Жумаканова У. С., Омирали Г. Н., Толеуова М. О.

КарГТУ, Караганда, Казахстан

В реальной истории зарождения и развития общества людям неоткуда было ждать помощи и даже в самые суровые времена борьбы за выживание им приходилось уповать лишь на собственные силы. И все же, хотя и с трудом, в процессе совершенствования человеческого рода пробивались ростки гуманизма, возникали различные формы общественной деятельности и общественного сознания. А среди них – искусство и религия.

Искусство – великий инструмент не только познания мира и человека, но и их преобразования, самосовершенствования. Чудо искусства дает людям невыразимое наслаждение и радость, всесторонне развивает их способности к творчеству «по законам красоты» (К. Маркс). Искусство есть высшее выражение свободы человека и общества.

Религия – это вера в некое Всемогущее существо, Создателя и Управителя Вселенной, Вседержителя, который управляет не только жизнью каждого человека, слабого и беспомощного перед Богом, но и судьбой всего человечества, природы в целом. Милосердие Бога к послушно следующим Его заветам столь же безгранично, сколь страшен гнев и беспощадна кара тем, кто не почитает своего Защитника, проявляет гордыню либо нечаянно нарушает божественные установления.

Социальные потребности, породившие зачатки искусства и религии, были не только отличны, но в определенном смысле даже противоположны. Тесное взаимопроникновение, подчас даже слияние искусства и религии на протяжении длительного исторического периода, особенно в эпоху средневековья, объясняется в значительной мере некоторыми общими особенностями эстетической и религиозной деятельности, искусства и религии, которые следует учитывать, ни в коей мере не игнорируя при этом принципиальных, коренных различий между ними [2].

Религия как прочная основа бытия бережно сохранялась и передавалась, оставаясь в целом неизменной на протяжении столетий.

В первобытной культуре была стройная система мироздания. Религия не выделялась в особую форму духовной культуры человека. Она была его жизнью и была неразрывно связана с другими формами сознания и, прежде всего, с мифами.

Религия взаимодействует с искусством, обращаясь к духовным запросам человека и по-своему интерпретируя смысл и задачи человеческого бытия. В искусстве и религии мир отражается в виде художественных образов, истина постигается интуитивно, через озарение. Они невозможны без живого эмоционального восприятия мира человеком. Но возможности искусства гораздо шире религиозного сознания [3].

В древности религия представляла собой сложное сочетание анимизма,тотемизма, магии и фетишизма и была неотделима от искусства, отражающего повседневную деятельность - охоту, собирательство, земледелие, примитивные ремесла и представления первобытного человека об окружающей природе. Сначала, очевидно, появились танцы. Они возникли как магические телодвижения, целью которых было устрашить или задобрить духов природы. Затем появились мимическое искусство и музыка.

Неоспоримое влияние оказала религия на античную культуру, в которой видное место занимала древнегреческая мифология., повествующая о жизни общества, о важных исторических событиях. На основе древнегреческих мифов возник античный театр.

Взаимоотношения религии и искусства в корне отличаются от отношений между религией и наукой. Пересекаясь на ниве познавательной активности, религия и наука часто вступают в конфликт друг с другом из-за расхождения принципов религиозного и научного познания. Наука представляет собой теоретическое знание, получаемое с помощью абстрактных категорий, она стремится к объективному отражению действительности. Религию же и искусство объединяет то, что они представляют собой духовно-практическое освоение действительности через чувственно-наглядные образы, основанное на субъективном, ценностном отношении человека к миру, окрашенное эмоциональными переживаниями. Отношения религии и искусства в истории культуры были всегда чрезвычайно тесными, их развести сложнее, чем религию и науку.

Развитие человеческого мышления шло от простых чувственных образов-ощущений к художественно-образным представлениям. Художественно-образное мышление оказывается более ранним в истории человечества, чем абстрактно- логическое, появление которого связывают с так называемым «осевым временем».

В глубинах нерасчлененного образного мифологического сознания религия и искусство рождаются как части древнего мифолого-обрядового синкретизма. По-видимому, это было время, когда религия еще не была вполне религией, а искусство не было искусством в современном смысле слова. Миф являлся формой художественно-образного освоения мира, внутри которого религиозные идеи фиксировались в изображениях, воспроизводились в танце и ритуале, усиливались музыкальным ритмическим сопровождением, закреплялись в архитектурных сооружениях.

Долгое время в истории человеческой культуры невозможно было разделить искусство и магию, охоту и религиозный ритуал, профанное и сакральное. Философия и наука рождались, преодолевая миф, отвергая его; религия и искусство возникли внутри мифологической целостности.

