Съезды лидеров мировых и традиционных религий в РК – реализация казахстанской модели межэтнического и межконфессионального согласия

А.Е.Майкенова, ст.п.к.Маркетинга и логистики, В.В. Друзьяко, ст.гр.Лог-12с.

КЭУК, Караганда, Казахстан

Казахстан по праву называют «перекрестком цивилизаций». Наша республика исконно является естественной границей между крупнейшими мировыми религиями – исламом, христианством и буддизмом. Веками здесь вместе жили и трудились представители разных народов и этносов. Здесь складывались прочные культурные и хозяйственные связи, способствовавшие взаимному обогащению и процветанию. И это колосальное богатство народ страны стремится сохранить и передать своим потомкам. За 25 лет своей государственной независимости Казахстан сумел проторить свой Казахстанский путь, создать собственную уникальную модель общества межэтнического и межконфессио­нального согласия.

Сегодня в нашей стране живут представители более 130 народностей и этнических групп. Число религиозных объединений достигло 3088, представленных 18 конфессиями. Президент и правительство сумели превратить в стратегический ресурс развития республики. Именно поэтому Глава нашего государства всегда подчеркивает, что этнокультурное и конфессиональное многообразие Казахстана – это огромное богатство, общее достояние всего нашего общества, дающее казахстанцам возможность обмена с другими народами ценными культурными достижениями.

Уважая и поддерживая лучшие традиции мировых и традиционных религий, казахстанский народ созидает современное светское государство. Религия не вторгается в политико-государственные процессы. В свою очередь государство не вмешивается в жизнь религиозных общин, создавая либеральные условия для полноценной реализации ими своих социальных, ритуальных, просветительских и иных задач, глубокой интеграции в общественную жизнь. Придерживаясь политики невмешательства во внутреннюю жизнь конфессий, государство стимулирует развитие между ними диалога, способствуя полноценной реализации ими своих функций. Казахстан накопил богатый, исторически бесценный опыт мирного сосуществования разных религий, культур и цивилизаций. В свою очередь это способствовало формированию сходных ценностных ориентаций большинства населения страны, созданию толерантной атмосферы межконфессионального согласия и взаимоуважения.

На фоне возникающих в мире межэтнических и межконфессиональных конфликтов уникальный казахстанский опыт по укреплению межконфессионального и межрелигиозного диалога оказался востребованным на глобальном уровне. Поэтому не случайно то, что столица нашего молодого государства – Астана становится бессменным местом встречи и востребованной диалоговой площадкой для религиозных лидеров традиций мировых религий. Как известно, в диалоге религиозных лидеров мирового сообщества решающее и важное место принадлежит религии и ее непреходящим духовным ценностям. Это – азбучная истина. Человек, безусловно, является носителем ценностей и знаний, которые получает в своей семье, окружении, общине и обществе. [2]

Как показывает практическая действительность, одним из факторов напряжения и столкновений в сегодняшнем мире является отсутст­вие должного взаимопонимания между людьми – представителями различных общин, принадлежащих к разным религиям и культурам. Ведущие политики и эксперты Казахстана едины во мнении, что именно в отсутствии должного взаимопонимания кроется природа конфликтов на религиозной почве, таких как: скандалы из за карикатурных картин, межобщинные столкновения, осквернение культовых сооружений и погребений, искусственно подогреваемая боязнь в отношении мигрантов и представителей других религий, а также неприятие, нежелание понять ценности духовного порядка другого индивида.

Следует констатировать и то, что никак, к сожалению, не уменьшается угроза религиозного экстремизма и террора, чья прикрывающаяся под святыми идеалами религии идеология сеет семена раздора и недоверия между людьми, пытается захватить умы и влиять на настроения граждан в разных уголках нашей планеты. Наши современники помнят трагические события 11 сентября 2001 года в США, которые заставили содрогнуться весь мир. Драматизм этого события в том, что всего за несколько часов погибли более 5000 человек – граждане, как Америки, так и еще 91 государства, в том числе – из стран постсоветского пространства. Эти обстоятельства, в свою очередь, становятся предпосылкой для активного изучения сути факторов данной проблематики и поиска новых подходов и принципов, способствующих дальнейшему развитию современного мира.

Казахстан по инициативе Президента Нурсултана Назарбаева первым в истории современности занялся продвижением межрелигиозного и межцивилизационного диалога, теперь и другие страны и блоки также хотят внести вклад в данное благое начинание. Казахстан одним из первых среди субъектов международного права взял на себя ответственность и на деле начал заниматься продвижением диалога между лидерами различных мировых и традиционных религий и конфессий. По замыслу Главы государства, диалог между лидерами мировых и традиционных религий, построенный на основе доверия и взаимопонимания, откроет широкие перспективы для международного сотрудничества в этой сфере и будет способствовать преодолению таких негативных проявлений нашего времени, как насилие, экстремизм и терроризм [1].

