залал келтіреді, Космополитизм мен интернационализмді талдау үрдісі міне дәл осыдан туындайды.

Интернационализм жалпы адамзаттық мазмұнмен тығыз байланысты, оны жалғыз тап қана емес, бүкіл адамзат қолдап отыр. Интернационалдық және жалпы адамзаттық нәрселер бір-біріне қарсы келмейді. Істің мәнісі олардың шынайылығы мен ризалылығыда. Шынайы интернационализм ұлттардың қосылуын емес, қайта олардың бірлігі мен ынтымақтастығын, барлық ұлттар мен елдердің достығын білдіреді.

Интернационалдық – жалпы мен ерекшеліктің бірлігі, былайша айтқанда ол ұлттық сана-сезімнің, ұлттық психологияның және мінез-құлық сипаттарының жақсы жақтарының көрініс беруіне кедергі келтірмейтіні өз алдына, қайта оларға жағдай жасап отырады. Демек, интернационалдық ұғым ұлттық ұғымды айналып өтпейді, қайта сол арқылы көрініп отырады.

Интернационалистік дүниетаным жеке тұлғаның өз Отанына деген сүйіспеншілік сезімнен бас тартуын қажет етпейді. Ол, керісінше, адамдардың өз туған жеріне, туған мәдениетіне, өз тіліне, өзінің салт-дәстүрлері мен әдет-ғұрыптарына деген табиғи құштарлығын дамытуға жағдай жасайды және туысқан халықтардың баршасына деген сүйіспеншілікпен үйлесе астасып жатады. Қоғамдық өмірді интернационалдандыру және космополиттендіру процестері болмай қоймайтын обьективті нәрселер. Бірде-бір ұлт, бірде-бір ел толық оқшаулықта дамып кете алмайды.

Ұлтаралық қарым-қатынастары қандай да бір оқшау сала емес. Олар адамдардың әлеуметтік жағдайымен өзара біте байланысып жатады. Бұл қатынастарды демократияландыру процесі де күрделі және қазақ қоғамы нарыққа өтіп жатқан кезеңде толып жатқан өзіндік қиындықтары да бар.

Тұрақты да қалыпты қызмет істейтін кез-келген егеменді, ұлттық мемлекеттің өзінің саяси идеологиясы болады. Ол билік басындағы құрылымдардың заңды болуы үшін, адамдардың саяси күш-қуатын бағыттап отыру үшін қолданатын өзінше бір рухани қару[2].

Осындай өтпелі кезеңде философиялық, саяси ғылымдар мемлекеттік идеологияның теориялық-әдіснамалық негіздерін тұжырымдап, қоғамдық өмірді демократияландыруда зор рөл атқарулары парыз.

Абсолютті түрдегі бостандық деген болмауы керек. Пікірталастар, қақтығыстар, ой-пікірлердің, ұстанымдардың, бағаламалардың күресі – осының бәрі саяси плюрализм мен демократия жағдайында қалыпты құбылыс.

Жалпы ұлтаралық қарым-қатынас мәдениетін жетілдіруде құқықтық және саяси мәдениеттердің өзара ықпалы мәнді мәселе. Саяси мәдениет өлшемдеріне сәйкес азаматтар қызметінде міндетті түрде құқықтық мәдениеттің де үлгісі болуы қажет. Саяси және құқықтық мәдениет өзара қимылы процесінде бір-бірін толықтырады. Саяси мәдениет принциптері мен өлшемдері құқықтың дамуына үлкен ықпал етеді. Саяси өлшемділігі ерекше түрдегі қажеттілік ретінде қарастырылуы тиіс. Өйткені, қоғамдық өмірде саяси принциптер мен өлшемдердің рөлі ерекше.

Саяси және құқықтық мәдениеттің құндылықтарын жеке адамдар іске асырып көпшілікке жеткізеді. Саяси және құқықтық мәдениет адам мінезінің өзіндік ерекшеліктерімен емес, қоғамдық мүддемен байланысты болуы керек.

Саяси және құқықтық мәдениеттің қалыптасуы күнделікті өмір сипаты және тіршілік әрекетімен тығыз байланысты. Әрине, мұндай байланыс адам мен адамдардың өміріндегі саяси және құқықтық мәселелердің маңызын білуді талап етеді. Сонда ғана саяси және құқықтық мәдениет және өмір салты ортақ сипатқа ие болып, адамдардың практикалық қызмет процесін көрсетеді.