Религия в системе культурного универсума хранили воспоминания об этом единстве. Все известные нам религии так или иначе использовали художественные образы для выражения своих идей. Например, приверженцы древней ведической религии не создавали храмов, пластических или живописных образов своих богов, но использовали мощь и выразительность поэтического слова в гимнах «Ригведы», в заклинаниях «Атхарваведы». Буддизм, несмотря на отказ от телесности земного мира как воплощения страдания, обращается к пластическим искусствам для создания образа Будды, увековечения его памяти. Ислам, сохраняя запрет на антропоморфные изображения, активно использует геометрический орнамент как отражение красоты мира и мудрости Бога.

Многие религиозные традиции рассматривали искусство как аналог божественного творчества. Особенно ярко эта идея представлена в индуизме, в учении о Майе, в котором она трактуется не только как «непостижимая Божественная Сила, заставляющая мир казаться существующим помимо Божественной Реальности; в своем позитивном аспекте Майя является также Божественным Искусством, созидающим все формы. Точно так же, как Абсолют объективирует, благодаря своей Майе, определенные аспекты Себя или определенные возможности, заключенные в Себе, так и художник реализует в своем произведении некоторые аспекты самого себя; он проецирует их как бы помимо своего недифференцированного бытия. В этом заключается аналогия между Божественным Искусством и искусством человеческим - в реализации себя путем объективации». В христианской традиции Бог также часто понимается как Великий Художник, сотворивший мир по законам красоты и давший эти законы миру.

Такого рода уподобление искусства божественному творению питало идеи об особой роли искусства в мире. С одной стороны, искусство рассматривалось как неотъемлемая часть религии, даже как ее квинтэссенция, представлялось молитвой, высшим религиозным ритуалом, способом приближения к Богу. В этом проблемном поле появляется концепция Х. Зедльмайра об «истории искусства как истории религии», в которой отражается представление о том, что искусство есть форма общения человека со сферой божественного и что подлинным искусством является лишь то, которое вовлечено в религиозный культ. У него рождается смелое, захватывающее дух предположение о том, что понятая таким образом история искусства близка к тому, чтобы занять «преимущественное положение среди наук о духе». По сути, искусством называлось только искусство религиозное, опыт религиозный предельно сближался с опытом эстетическим, сама религия становилась в некотором роде искусством. Так, для Г. Честертона, Д. Ньюмена, Ш. Пеги католичество являлось «самой поэтической религией».

С другой стороны, в романтическом движении искусство рассматривалось как явление столь же важное и существенное, как и религия, или даже само объявлялось религией. Романтики создали культ творчества и творца. Творческий процесс рассматривался как нечто трансцендентное, создание художественного произведения уподоблялось процессу божественного творения вне зависимости от темы, сюжета. Примечательны в этом отношении слова Гете, который был величайшим авторитетом для многих романтиков: «Религия находится в таком же отношении к искусству, как и всякий другой из высших интересов жизни. Ее надо рассматривать лишь как материал, совершенно равноправный с материалом, доставляемым искусству прочими сторонами жизни. Точно так же вера и неверие - это отнюдь не те критерии, с помощью которых должны восприниматься произведения искусства. Наоборот, для их восприятия нужны совершенно другие человеческие силы и способности. Искусство должно служить тем самым органам, которыми мы его воспринимаем. Религиозный сюжет тоже может быть хорошим материалом для искусства, однако лишь в том случае, если он дает что-либо общечело- веческое». Религия в системе культурного универсума

Имея в виду существовавшие в истории человеческой культуры тесные, сложные и иногда полярно оцениваемые взаимоотношения религии и искусства, попробуем их представить как два разных феномена культуры.

Религию в самом общем виде можно определить как особый способ организации духовного опыта человечества, в основе которого лежит вера в существование сверхчувственной реальности, имеющей власть над земным, чувственным миром. Не случайно религиозный опыт часто описывается как «чувство зависимости, принимающее форму чувства тварно- сти, чувства собственного ничтожества и преходящности в сопоставлении с тем, что возвышается над всеми творениями. чувство религиозного благоговейного ужаса и бессилия перед "mysterium tremendum" (неслыханной тайной). И, наконец, это чувство томления по трансцендентному существу, чарующему нас». Это описание религиозного опыта, сделанное Рудольфом Отто (1869 - 1937) в книге «Священное», получило большую известность и признание в современном религиоведении. Чувство зависимости и подчинения признается одним из основных в отношении человека к сверхчувственному миру.