I Съезд лидеров мировых и традиционных религий состоялся 23-24 сентября 2003 года в Астане. В его работе приняли участие наиболее авторитетные представители ислама, христианства, иудаизма, синтоизма, индуизма и буддизма.

Безусловным успехом реализации инициативы Казахстана по проведению межконфессионального форума стали представительный состав и высокий уровень участников Съезда. Диалог религий как концептуальная идея I Съезда и средство разрешения споров был противопоставлен методам насилия и террора в межконфессиональных и межнациональных отношениях. Между участниками Съезда состоялся открытый обмен мнениями о роли религии в современном мире и общечеловеческом характере основных моральных ценностей любой религии.

Форум, ставший неординарным и запоминающимся событием, продемонстрировал актуальность и необходимость воплощения идеи сотрудничества и единения представителей различных религий во имя мирной и достойной жизни людей всего мира. Идею Съезда поддержали такие влиятельные политики мира как К.Аннан, Дж.Буш, М.Тэтчер, ЦзяньЦземинь, Н.Манделла, Ж.д'Эстен и другие.

По итогам форума была принята Декларация, в которой духовные лидеры заявили о совместных действиях по обеспечению мира и прогресса для человечества и сохранению стабильности в обществах, как основы гармоничного мира в будущем. Успех мероприятия был закреплен в Решении I Съезда, проводить межрелигиозный форум на регулярной основе – не реже одного раза в три года.

II Съезд лидеров мировых и традиционных религий состоялся 12-13 сентября 2006 года в Астане. Съезд проходил в новом, специально построенном к проведению форума здании «Дворце мира и согласия».

Форум прошел под общей тематикой «Религия, общество и международная безопасность» в рамках двух ключевых направлений: «Свобода вероисповедания и уважение последователей других религий» и «Роль религиозных лидеров в укреплении международной безопасности». В работе второго форума приняли участие уже 29 делегаций.

В первый день были приняты «Принципы межрелигиозного диалога», где нашли отражение базовые составляющие, которыми руководствовались участники в ходе работы Съезда. По итогам второго Съезда его участники приняли совместную Декларацию, призывающую представителей всех религий и этнических групп к недопущению конфликтов на основе культурных и религиозных различий. В этом документе емко отражена глобальная потребность в замене «идеологии противостояния» на «культуру мира».

III Съезд лидеров мировых и традиционных религий, в котором приняли участие уже 77 делегаций из 35 стран Европы, Азии, Ближнего Востока и Америки состоялся 1-2 июля 2009 года в Астане. Главной его темой стала повышение роли духовных лидеров в позитивном решении любых вопросов, в контексте их посильного вклада в обеспечение толерантного мира, основанного на взаимном уважении и сотрудничестве.

Новым моментом в проведении Съезда стало также создание секционных заседаний по обсуждению острых проблем, связанных с обеспечением мира, согласия и диалога в современном мире. На III Съезде были выбраны следующие темы для секционных заседаний:

1) Моральные и духовные ценности;

2) Справедливость, мир и безопасность;

3) Окружающая среда и гармония;

4) Диалог и сотрудничество;

5) Солидарность, особенно в период кризисов.

Основной целью проведения секционных заседаний стало. По итогам третьего Форума участники приняли совместную Декларацию, в которой призывают общественность постоянно поддерживать и способствовать усилиям религиозных лидеров и организаций для установления истинного межрелигиозного диалога, способствовать поддерживать диалог религий и цивилизаций, направленный на улучшение взаимопонимания и уважения.

IV Съезд лидеров мировых и традиционных религий прошел 30-31 мая 2012 года в Астане. Главной тематикой IV Съезда стала «Мир и согласие как выбор человечества». В форуме приняло участие 85 делегаций из 40 стран мира. В рамках IV Съезда состоялось первое заседание Совета религиозных лидеров. Целью Совета религиозных лидеров является определение приоритетов и механизмов обеспечения диалога и сотрудничества с другими форумами и международными организациями, работа которых направлена на диалог культур и экономическое взаимодействие.

Форум состоял из четырех секционных заседаний:

1) «Роль религиозных лидеров в достижении устойчивого развития».

2) «Религия и мультикультурализм».

3) «Религия и женщина: духовные ценности и современные вызовы».

4) «Религия и молодежь».