Саяси және құқықтық мәдениет қоғамдық сананың, әлеуметтік практиканың тұрақты жағдайын сипаттайды. Бұл категориялар адамдардың өнегелілік мәдениетімен, саясат және тәрбиемен тығыз байланысты.

Ортақ республикамыздағы саяси-әлеуметтік, экономикалық мәселелердің өрге басуымен бірге адамгершілік ахуалын жетілдіру үшін тәлім-тәрбие, ұлтаралық достық, отаншылдықты бекіту бағытында жаңаша талаптар мен тарихи бағалау тұрғысында жинақталған бағдарламаларды іске қосу керек.

Қазақ халқының ұлттық мәдениеті - тарихи мәні бар, өзіндік ерекшеліктері әлеуметтік құбылыс. Ұлттық мәдениет ұлттық тәрбие арқылы қалыптасады. Ал, тәрбие дүниетанымымен, өмір зандылықтарымен тығыз байланысты.

Тәлім-тәрбие - ақыл-ойдың жемісі. Ол ұзақ мерзімді тәжірибелер арқасында қалыптасады. Халқымыз ежелден жанұяда өз ұрпағын адамгершілікке, инабаттылыққа, ізгілікке, имандылыққа тәрбиелеуді ең басты мақсат санаған. Сондықтан ата-бабамыз көшіп-қонып жүріп-ақ ұрпақ қамын жеп оның болашағына жеткілікті мән берген. Мәселен «Жеті Жарғыдан» бастап ата-салт, әдет-ғұрпымыз бұған дейінгі талай ұрпақ үшін теңдесі жоқ, тәрбиелік маңызы зор адамгершілік кодексіміз болды.

Ұлттық салт-дәстүрлер белгілі-бір халықтың адамгершілік қасиеттерін, мінез-құлықтарын, рухани және материалдық болмысын қалыптастыра алады. Бүгінге келіп жеткен қазақ салт-дәстүрлерінен өнегелілік қасиеттер, әдет-ғұрып, жөн-жоралғы т.б. қазақ халқының асқан даналығы мен ғажайып зердесі, ақыл-парасаты мен дүниетанымы анық көрінеді [3].

Ұрпақ тәрбиесі – бүгінгі қоғамға лайықты азаматтар тәрбиелеу күрделі мәселелердің бірі саналатын, үлкен жауапкершілікті, жан-жақтылықты талап ететін процесс. Осыған байланысты қоғамның үлкен өзгерістер мен жаңалықтарға толы кезеңінде болашақ азаматтарға білім мен тәрие беру мекемелерінің алдында жауапты міндеттер тұр.

Бүгінгі тәрбиенің басты міндеті - адамзат мәдениетінің сан ғасырлық өркениеттік жетістіктері мен ұлттық рухани, мәдени байлықтарды кіріктіре отырып меңгерту, сөйтіп әсіресе жастарды нарықтық экономикаға бейімделген, өмірге икемделген жан-жақты жетілген, қабілетті, кез келген тұтқиыл жағдайлардан жол тауып шыға алатын ынталы да іскер, табанды да талантты патриот,өз Отанын сүйетін азамат етіп тәрбиелеу болып отыр.

Этномәдениет пен ұлттың тұрлаулы бейнесін қалыптастыру өзімізді тану үшін, қазақ пен Қазақстанды басқа халықтарға таныту үшін маңызды. Еліміздің рухани түлеуінің құндылықтарын ғылым айналымына қосу - маңызды дүниетанымдық мәселе. Рухани түлеудің бастауы халқымыздың әдеп-ғұрып өнегесінде, ар-намыс өрісінде, қимыл-әрекет өлшемінде екені хақ. Халқымыздың осы даналығын ілімге айналдыру философиялық шығармашылықтың өзекті міндеті.

Халықтың болмыстық тұлғалық көріністерін жүзеге асырудың басты үш бірдей бағдары мен деңгейіне назар аударамыз. Олар - «Қазақ - Қазақстан - қазақтану», «қазақ халқының философиясы – қазақ философиясы - қазақтану философиясы», «қазақтану - әлеуметтік-гуманитарлық білімдер - қазақтану идеологиясы». Осы мәселелердің отаншылдық сезім мен рухты тәрбиелеудегі рөлін айқындау кезегін күттірмейтін тың бастама, қомақты міндет.