Искусство - способ образного освоения реальности, то есть способ образного выражения людьми своих внутренних состояний и отношений с окружающим через формообразование, своего рода «моделирование культурных ситуаций с помощью образных заместителей реальности. Такое "прожективное" воспроизведение и изменение жизненной среды обусловливает большую эффективность реальной деятельности, поскольку, во- первых, не дает угаснуть вниманию людей к рутинным аспектам повседневной жизни, а во-вторых, позволяет выявить новые связи и возможности, содержащиеся в этой среде».

Искусство может моделировать любые культурные ситуации и передавать разные оттенки эмоционального состояния.

Ислам является самой «молодой» из трех мировых религий. Возникновение ислама всецелшо связывается с именем пророка Мухаммеда. До ислама у арабов не было единой религии. Среди племен были распространены различные верования, существовало многобожие.

Для судеб изобразительного искусства мусульманских стран огромную роль сыграла иконоборческая тенденция ислама. Пер­воначально в исламе не было запрета на изображение живых су­ществ, однако в 1Х – Х вв. было сформулировано религиозное ус­тановление, запрещавшее изображение божества или человека под страхом наказания в загробном мире. В Коране «кумиры» (вероятно, изображения древних племенных богов) названы «на­важдением сатаны». Это отрицательно сказалось на развитии живописи, скульптуры в искусстве ислама, где изображения челове­ка, животных, птиц встречаются лишь как исключения.

Ислам поощрял развитие искусства в двух направлениях – ар­хитектуре и художественных ремеслах. Исчезновение изобрази­тельных сюжетов вызвало к жизни расцвет орнаментализма, кото­рый из вспомогательного, прикладного элемента становился объе­диняющим. Орнамент накладывает на искусство самых отдален­ных районов характер общности. В разработке орнамента мастера достигали изумительной виртуозности, основанной на точном математическом расчете и одухотворенной художественной фантазии. Упрошенно передавая лист, цветок и стебель, они достигают богатства и разнообразия, повторяя бесконечное количество раз какой-либо элемент растительного орнамента. Большое распространение получает геометрический орнамент, образованный из сложно переплетаюшихся лент.Большое место в культуре исламе заняло искусство калли­графии. По существу, каллиграфия стала целой наукой и искус­ством, достигнув высокой степени совершенства. Каллиграфи­ческое написание религиозных тек­стов производилось на пергаменте, бумаге, стенах зданий. Каллиграфия слилась с декоративным искусст­вом, создала неповторимые орнаментальные узоры. Она обрела в мире ис­лама сакральный смысл благодаря доминирующей у мусульман идеи о воплощении слова. Каллиграфия в основе своей является графическим воспроизведением божественного слова. Этим, в частности, объясняется обязательное присутствие цитат из Ко­рана на здании мечетей. Мечети, в свою очередь, являются ме­стом, где божественное слово получает вербальное воплощение.

Наиболее значительны достижения мусульманской архитек­туры. Исламские сооружения самобытны в плане пространст­венной организации и пропорций, умелого использования деко­ра. Шедеврами архитектуры являются знаменитые мечети. В них выражена идея стремления человека к небу, в высшие сферы.

Культовые требования ислама во многом определи­ли планировку мечетей. Мечеть («мазджит») буквально «место поклонения». Необходимость пятикратного созыва на молитву диктовала наличие башен-минаретов, с которых проповедник – мулла созывал верующих. Отсутствие церемониальных шествий и обязательное ритуальное омовение перед молитвой обуслови­ли простую форму так называемой дворовой мечети с галереей, обегающей двор, в середине которого находился бассейн. Мече­ти, как правило, ориентированы не на восток, как христианские храмы, а на священный город Мекку. Колонны галерей у этой стены стояли в несколько рядов и составляли многоколонный открытый во двор зал с большим количеством узких нефов (неф – корабль – вытянутое помещение, ограниченное с одной или обеих сторон рядом колонн либо столбов). В центральном зале, крытом куполом, были ниши для моления («михраб») и кафедра («мимраб»). В больших мечетях помимо этого имеется еще и специальная часть, отгороженная для женщин.

В странах «иранского ареала» порталы мечетей (портал – от лат. porta – вход, ворота) украшались нарядной полихромной об­лицовкой из кирпича. Цветовое решение ковровых орнаментов пере­кликалось с пейзажем, по­вторяя синь неба и серо-желтый тон песчаной почвы.