По итогам работы Съезда принято Обращение его участников. В этом документе прозвучал призыв, наполненный высоким духовным смыслом. Религиозные лидеры обратились ко всему человечеству – стремиться к взаимодействию, согласию и миру, справедливости и созиданию во имя будущего нашей планеты.

За годы существования Съезд наглядно показал, что в современном мире у всех религий во многом общие задачи. Это преодоление духовного вакуума и угрозы кризиса морально-нравственных ценностей человечества. Это необходимость укрепления созидательного начала любого общества – ценности трудолюбия, честности и справедливости. Кроме того, миротворческая сила религий заключается в том, чтобы способствовать предупреждению конфликтов, проявлений нетерпимости и радикализма в любых обществах.

Через проведение Съезда лидеров мировых и традиционных религий Казахстан показывает всему мировому сообществу пример общенационального консенсуса и консолидации общества. Наша страна имеет богатый опыт поддержания межэтнического и межконфессионального согласия и готова к широкому и эффективному сотрудничеству в этой сфере.

Инициатива Главы государства по созыву религиозных лидеров мира в Астане имеет важное значение в развитии глобального процесса диалога культур и цивилизаций.

V Съезд лидеров мировых и традиционных религий прошел 10-11 июня 2015 года в Астане. Тема форума - "Диалог религиозных лидеров и политических деятелей во имя мира и развития".

Инициатива Главы Казахстана о созыве регулярных съездов религиозных лидеров обрела значительную поддержку в мире и за двенадцать лет превратилась в авторитетную диалоговую площадку по вопросам межконфессиональных и межрелигиозных отношений.

В работе V Съезда приняло участие 80 делегаций из 42 стран мира, включая авторитетных политиков, деятелей Ислама, Христианства, Иудаизма, Буддизма, Индуизма, Даосизма, Синтоизма, Зороастризма, а также представителей религиозных и общественных организаций.

В первый день Съезда на пленарной сессии выступили Президент Казахстана Нурсултан Назарбаев, Генеральный секретарь ООН Пан Ги Мун, Президент Финляндии СаулиНиинистё, Президент Папского Совета по межрелигиозному диалогу Святого Престола, кардинал Жан-Луи Торан, заместитель Генерального секретаря Всемирной Исламской Лиги Абдрахман бен Абдаллла аз-Зейд, Митрополит Франции Эммануил Адамакис и Генеральный секретарь Всемирной ассамблеи сближения исламских мазхабовМохсенМохаммади Араки.

Кроме того, своим мнением по основному вопросу повестки дня поделились главный сефардский раввин Израиля Ицхак Йосиф, Генеральный секретарь Организации Исламского Сотрудничества Ияд Амин Мадани, председатель Института по исследованию индологии и межрелигиозного диалога СамирШантилалСомайя, Генеральный секретарь Всемирного сообщества буддистов ФаллопТайиари, а также министр по делам ислама Королевства Марокко Тауфик Ахмед.

V Съезд состоял из двух пленарных сессий и четырех секционных заседаний. Темами дискуссий на секционных заседаниях стали: "Религиозные и политические лидеры: ответственность перед человечеством", "Влияние религии на молодежь: образование, наука, культура и средства массовой информации", "Религия и политика: новые тенденции и перспективы", "Диалог на основе взаимного уважения и понимания между лидерами мировых и традиционных религий ради мира, безопасности и гармонии".

В рамках форума прошло второе заседание Совета религиозных лидеров.

По итогам работы Съезда его участниками была принята совместная Декларация, призывающая объединить усилия всех религиозных и политических деятелей разных стран на преодоление вызовов и угроз 21 века.

В своей речи на церемонии закрытия Съезда Нурсултан Назарбаев отметил: «Съезды лидеров мировых и традиционных религий проходят в формате диалога духовных лиц и политиков. Этим мы стремимся к тому, чтобы сила нравственности и духовности укрепляла праведность действий в вопросах мира и согласия между людьми. Призываю всех участников Съезда привнести его добрую и миролюбивую атмосферу в паствы своих последователей и единомышленников».

Через проведение Съезда лидеров мировых и традиционных религий Казахстан показывает всему мировому сообществу пример общенационального консенсуса и консолидации общества. Наша страна имеет богатый опыт поддержания межэтнического и межконфессионального согласия и готова к широкому и эффективному сотрудничеству в этой сфере.

Инициатива Главы государства по созыву религиозных лидеров мира в Астане имеет важное значение в развитии глобального процесса диалога культур и цивилизаций.