Әлемдік және отандық философия тарихын халқымыздың мұрасына айналдыру мақсатымен академик Ә.Нысанбаев бастаған философ-ғалымдар 40 томдық таңдамалы шығармаларды бағдарламалы кезеңдерге саралап, баспалардан шығаруда. Бұл - ұрпақтар бағалайтын бастау, халқымыздың өшпес мұрасы.

Халқымыздың өз дәстүрін сақтап, өзін-өзі ұстай білген қабілеттері қазынамыздың ықпалын ұлғайтудың және арттырудың бірден бір кепілдігіне айналады. Қазақтану енді жүйеленіп келе жатқан білім саласы.

Ұлттық тәрбие - өз ұлтының құндылықтары рухани мәдениетінен нәр алуы тиіс. Ондағы ұлттық мұраттар, бостандық сүйгіштік, қайырымдылық, ізетшілдік немесе зұлымдық, жауласу қасиеттері ұлттық мазмұн арқылы жалпы адамзаттық пайдалануға беріледі. Олай болса Шекспир мен Гете, Достаевский мен Толстойдың, Абай мен Әуезовтың шығармалары ұлттық тәрбие негізінде кез-келген адамды жетілдіруге көмектеседі.

Қазіргі кезде ұлттық тәрбиенің мұсылмандық моделі деген қағида шығып жүр. Мұсылмандық гуманизм идеясының дамуына теңдік, туыстық пен бостандық принциптерін негіздеуде. Әлеуметтік, адам құқын қорғау идеялары ислам тарапынан ой мен сөз бостандығының кепілі ретінде қарастырылады. Бұл бағытта да дініміздің имандылық, адамгершілік, қайырымдылық және т.б. қасиеттерді қалыптастыруға ықпалын тәрбие процесіне пайдаланған жөн.

Ұлттық тәрбиенің маңызды бөлігі - өз халқыңның тарихы мен мәдени ескерткіштері болып табылады. Руың мен отбасыңның да өткенін есте ұстау пайдалы. Мешіттер мен шіркеулер де адамгершілік бағытында көп жұмыстар жүргізе алады.

Қоғамның тәрбиелік тәжірибесінде гуманистік және ұлттық идеяларды сәйкестендіре өрбіту патриоттық сезімді кеңейтеді. Бірін- бірі сыйлау, жанашырлық таныту, өзара көмектесу, бірігіп шешім шығару және күресу сияқты гуманистік қасиеттер ұлтаралық қарым-қатынас пен үйлесімділіктің құралына айналады. Оған балалар бақшасы, мектеп, арнаулы орта және жоғары оқу орындарындағы тәрбие жұмысы мен оқу бағдарламалары негізін салуы міндетті.

Гуманисттік арнадағы ұлттық энергия – жалпы адамзаттық өркениеттің дамуындағы жетекші күш. Ол сан ұлт өкілдерін біріктіреді, оларды қиындықтар мен қауіп-қатерден қорғауға қабілетті қасиет. Осыған орай «Қазақстан Республикасындағы этникалық-мәдени білім тұжырымдамасы» саяси-әлеуметтік және экономикалық ілгерілеуіміз бен демократиялық реформаларымызды қамтамасыз етудің қажеттіліктерін міндеттеп отыр.

Жан-жақты мәдениетті тұлға, ең алдымен тұтас дүниетанымға ие болуы қажет. Сонымен жан-жақты мәдениетті тұлға кемел лингвистикалық сана, бедерлі тарихи сана, діни сана, айқын географиялық сана және т.б. саналарды иеленуі керек. Сонымен әрбір азаматтың жан-жақты мәдениеті осы бағдарламалық талаптарды бойына сіңірсе, Қазақстанды ортақ Отан есебінде жақсы көру, ортақ үй мен ел тағдырына оның табиғатына деген жауапкершілік сезімі нығая түспек.

Қазақстанда патриотизм идеясы ұлттық қауіпсіздік стратегиясының құрамдас бөлігі ретінде саналады. Патриотизм – тарихи және әлеуметтік мазмұндағы табиғаты бар ұғым. Ол әрбір азаматтың бойындағы туа біткен сезім емес. Патриотизм – өз Отанына деген сүйіспеншілік, өз халқына берілгендік оның мүддесі үшін кез-келген құрбандық пен ерлік жасауға дайын тұрушылық.

Соған орай патриоттық сезімнің басты қамқорлығы Отанына арналады. Сондықтан туған жер, ел байлығы мен табиғаты, тіл, дәстүр, тарихи ескерткіштер және т.б. ұлттық құндылықтар патриоттық сезімнен тыс қалмайды. Олар әрбір азаматтың ішкі дүниесінде жанашырлық, жақындық, туыстық пен сүйіспеншілік, мақтаныш қалыптастырады.