Как драгоценное украшение сверкала на солнце мечеть Биби-Ханым в Самарканде (начало строительства 1399 г.). Поверхность ее покрыта разноцветными глазурованными плит­ками, которые отражали свет, слагаясь в причудливый орнамен­тальный ковер. До последнего времени она была самой большой мечетью мусульманского мира. Один из красивейших древних мусульманских архитектурных комплексов в Дели – Кубт-Минар (XIII в.). Минарет сооружен из красного песчаника, сочетающе­гося с белым мрамором. Уходящая далеко в голубое небо, мечеть покоряет простотой и величавой гармонией.В целом арабское искусство, которое испытало на себе зна­чительное влияние ислама, выступает как крупнейшее и само­бытное явление мировой художественной культуры эпохи Сред­невековья. Оно распространилось на весь мусульманский мир и оказало большое влияние на мировую культуру в целом. В заключение следует отметить, что арабское зодчество повлияло на романскую и готическую архитектуру Сицилии, Испании, Италии и другие средиземноморские страны, а через них – на Западную Европу в целом [4].

В процессе исторического развития духовной культуры человечества существуют различные взаимоотношения между такими формами общественного сознания, как искусство и религия. В этом историческом процессе те или иные религии «выбирают» ту или иную систему искусств, которая в наиболее оптимальном варианте способна воспроизводить духовную атмосферу и культовую практику данной религии. Искусство, как эмоционально-образное утверждение религиозных идей, занимает определенное место в структуре тех или иных религий. В ярком и четком виде этот процесс проявляется в функционировании развитых мировых религий, структура которых наиболее устойчива и определена, хотя исторически и она, конечно, эволюционирует.

Этот исторический процесс взаимодействия искусства и религии привел к тому, что мировые религии включили в свою структуру почти все искусства, как традиционные, так и современные. Но этот процесс имел свои роковые последствия: границы религиозного сознания в результате многостороннего воздействия на него всех искусств стали размываться, религии стали терять свое иллюзорное специфическое содержание. Вместе с тем возникает новая эстетическая и художественная среда, которая слишком удалена от традиционного религиозного мышления.

Освобождение эстетического сознания из-под религиозного влияния неизбежно, так как современный мир с его динамически напряженным процессом социальной жизни, научно-техническая революция и мощные демографические взрывы разрушают, последовательно и неуклонно, структуру традиционных мировых религий. Это исторически неизбежное разрушение структуры традиционных религий происходит и под воздействием созданной ими системы искусств.

 

Библиографический указатель:

 

1.Митрохин Л. Н. «Философия религии.» М., 1993.

2.Миронова М. Н. «Религия в системе культуры» М. «Наука» 1992

3.«История религии» М. центр «Руник», 1991

4.Мусульманские обряды, обычаи.//Спец. Выпуск “Идель”. -1992,№9-10

5.Религии мира. –М.:2006

ӘӨЖ 316.485.6

ЖАНЖАЛДАР МЕН ШИЕЛЕНІСТЕР: АДАМЗАТТЫҢ КҮНДЕЛІКТІ «СЕРІГІ» РЕТІНДЕ

Жумагулов Е. Т., Жарылқасынова А. А.

ҚарМУ (Қарағанды, Қазақстан)

 

Жанжал, шиеленістер адамдардың қыр-соңынан қалмай жүретін серіктері. Дүниеге келген алғаш күндерінен соңғы демдеріне дейін біздің өмірімізде қайшылықтар шиеленістер әрдайым болып отырады. Жанжал, қайшылық мәселелерін зерттеген Д.М. Фельдман айтқандай: «Біз жанжалдардан тек қана адам баласы аяқ баспаған аралда ғана демала аламыз. Біз көбінесе балалардың, қос ғашықтардың қайшылық, ұрыстарына тіпті мән бермейміз де.»[1, 8 б.] Өмір - біздің күнделікті іс әрекетіміз ғана емес, сонымен қатар ол мәдениет, саясат. Ол әрқашан да болатын бастық пен оның қызметкерлерінің арасындағы, әр түрлі этностар арасындағы және де қарапайым өмірге әр түрлі көзқараспен қарайтын адамдардың арасындағы қайшылықтар. Және осындай бірізділікпен бізде террор, соғыс, ереуілдерге әкеліп соғатыны бізге бірқалыпты жағдай секілді.

Біздің елдің болсын, шетелдердің қоғамтану ғылымдарында болсын ұзақ жылдар бойы үлкен саяси қопарылыстар тұрсын, өткір қайшылықтар, терең дағдарыстар болса, мемлекеттің қалыпты, ойдағыдай дамымағандығы, жетілмегендігі, ауруы болып саналды. Ол үшін мемлекет тұрақты, тепе-теңдік жағдайында бірқалыпты дамуы керек сияқты болып көрінді. Сондықтан тұрақтылық қоғамның негізгі мақсаттарының, құндылықтарының бірі саналатын.