Уникальный опыт Казахстана, ставшего родным домом для представителей 140 этносов и 18 конфессий, стал сегодня свидетельством миру торжества единства, согласия, доверия и взаимопонимания. В Послании народу Казахстана «Стратегия «Казахстан-2050»: новый политический курс состоявшегося государства» Президент РК – Лидер нации Нурсултан Назарбаев отмечает, что гражданский мир и межнациональное согласие – наша главная ценность.

Мир и согласие, диалог культур и религий в нашей многонациональной стране справедливо признаны мировым эталоном. Казахстан превратился в центр глобального межконфессионального диалога. Ценность такого диалога заключается в том, что, являясь современной формой взаимодействия мировых цивилизаций, он утверждает объективное существование единства нашего мира – единства исторических судеб, единства мирохозяйственных связей, а также взаимозависимости политических процессов, науки, техники, искусства и культуры.

Не случайно Глава нашего государства выдвинул идею о проведении съезда, на котором соберутся за одним столом духовные лидеры и руководители крупных религиозных организаций. Ведь исторически сложилось, что религиозные лидеры играли важную роль в укреплении согласия в своих обществах, и современная ситуация в мире такова, что религиозные лидеры должны объединяться для того, чтобы укреплять сотрудничество для более гармоничного мира [3].

 

Библиографический указатель:

 

1.Назарбаев Н.А. Казахстан – 2050. Послание Президента народу Казахстана.

2.Источник:http://e-history.kz/ru/contents/view/488 3.http://www.kazembassy.ru/ru/bannerynacprojekty/bannerynacprojekty4

ӘӨЖ 316.74 (574)

АБАЙДЫ ТАНУ - ИСЛАМДЫ ТАНУ

Малаев Д.Б., Бекова С., Орталық Қазақстан академиясы, Қарағанды, Қазақстан

 

Абай сынды алып тұлғаның кемел ойларының рухани өркендеудегі мәңгілік құндылығы - қазақ қоғамының кешегі, бүгінгі және ертеңгі күнінің өзекті де ділгір мәселелерімен сабақтастығында. Әсіресе, бүгінгі қоғамдық дамуды ізгілендіру, адамгершілік қағидаларын негіз етіп ұстануда Абайдың классикалық мұрасына жүгінуіміз де заңды. Түптеп келгенде, Абайды тану - қазақ әлемін тану, қазақтың адамзаттық өркениеттегі тұғырын айқындау. Сондықтан да қазіргі әлемдік ғаламдасу аясында ұлттық болмыс - бітімді сақтау - ақын діттеген адамгершілік ұстанымын қоғамдық дамуда басты күретамырға айналдыру талабын барынша ұштауды талап етеді. Өйткені Абай шығармашылығының мақсат - мұраты М.Әуезұлы атап өткеніндей: «Халыққа қызмет ету, адамды қайта тәрбиелейтін және қоғамды қайта қарауға көмегі тиетін жаңалыққа шықыру деп біледі»[1]. Осы жағынан алғанда А.Байтұрсынұлының «Абай сөздері дүнияда қалғаны - қазаққа зор бақ. Бетін түзеп, жөн сілтеген кісілерге де, сілтеген жолды ылақпай тұп-тура тапқан адамға да қазақ балалары алғыс берер» деген пікірін негізге алсақ, келер ұрпақ сол бағытты қаншалықты ұстанады, қандайлық өреде дамытады деген сұрақтардың үнемі алдымыздан шығары анық. Ал, Абайдың ағартушылық ойларының ұлттық мүддемен біте қайнасқан мәңгілік мұратын оқушы санасына барынша сіңіру, түптеп келгенде оның тарихи бастау бұлақтарын да терең байыптау міндетін жүктейді. Ол біріншіден, өркениет деген ұғымның аясы тек бір ғана Батыс әлемімен шектелмейтінін ұғындырса, екіншіден, Шығыс пен Батыс өркениетін шығармашылығында тоғыстырған Абайдың, сол арқылы қазақ руханиятының өзіндік тұғырын айқындай түсуге мүмкіндік береді. Демек, «Біздің де өз Ренессансымыз бар. Ол да жалпы заңдылықтардан ада емес, әрі өзіміздің өзгешелігімізден де құралақан емес. Міне, осы екі үрдіс тұрғысынан қарағанда, қазақ қоғамының Ренессансы Абайдан басталатынына көз жеткіземіз» деп қарастырған С.Қасқабасов тұжырымы Абай тұлғасын танудағы ұлттық болмыстан туындайтын құбылысты зерделеудің негізгі өзегі болып қала бермек. Ендігі мәселе сол құбылысты терең екшеуде, оқушы танымына сіңіруде. Сол арқылы көркемдік ойлаудың тарихи арналарын қалпына келтіруде [2].