Әрбір азаматтың патриоттық сезімі - елдің әлеуметтік-экономикалық дамуы, ұлттық құндылықтар, ұлттық мәдениет, экология, демографиялық процесс, ұлттық дәстүр, тарихи тұлғаларға құрмет арқылы өрбиді. Ұлттық сана, ұлттық мақтаныш сезімі, ұлттық мұрат, ұлттық намыс сияқты қасиеттер отаншылдық сезіммен етене дамумен бірге бірін-бірі толықтырып отырады.

Қазіргі жалпы қазақстандық патриотизмнің қалыптасуында оның жаңа табиғатына, негізіне сүйенеміз. Мұнда демократиялық реформалар кешенінде барлық істерге жөн-жосықсыз араласу әдеті, ақпаратты қоғамнан жасыруға жетелейтін құпияшылықтың қажетсіз және зиянды сілемі, ведомствошылдық пен жершілдік, жегжатшылдық пен топшылдық, ұжымдық жауапсыздық, сүреңсіздік пен бойкүйездік, сәйкессіз және көп сатылы құрылым, сыбайлас жемқорлық сияқты «қадір-қасиеттер» кедергі болатынын ескеруге тиіспіз. Бұл аталғандар ортақ отаншылдық сезімімізді қалыптастыруда жаңа табиғаты мен әлеуметі бар рухани-психологиялық салтымызға зиянды құбылыстар. Сондықтан да өзін қазақстандық патриотизмге арнаған азамат күнделікті және тәрбие процесінде жоғарыдағы әрекеттерді ескеріп отыруы қажет.

Айтылған тұжырымдарды талдай келе жалпы қазақстандық патриоттықтың негізгі бағыттары, біздіңше мынадай кешенді мақсаттарды топтастырады: патриоттық тәрбиені жоспарлау және оның пәрменділігін бақылау; бірегей өндірістер кешені арқылы облыстар мен аудандардың өзара байланысын күшейту, республикадағы ұлттық қоғамдастықтар арасындағы мәдени қатынастарды жетілдіре түсу; жалпы қазақстандық патриоттық тәрбиенің озық үлгілерінің тәжірибесін зерттеу мен тарату; патриоттық тәрбие процесіне байланысты баспасөздің рөлін одан әрі арттыру; әрбір азаматтың санасына Қазақстанның біртұтас халқының бөлшегі сезімін, оның азаматы ретіндегі жалпыұлттық намысты, мақтанышты сіңіру; еліміздің экономикалық, мәдени және әскери қуатын нығайтуға, оның мүдделерін жан аямай қорғауға байланысты патриоттық сезімнің міндет екенін азаматтар санасында қалыптастыру; республикамыздың барлық азаматтарын шовинизм, ұлтшылдық пен жікшілдік қасиеттерден аулақ болуға тәрбиелеу.

Әрбір ұлт азаматы мемлекет мүддесі үшін жаңа дүниетаным, этникалық түсінбеушілік себептерін жою, мемлекеттік қызмет пен басқару құрылымының осы заманғы тиімді жүйесін жасау, экономикалық элитаға сенім, этникалық топтар құқықтарының тең болуын қамтамасыз ету, ортақ ділді қалыптастыру ісіне қамқорлық, кәсіпқойлық,табандылық, жоғары білім мен біліктілік сияқты қасиеттерді біріктірсе ортақ Отанымыздың мерейі артып ел рухының бірлігі көтеріле түседі.

 

Библиографиялық сілтеме:

 

1.Толығырақ, қар.: Елікбаев Н., Адамбекова С.М. Қазіргі кезеңде азаматтардың экономикалық мінез-құлқын қалыптастыру тұрғысында. - Экономика и право Казахстана. Журнал-дайджест, №4 (484), 2015, 46-48 беттер.

2.Қар.: Общенациональная идея Казахстана.Опыт философско-политологического анализа. - Алматы, 2006. - 412б.

3.Қарағанды: Сағиқызы А. Гуманистік дүниетаным: әлеуметтік-мәдени негіздер. - Монография. Алматы, 2013 - 292б.;

4.Казахстан в условиях глобализации: философско-политологический анализ. - Алматы, 2006.-363с.;

5.Қазақ руханияты: тарихи-философиялық және этномәдени негіздер. - Алматы, 2013.-375б.

УДК 261.7=512.122