Ал, шын мәнінде, бұл дұрыс түсінік емес еді. Себебі, қоғамда әр түрлі топтар, таптар, жіктер болатындығы туралы өткен тарауларда айтқан болатынбыз. Олардың өзіндік мақсат-мүдделері, талап-тілектері, арман-аңсарлары, мұқтаж-қажеттіктері болады. Олар, сөз жоқ, сәйкес келе бермейді. Осыдан келіп араларында айырмашылықтар пайда болады. Олар дер кезінде шешілмесе, шиеленістерге, жанжалдарға айналады. Шиеленіс деп әрбір қарсы жақты қолайсыздыққа ұшыратып, істі насырға шаптыратын қарама-қарсы мүдделердің, пікірлердің, көзқарастардың қайшы келуін, елеулі келіспеушілікті, өткір таласты айтады.

Бұл тақырыптың өзектілігі, ол: біріншіден, ішкі саяси жанжалдардың, сонымен қатар халықаралық саяси жанжалдардың саны да, аумағы да кенеттен өсіп кетті. Сонымен қатар бәрімен қоса, бұл қаруланған күштерді қолдану арқылы жүргізілуде. Екіншідіен, үлкен саяси қайшылықтар, оның ішінде қарулы саяси жанжалдар Қазақстанның ішінде болса да, сыртында болса да біздің елдің қауіпсіздігіне нұқсан келтіруі мүмкін.Үшіншіден, жанжалдарды шешудің ең тиімді жолдарын қарастыру, қайшылықтарды алдын-алудың әдіс тәсілдерін жасау алдыға қойған ең негізгі мақсатымыз болып қала бермек. Бұл тақырыптың өзектілігі қазіргі таңда артып келуде, сол себепті әрдайым саясатта болып жатқан өзгерістер жайлы хабардар болып отырып қорытынды анализдар жасай білу керек. Және осының бәрімен қоса, жаңа технологиялар мен бұл мәсәлені зерттеуді жолға қойып, бұл мәселені алдын-алудың, шешудің әдіс-тәсілдерін білу керекпіз [5].

Шиеленіс мәселесі ұзақ жылдар бойы зерттеліп келе жатыр. Ол бастауын тіпті б.з.б. VII - VI ғасырлардан - ақ қытайда алған десек те болады. Қытай фәлсафашыларының айтуынша, дүниедегі барлық нәрселер оң және теріс бастаулардан тұрады. Басқаша айтқанда, әйгілі инь-янь сөзі осыдан бастау алды десек те қателеспейміз. Ал гректердің ойынша, қоршаған қоғамның дамуы қарама-қарсылықтардың күресінен туады деп есептеген. Макиавелли де, Гегель де қоғам дамуында қарама-қайшылқтардың рөлін жоғары бағалаған.[2, 6 - 7 б.].

Льюис Козердің шиеленіс тұжырымдамасына келетін болсақ, «әлеуметтік шиеленіс бұл белгілі бір мәртебе, билік пен қорларға деген талаптар мен құндылықтар үшін күрес, қарсыластарының мақсаты қарсыласты бейтараптандыру, зақым келтіру немесе жою болып табылатын күрес». Козер шиеленістің келесі қызметтерін атап көрсетеді: 1) шиеленісушілікті бәсеңдетеді, яғни шиеленіс шиеленісушілікті шығаратын қақпақшы қызметін атқарады; 2) қатынас-ақпараттық, яғни адамдар қақтығыстар нәтижесінде бір-бірін тексереді, қоршаған орта жайлы жаңа ақпарат алады және өз күштерінің ара қатынасын біледі; 3) құру, яғни қарсы тұрушылық топқа қиын кезеңде ыдырамай, бірігуге көмектеседі; 4) әлеуметтік құрылымның бірігуі, яғни шиеленіс тұтастықты бұзбай, керісінше оны сақтайды; 5) норма шығарушылық, яғни шиеленіс жаңа түрлер мен әлеуметтік институттардың құрылуына септігін тигізеді [2, 113б.].

Шиеленісті табысты реттеу үшін үш жағдай маңызды: 1) түрлі көзқарастарды мойындау; 2) шиеленіске тап болған тараптардың жоғары ұйымшылдығы; 3) ойын ережелерінің болуы. Дарендорф ИҮҚ түсінігін пайдаланып, шындықты институционалған үлгілер тілінде қарастырады. Бедел мен шиеленіс қызметтік деректемелер болып табылады, бұл жерде біріншісі жүйені біріктіруші, ал екіншісі - әлеуметтік өзгерістер үшін қызмет атқарады [3, 143б.].