Абайдың ағартушылық ойлары дәстүрлі ұлттық педагогикаға негізделумен қатар Шығыстық тамырынан да таза қол үзіп кеткені жоқ. Абай дүниетанымының қалыптасуындағы Шығыстық, соның ішінде түркі әлемінің рухани қазына көздерінің алар орынын зерттеуші М.Мырзахметұлы: «Абай дүниетанымының қалыптасу негізінің арналары - ақын мұрасының рухани нәр алған қазына көздерінде, онда да оның Шығыстық жағалауында жатыр. Әсіресе, Абайдың адамшылық идеалы болған «толық адам» туралы ілімінің дерек көздерін сопылық классикалық поэзия мен сопылық ғылыми - теориялық еңбектерден ғана таба алмақпыз. Абайдың дүниетанымындағы асу бермес биік белестей көсіліп жатқан адамшылық жолдағы асыл мұраттары - ислам әлеміндегі сопылық іліммен тікелей байланыста жатқан рухани құбылыс екенін мойындауға тура келеді» деп түйеді. Ғалым Абайдың адамшылық ілімін европалық қалыпқа салып шеше алмайтындығымызды отандық ғалымдар сезінуі қажет деген сындарлы ескерту айта отырып, кемел адам мәселесі мұсылмандық әлемнің сопылық ағымында ХІ - ХІІ ғасырларында - ақ қалыптасып, шырқау биігіне жеткенін, сол негізде 1069 жылы Жүсіп Қасхаджиптің «Құтадғу білік» деп аталатын педагогикалық дастанында толық баяндалып суреттелгенін тұжырымдайды. Мәселен, «Ал Европада жетілген адам проблемасы бұл кезде төбе көрсете алмаған еді. Бұл мәселеге европалықтар ХҮ ғасырлардан кейін ғана назар аударып, сөз ете бастады. Сопылық «хал ілімі» саласында негізі қаланып, даму жолына түскен сопылық адамшылық ілімді Абай заманы талабына орай дәстүрлік жалғастықпен дамытуы арқылы қазақ даласында - адамшылықтың толық адам ілімі деп аталатын жаңа түрі дүниеге келді. Абайдағы толық адам ілімінің түп төркіні, қайнар көздері ХІ ғасырдағы Жүсіп Қасхаджиптің «Құтадғу білік» кітабындағы жәуанмәртліктен арна тартатынын терістей алмасақ керек» (М.Мырзахметұлы). Сонымен қатар Абайдың адамшылық ілімі толық адам мен Шәкәрімдегі ар ғылымының рухани нәр тартар түп төркіні Жүсіп Қасхаджиптің «Құтадғу білік» дастанындағы сюжеттік желіге арқау етіп өрілген жәуанмәрттілік ілімі мен Иассауидің хал іліміндегі инсанияттың кәмалаттығы мен пенделіктің кәмалаттығы деп аталатын сындарлы танымдарымен тамырласып жатқан рухани құбылыс деген байлам Абай дүниетанымының адамшылық ілімінің негіздерін түркі әлеміндегі рухани құндылықтармен тығыз тарихи сабақтастықта қарастыру мәселесін көтерумен құнды. Демек, Абай дүниетанымының жалпы адамзаттық гуманизммен тоғысып жатқан асқақ биік мұраттарының түп негіздерін түркі ойшылдарының көзқарасындағы даму үрдісінің жаңа дәуірдегі соны сипаттағы көрінісі тұрғысынан кеңінен зерттеу мәселесі туындап отыр [3].

Бүгінгі таңдағы білім берудегі аса маңызды мәселелердің ең бір түйінді де көкейкестісі мектеп оқушысын тұлға ретінде қалыптастыру, оның білім алуын тек пәндік деңгеймен шектемей, адамгершілік ілкі қасиеттерді де сабақ барысында бойына сіңіру талабы жаңаша тұрпат алуда. Әсіресе, гуманитарлық пәндердің проблемалық сипатын арттыруда қоғамды ізгілендіру ұстанымынан өрістейтін түйіндерін шешуде әдебиет пәніне жүктелер міндеттер аз емес. Ол адамгершілік, отансүйгіштік қасиеттер десек, Абай діттеген «толық адам» мәселесі де өзінің маңызымен алдыңғы орынға шығуда. Бұл ретте ақынның рухани мұрасы ұлттық құндылықтардың асыл арнасы бола отырып, бүгінгі тәуелсіздікті нығайтудың қуатты күші ретінде қоғамдық дамудың темірқазығына айналуы қажет. Әсіресе, ұлттық идеологиямыздың болмыс - бітімін айқындау арқылы рухани кемелденуде ұстанар бағыт - бағдарымызды мемлекеттік деңгейде жүзеге асыруда Абайдың руханият әлемінде алар орыны қашанда маңызды болып қала бермек [4].

Әлем елдерінің тарихына көз салсақ белгілі бір халықтың елдігі сыналар тұстарда ең бірінші кезекте сөз өнері ерлікке, бірлікке бастар адастырмас темірқазық болғанын байқаймыз. Мысалы, өзіміз бодан болып келген орыс елінің монғол - татарға тәуелді болған кезеңінде тек қана әдебиет, яғни руханият әлемі сол ұлттың мемлекет ретінде тарихта қалуына, жеңіске жетуінде шешуші роль атқарды. Бұған қатысты орыс ғалымы Д.С.Лихачев ежелгі орыс әдебиетінің қоғамдық және мемлекеттік өмірдегі маңызын айта келіп: «Она заменяла собой государство, когда государство распалось и остатки, «островки», были завоеваны Батыем. Она укрепляла у народа сознание своего единства, напоминала о славной истории, продалжала культурные и политические традиции. Это чудо какое-то. И как же не приобщать молодежь к этому чуду, формирующему национальное самосознание и патриотизм?!» деп жазады. Мәселеге осы тұрғыдан келгенде қазақ халқының да ұлттық қасиетін сақтап қалудағы шешуші тарихи кезеңдерде мемлекеттік идеологиямызды құраған бірден бір қастерлі кие әдебиет болды [5]. Түптеп келгенде, қазақ елі Ресей империясы тарапынын отарланып, мемлекеттік басқару жүйесі күштеп жойылған қилы замандарда халықты біріктіретін, ертеңіне деген сенімін еселейтін, сол арқылы ұлттық құндылықтар мен мәңгілік мұраттардың қозғаушы күші ретіндегі өзіне жүктелген «Елдің ақыл ойын тәрбиелеу, білім үйретіп, басшылық ету, ой түсіріп, көзін ашу, көңілін ояту» (6,204) міндетін атқарып шықты. Мұндай ілкі қасиет қазақ халқының және оның төл әдебиетінің тарихына тән қайталанбас құбылыс деуге болады. Соның бір ғана мысалы Абай шығармашылығы десек, бүгінгі ұрпақты сол қайнар бұлақтан толыққанды нәр алуына ерекше мән беруіміз мейлінше қажет. Өйткені ақынның шығармашылық қызметінің басты мұраты - адам тәрбиесі, ұлттық мінез-құлық, әдеп, ар-ұят, ұждан сияқты мәңгілік мәселелер болып табылады. Ал, оны ұрпақ тәлім - тәрбиесінің басты арқауы етіп алу - Абай жолын ұстанған ұлт мерейінің де асқақтығы деп білеміз. Әсіресе, қазіргі жаңа ұрпақтың әлемдік білім игерудегі игі талпыныстарын қолдай отырып, сол білімге ұмтылудың бастау көзі, қайнар бұлағы ұлттық руханият, ұлт әдебиеті болып табылатынын бойына сіңіру өзектілігі де басты орынға қойылуы шарт [6]. Әдебиет халықтың эстетикалық мұраты, этикалық қағидалары, философиялық толғанысы және де психологиялық ерекшелігінің басты сипаты ғана емес, ол адамзаттық рухани құндылықтардың да ажырағысыз бөлшегі. Тек сонда ғана ғаламдасудың тегеурініне төтеп бере алатын қазақ руханиятының жасампаздығы соны қырынан танылмақ. Осынау келелі іске кемел үлес қосудың негізгі өзегі білім беру жүйесін Абайдың адамшылық ілімімен ұштастыру талабын жаңа белеске шығару - басты мақсат пен мұрат болып табылады.

 

Библиографиялық сілтеме:

1.С.Мұқанов және абайтану.

2.Абай ақындығының айналасы.

3.Ш.Құдайбердіұлы, С.Торайғырұлы шығармашылығындағы Абай бейнесі.

4.Абайдың эстетикалық көзқарасы.

5.Абай және Шығыс әдебиеті байланысының зерттелуі (Ш.Сәтбаева).

6.Абай және Құнанбай. Бүгінгі көзқарас (Т.Жұртбай, Б.Сапаралы ізденістері).

7.Абай поэзиясындағы ұлттық идеология және қазіргі дәуір.

 

 

ӘӨЖ 316.74 (574)

МҰҚАҒАЛИ ӨЛЕҢДЕРІНДЕГІ ҰЛТТЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕР АЙШЫҒЫ

Малаев Д.Б., Ибраева А.