Американың әлеуметтанушысы Кеннет Боулдинг "шиеленістің жалпы теориясын" жасады. Оның ойынша, әлеуметтік шиеленістің мәні адамның қалыптық реакциясына байланысты. Қандай кикілжің болмасын, тітіркендіргіштер, қоздырғыштардың әрекеттері арқылы реакцияларды, құндылықтарды, жеке адамдардың құштарлықтарын өзгертуге болады. Соның арқасында қоғамдық құрылыс түбірімен өзгеріске ұшырайды [ 6, 89б.].

Қазіргі кезде қоғамдағы шиеленістер көптеген ғалымдардың назарын аударуда. Сондықтан осы мәселемен арнайы айналысатын конфликтология деген ғылым пайда болды. Ол мейірімсіздікке, төзімсіздікке, озбырлыққа әкелетін, қоғамды бүліндіріп, тығырық қатірейтін саяси шиеленістердің шығу зандылықтарын біліп, реттеу жолдарын іздестіріп, оның алдын алуға бағытталады. Соған орай, ол саяси және қоғамдық қатынастарды жетілдіруді де қарастырады.

Әлеуметтік шиеленістердің бірнеше себептері бар. Ең бірінші, жалпы себебіне адамдардың теңсіздігі жатады. Себебі әркімнің қоғамдағы мәртебесі, қызметі, билікке қатынасы әр-түрлі. Біреулер билік етеді, екіншілері оларға бағынады, дегендерін істейді. Дарендорф: "Бұл қайшылық әрқашан болған және бола бермек, сондықтан Маркстің коммунистік қоғамда таптар, дау-дамайлар болмайды деуі бекер сөз" дейді.

Шиеленістің екінші себебіне кажеттілік, мұктаждыктың, талап-тілектің өтелмеуі немесе канағатгандырғысыз өтелуі жатады.

Үшіншіден, адамдар өздерін белгілі бір әлеуметтік, этникалық, діни, т. б. бірлестіктердің мүшесіміз деп санайды. Бұл олардың өмірдегі орнын айқындайды және өздерінің жағдайын басқалардан төмен сезініп, мүдделеріне қысым жасалды деп ұғады. Мысалы, Ресейдің кейбір халықтары, Солтүстік Ирландиядағы католиктер, Канададағы Квебек провинциясы, Испаниядағы баскілер және т. с. с.

Батыстың көптеген саясатшылары шиеленістер (төртінші) себебін адамның санасынан іздейді. Мысалы, жеке адам мен қоғамдық құндылықтар туралы түсініктері сәйкес келмеуі, өмірден адам бір нәтижені күтуі, шындығында басқаша шығуы, адамдардың өзара түсініспеушілігі, олардың ішкі сезімдерінің жетілмегендігі, т.с.

Шиеленістер қоғам өмірінде маңызды рөл атқарады. Әлеуметтік бақылауға алынған шиеленіс адамдар, топтар арасында пайда болған дау-дамайлардьі уақытында ушықтырмай, асқындырмай шешуге септігін тигізеді.

Әлеуметтік шиеленістер сан алуан келеді. Олар мемлекеттер, ұлттар, ұйымдар, жұмысшылар мен әкімшілік басшылары, ері мен әйелі және т. с. с. арасында кездеседі. Олар әр түрлі топтастырылады, жіктеледі. Мысалы, оларға қатынасатын субъектілерге байланысты мемлекеттер, ұлттар, діндер, нәсілдер арасындағы; қатынасатын жақтарға байланысты саяси, экономикалық, идеологиялық, экологиялық, сауда, қаржы, әскери, мәдени; қамтыған шеңберіне қарай халықаралық, аумақтық, жергілікті болып бөлінеді. Оларды антагонистік және антагонистік емес, негізгі және негізгі емес, шындыққа жататын және жатпайтын, ұзақ уақыттық және қыска мерзімді, т. т. етіп те бөліп жүр.

Шиеленістер өзінің даму барысында бірнеше кезеңдерден өтеді. Алғашқы кезеңінде кикілжіңдерге негіз туады. Қоғамның кейбір салаларында қиындықтар пайда болады. Оларға айтарлықтай мән берілмесе, ерби түседі. Мысалы, адамдардың өмір сүру деңгейі төмендейді, құқық сақтау, адамгершілік тәртіптері бұзылады. Әділетсіздікті бұрынырақ сезетін қарсы жақтың алдыңғы қатарлы адамдары өздерінің келіспеушіліктерін білдіре бастайды. Келесі кезенде келіспеушілік, наразылық ашық айтылып, алғашқы қақтығыстар болуы мүмкін. Билікті халық мойындағанда, оның заңдарын дұрыс деп түсініп, өз еріктерімен орындағанда билік. Сонда оның беделі де, халықты бағындыратын сиқырлы сыры да болады. Ал мынадай кикілжіңде басқарушы төбе топтың әр түрлі қылмыстары ашылып, беделдері кетіп, оларға сенімсіздік туады. Одан кейін екі жақтың арасында ашық қарсыластық, қақтығыстар болуы мүмкін. Екі жақты да көптеген адам- дар қолдап, дау-дамайдың шеңбері кеңиді. Егер мұның бәріне жол табылып, шешілмесе, дау-жанжал өркениетгі түрден шығып, қарулы қақтығысқа айналады. Мысалы, Югославиядағы, Таулы Карабахтағы, грузин-абхаз бен грузин-осетин шиеленістері және қазіргі таңда болып жатқан оңтүстік-шығыс Украина мен Таяу Шығыстағы қарулы қақтығыстарды мысал ретінде келтіруге болады [4, 26б.].

Жалпы алғанда қазіргі таңда 5 негізгі шиеленіс ошағы көрсетіліп отыр, алайда, біздің ойымызша шиеленіс ошақтары әрқашанда, адамзаттың даму барысында да болған. АҚШ-тың пікірі бойынша, «қара тізімге» келесі шиеленістерді жатқызуға болады: 1)Сириядағы жанжал- бұл жерде мәселе тек қана сирияның ішінде ғана болып қоймай, сонымен қатар бұл жанжалдың өршуі Түркия, Иран елдеріне де тарауы да мүмкін; 2) Үндістан мен Пәкістан елдерінің арасындағы қарама-қайшылықтарға біраз уақыт болғанымен, бірақ кез-келген сәтте асқына түсуі мүмкін. Және де бұл тек қана осы елдің арасында болмай, үлкен екі Ақш пен Қытай арасындағы дау-дамайға да алып келуі мүмкін, себебі Қытай Пәкістанның, ал АҚШ Үндістанның мүддесін қорғауы әбден мүмкін; 3) Шығыс-Қытай теңізіндегі жағдай. Ол жерде Қытай мен Жапония Сенкаку архипелагы үшін қауіпті іс-әрекеттер жасауда; 4) Оңтүстік-Қытайдағы жағдай. Бұл шиеленіс АҚШ-пен Қытайдың арасындағы ауа және теңіз бөлімшелерінің келіспеушілігінен туындап отыр. Ойланып қарасан, Қытай мен АҚШ расындағы соғыстың өзі ойға қонымсыз үлкен зардаптарға толы болар еді, ал сонымен бірге бұл жанжалға Жапония мен Үндістан да қосылуы мүмкін; 5) Украинадағы болып жатқан оқиғалар. Бірақ бұл жерде барлығы НАТО-ның іске қосылуына байланысты болады. НАТО-ның кез-келген еліне қарсы жасалынған қимылдары, іс-әрекеттері, альянсқа соғыс әрекеттерін бастауға себеп болуы мүмкін.

Біраз жағдайда билік басындағылар қайшылықты байқаса да байқамаған сыңай білдіреді. Ондайда кикілжің бықсып, жанып өрістеуі, тіпті өртке айналуы мүмкін. Соңдықтан шиеленісті шешу керек. Бұрын одан екі жолмен құтылғысы келетін. Біріншісі, қоғамның "таза" даму қисынына сәйкес келмегенді өз арасынан аластап, сыртқа ығыстырып шығару арқылы құтылғысы келді. Екіншісінде, керексіз жағдайды, құрылымды тура басып-жаншып құрту, жою арқылы құтылғысы келді. Екеуінде де қайшылық шешілген сияқты алдамшы түсінік туады. Ал, шын мәнінде, бұл ауруды ішке тыққанмен бірдей.

Жалпы жанжалдарды тудырмаудың, оны одан әрі өршітпеудің басты амалы - халықтың әл-ауқатын көтеру, елдің жоғары әлеуметтік-экономикалык дәрежеде дамуын камтамасыз ету. Оған қоса қоғамның саяси мәдениеті биік болса, билік басындағыларға, заң органдарына деген сенім арта, беки түседі. Ал олар жеткіліксіз болса, саяси жанжалдар мен дағдарыстардың өрбуіне әкеледі.