Орталық Қазақстан академиясы, Қарағанды, Қазақстан

 

Қазақ елінің тәуелсіздік алған кезеңінде Мұқағали Мақатаев мұрасына бұрынғыдан әлдеқайда басым жаңаша көзқарас қалыптасты, ақын мұраларын танудың жаңа бір кезеңі басталды. Ақын шығармаларына өзі дүниеден қайтқаннан кейін Қазақстан Республикасы Мемлекеттік сыйлығы берілді. Мұқағали өлеңдері – ұлттық поэзияның жаңа бір белеске көтерілгендігін, жаппай евроцентристік ағымға ойысқан заманда қазақтың қара өлеңінің шынайы қасиеттерінің қадірі артып, бұрынғыдан да толысып, кемелдене түскендігінің куәсі. Ол қазақ өлеңінің ұлттық бояуы мен рухын ұстанды, оны түрлендіре байытты, сөйтіп қалың қазақ оқырмандарының жүрегіне жол ашты. Сонымен қатар ақын қазақ лирикасын ХХ ғасыр әдебиетінің озық үлгілерімен құнарландырды. Білікті, парасатты ақын ретінде өз заманының ірі мәселелеріне қалам толғаса да, соның өзінде қазақ өлеңі мен ана тілінің ғасырлар қойнауынан нәр жинаған аталы дәстүрін бұзбай жарасымды табиғи дамытты. Ол бірде қоғамның керенаулығын бетіне басқан қатал сыншы, енді бірде бала мінезді кіршіксіз таза, аңқылдаған аңғал жан. Сөйтіп жыр әлемінде өз ойын, өз шындығын, жүйелі көркем тілде ақындық биік тұрғыдан тұтас шеберлікпен жырлай білген. Мұқағали сыршыл ыстық лирикасымен өз оқушыларының жүрегіне жол тапты, оларды жақсы жырдың ләззатына қандырып, өзінің менімен адамзатқа ортақ ақиқатты жырлап, қалың оқырманның жан жүрегін баурады [7, 2б].

Мұқағали поэзиясының ұлтымызды тану мен ұлттылығызды танытудағы орны ерекше. Ақынның «Жырлайды жүрек» (1994) «Өмір өзен» (1979) т.б жинақтарында ұлттық ерекшеліктер турасындағы жыр жолдары мол. Қаламгер өзінің күнделігінде былай дейді: (Егер бір кездері менің өмірім, шығармашылығым әлде кімнің көңілін аудара қалса, оларға былай дер едім): «Менің қымбатты достарым! Егер сендер шынымен менің шығармашылығымды зерттемек болсаңыздар, онда мен жазсам соның бәрін оқып шығуды ұмытпағайсыздар. Мені өз өлеңімнен бөліп қарамауларыңызды өтінемін. Бүкіл менің жазғаным – бар жоғы бір ғана бүтін поэма» [1, 394б]. Жазушы Б.Нұржекеев сөзімен айтқанда: «Мұқағали – бір ғана поэма жазған адам». Ақын М.Жұмабаев айтпақшы: «Ұлттың тілінде сол ұлттың жері, тарихы, мінезі айдан анық көрініп тұрады» [4, 26-б]. Бұл пікірдің жалған еместігіне ақын өлеңдеріне тоқтала отырып көз жеткіземіз. Ұлт пен тілдің бірінсіз – бірінін өмір сүру мүмкін нәрсе емес. Ұлт өлсе тілде қоса жоғалады. «Тарих бетін парақтасақ XIX ғ. жартысында орыс қаумында француз тілін білмеген отбасы мәдениеттілер қатарына жатпаған екен. XX ғ.былай бұл жайт қазаққа да келеді. Бір ғана орыс тілі үлкен мәдениет көзі деп дәріптелді» [3, 66б]. (Бұл жердегі мақсат – басқа тілдің білмеу керек деу емес, өз тілінің құндылығын жоймау). Ақын «Үш бақытым» деген өлеңінде үш бақытының бірі «тілім» деуі тегін емес.

Ал екінші бақытым – тілім менің,

Тас жүректі тіліммен тілімдедім.