Біраз жағдайда дау-жанжалдардың алдын алу үшін билік басындағылар әртүрлі әдіс-айлаларды пайдаланады. Мысалы, халык мүддесін қанағаттандыра алмаған жағдайда, сіздерді мынадай жарқын болашақ күтіп түр деп үміттендіреді, жұбатады. Бір үміттен кейін келесі үміттің оты жануы мүмкін. Ол үміт шиеленісті әлсіретуге әкеледі [ 5, 223б.].

Шиеленістерді шешудің бірнеше түрі бар.

1.Дау-жанжалга бармау, одан қашқақтау әдісі. Мысалы, саяси қайраткер қарсы жақпен жанжалға түспеу үшін саяси сахнадан кетеді немесе кейбіреулер бастығымен істесе алмаса, істі насырға шаптырмау үшін өз еркімен жұмыстан кетеді.

2.Кейінге қалдыру әдісі. Қарсыласпен ерегіске бармай, "не істесең соны істе" деген сияқты, бәріне көніп жүре береді.

3. Шиеленістң мәмілеге келу арқылы бейбіт жолмен шешу. Мәміле деп дау-жанжалға қатысушы жақтардың өзара кешірімділік білдіріп, ымыраға келуін айтады. Онда екі жак бірін-бірі ұғынысып, өзара кешірімділік жасап, ортақ келісімге келуге ты- рысады.

4.Зорлық негізінде бітістіру, келістіру. Мұндай жағдай бір жақтың күші айтарлықтай басым болғанда, екінші жақ жеңілгенде немесе оны толық жойып жібергенде туады.

5.Аралық сот немесе арбитраждық сараптау әдісі. Мұнда қарсы жақтар дау, талас тудырған мәселені тексеруге өз еріктерімен үшінші жаққа береді. Оның шығарған шешімін екі жақта мойындайды. Мұндай жағдайда төрелік етуші қазы халыкаралық құқықтың жалпыға бірдей ережелерін, елдің конституциялық тәртібін және т.с.с. шарт талаптарын басшылыққа алады [7, 45б.].

Екі жақты татуластырудың кең тараған түрі — келіссөздер. Ол арқылы қарсы жақтың пікірі, дәлелдері белгілі болады, күштің арақатынасы айқындалады, келісімнің шарттары анықталады. Дағдарыс жағдайынан шығу үшін оның мәнін, ерекшеліктерін, әлеуметтік негізін және т.б. зерттеп білген жөн.

Дегенмен, шиеленіс болған соң одан қайткен күнде де шығу керек. Ол азаматтық келісім негізінде шешілуге тиіс. Оның екі жолы бар. Біріншісі — араздық, жаулық, күдіктілік қалпын бұзып, сенім жағдайын туғызу. Екіншісі — барлық деңгейде адамдардың қарым-қатынас тетіктерін қалыптастыру. Зорлық зорлықты тудырады. Сондықтан одан аулақ болып, өркениетті жол іздеген абзал.

Америкалық саясатшы Р. Дарендорф әрбір есі дұрыс адам ортақ мүдделер тауып, шиеленістерді реттей, жөнге келтіре білуі керек деген. Батыстың тәжірибесі жеке адамның еркіндігіне, коғамның ашықтығына, заңның билігіне негізделеді. Біз үшін олардың бәрін толық орындай қою әлі қиын. Бірақ соған тырысқан жөн. Себебі, олар ел тағдыры үшін маңызды шарттар [3, 145б.].

Біз де Р. Дарендорф айтқанымен келісіп, ымыраға келу жолын қолдаймыз. Себебі күш көрсету, зорлық-зомбылық адамның қолынан келетін ең өрескел және де тиімділігі аз, қысқа мерзімге ғана жүзеге асатын әдіс.

Онымен қоса, аралық сот әдісі де тиімді әдістердің бірі болып саналады.

Өйткені, бұл әдіс қақтығыстық жағдайға тәуелсіз, бейтарап қарауды көздейді.

Ал кейінге қалдыру және қайшылық жағдайынан қашу, біздің ойымызша, қайтарымсыз, кері айналмайтын өзгерістерге алып келуі мүмкін.

Себебі, ұзақ жылдар бойы бір мәселені шешуден қашу, кейін бұл проблема одан да ушығып, үлкен саяси жанжалға және араздылыққа алып келуі мүмкін.

Библиографиялық сілтеме:

1.Фельдман Д.М. Политология конфликта. Учеб. пособие. - М.: Издательский Дом «Стратегия», 1998. - С.8.

2.Козер Л.А.Функции социального конфликта / Пер. с англ. О. Назаровой; Под общ. ред.Л.Г.Ионина.- М.: Дом интеллектуальной книги: Идея-пресс, 2000.- 295 с.

3.Дарендорф Р.