Кей – кейде дүниеден түңілсемде,

Қасиетті тілімнен түңілмедім, - деп ана тілдің мәртебесін асқақтата жырлайды. Бұл фаниден бас тартса,ана тілінен түңілмейтінің сенімді түрде айтады.Ата-бабадан қалған осы игі дәстүрді жалғастыру келер ұрпақ қолында екенін ақын ескертеді. Ары қарай,

Анасының бергенін саған бердім

Аруағынан айналдым текті ананың,- деп жалғасқан жер. Бұл- жүректен шыққан шынайы алғыс. Дәстүр жалғастығын қамтамасыз еткен анаға алғыс. Осы орайда жазушы Б.Нұржекеевтің «әрбір халықтан, әрбір сөзден қимылдан елдің елдігін көру – Мұқағалидың азаматтық биігі» [5, 215б] деген лебізі жүрекке жылы тиеді. Халқымыздың жомарт жайдарлылығы мен көңіл есігінің айқара ашылуының бір сәті – қонақ күту. Қазақ салты бойынша қонаққа әрдайым жол ашық, сыбағасы да сақтаулы. Мұқағали ақынның өлеңдері дәстүр сабақтастығынан бір үзік сыр. Сондықтан да ақын:

Ат байлап жатса азамат үйден шыға сап,

Кештетіп келіп кез келген үйде құласаң – дейді. Міне, ақынның бір ауыз сөзі жоғарыда айтқандардың бұлтартпас дәлелі.Кейде татулық, бірлік болған жерде күндестіктің салтанат құратыны бар.

Өнерде жарыс болмайды!

Өрісі жетпей,

Күндестік қылған оңбайды... – деген жлдарды ақынның тапқырлығы деп ұсынсақ қалай келіспеске? «Бұл мәселеге байланысты Л.Н.Толстой ден қойғызар пікір айтқан екен. Күндестік сезім, - деп жазды ол, адамгершілік сезімнің азғындаған түрі. Сол себепті ол, ұлттық парасаты жетілмеген, рухы төмен ұлттардың бойындағы аурудың нәтижесі» [6,165б]. Дін, имандылық жайында қалам тартқан ақынның бір – екі өлеңіне тоқтала кеткен жөн болар. Исламды біз дін ғана деп қарауымызға болмайды, бұл біздің тарихымыз, ұлттық дүниетанымымыз, халықтығымыз. Бұған байланысты елбасымыз Н. Назарбаев былай деген болатын: «Саясат күнде өзгереді, ал дін мәңгілік»

Мұхаммедтің үмбеті – мұсылманмын.

Пайғамбарым қолдайды қысылған күн [2,78б] - деп ислам дінін тану, оның тек қана шындыққа жетелейтін және ақын өзінің Алла жолын ақ ұстап жүрген мұсылман екенін айта отырып, әркімнің өз дініне берік болуын насихаттайды. Мұқағали сөз асылын ел ішінен, оның рухани қазынасынан іздеді. Байырғы дәстүрлерімізді, ұлттық ерекшеліктерімізді өлеңмен өріп болашаққа тарту – ақын арманының «ұлттық нышандарымыз бен қазақи қағидаларымыз жоғалмаса екен» деген мақсатта болған деп білемін және осыған ғалым Қ.Алпысбаевтың мына сөзі дәлел болады: «Мұқағали поэзиясының күші мен өміршеңдігі мынада деп білемін: «Ол ұлттық мінезімен, салт – дәстүрімен, сұлу ақиқатымен өзіне баурайды, қазақ – қазақы мінезінің көркем суретін көреді. Сондықтанда ақынның болашаққа аманат еткен мұрасын «нәрлі» жақтармен насихаттау арқылы ұрпақ санасына ой салмақпын. Осыған байланысты жазушы З. Серікқаливтың: «Мұқағали мұрасы – сұлулық үлгісі, біздің бүгінгі игілігіміз ғана емес, ұрпақтардың да еншісі, қастерлеп, қадірлейтін қазынасы» [1,430б]. Қазақтың ұлылығын, тілінің, дінінің құдіреттілігін осылай құрметтеген ақын арманы, «Ата – салтын сақтаған,

Ұрпағыммен мақтанам.

Ата – салтын таптаған,

Ұрпақтарым жат маған» - деген идеяға саяды деп ойлаймын.

Ақын мұрасының жалпақ жұрттың сүліктей сұлу, сүйікті жырына, құрметке бөленген парасаты пайымды ақынына айналуы - оның жырларының халықтық сипаттарға қанықтығы мен қарапайымдылығында, сап таза сары алтындай сапалығы мен салмақтылығында жатқандығымен тұжырымдалады.

Библиографиялық сілтеме:

1.М. Мақатаев. «Шығармалары» 1 – 3 том А., 2002 ж.

2.М. Мақатаев. «Жылап қайттым өмірдің базарынан» А., 1994 ж.

3.Қ. Алпысбаев. «Мұқағали поэзиясындағы ұлттық рух» Ақиқа