параграф. 2-жартыжылдық

87. Тілді дамыту: импрессивті сөйлеуді ары қарай дамыту, монологтік және диологтік байланыстырып сөйлеуді дамыту, коммуникативтік дағдыларды дамыту.

88. Импрессивті сөйлеуді әрі қарай дамыту;

1) құбылыстың немесе тұтас заттың бөлігін атауды, түрлі логикалық топтарға жататын жалпылама сөздерді қолдана алуды дамыту;

2) барлық сөз таптарын тәжірибеде қолдануға үйрету;

3) белсенді сөйлеу кезінде антонимдер, синонимдер, арнайы-термин сөздерді қолдана алу икеміне оқыту;

4) сөйлеу тілінде көпмағыналы сөздерді қолдана алуды қалыптастыру;

5) түрлі жолдармен сөзді жасай алуды бекіту және оны белсенді сөйлеу тілінде қолдану;

6) сөздерді текте, түрде, септікте келістіре отыра, жай және күрделі сөйлемдерді қолдана және құрастыра алуға үйрету;

7) салалас құрамалас және сабақтас құрмалас сөйлемдердің қолжетімді құрылымдарын қолдану дағдыларын дамыту;

8) бір түбірлі сөздерді жасай алу икеміне оқыту;

9) дауыс ырғағы бойынша сөйлемдерді ажырату икемін бекіту және сөйлеу кезінде қолдану.

89. Диалогтік және монологтік байланыстырып сөйлеуді дамыту:

1) сюжетті сурет бойынша әңгімелеуді, ес бойынша және схемаға сүйене отыра, заттарды салыстыру әңгімелеуін, сипаттама әңгімелеуді дербес құрастыру және қайта айту икемін дамыту;

2) әңгімеге атау ойлап таба алады, негізгі ойды тұжырымдай алады;

3) диалогті құрастыру кезінде сөйлеу этикетінің формаларын қолдануды әрі қарай үйрету;

4) өзіндік ой пікірлерін бірізді құруды бекіту. Монологтік сөйлеуді әрі қарай жетілдіру;

5) берілген тақырыпқа әңгімені ойдан шығарып жалғастыруды және аяқтауды дамыту;

6) сөйлеу тілінде бейнелі сөздерді, эпитеттерді, салыстыруларды қолдану үйрету;

7) танымайтын адамдардың алдында сөз сөйлеуге, әңгімені әрі қарай жалғастыруға оқыту.

90. Коммуникативтік дағдыларды дамыту:

1) көрнекі материалды қарастыру кезінде талқылауға, ұжымдық әңгімеге қатыса алуға оқыту;

2) толық пікір айту формасында бір немесе бірнеше тұлғаларға команда, бұйрық бере алуға үйрету;

3) өзінің және басқалардың іс-әрекетін сипаттап бере алуға оқыту;

4) диалог барысында байсалдылық және такт білдіре отыра, әңгімелесушінің ой пікірін мақұлдауға немесе бас тартуға, келісуге, қарсы болу икеміне үйрету.

91. Күтілетін нәтижелер:

1) тегінде, түрінде, септікте сөздерді келістіре отыра, жай және күрделі сөйлемдерді құрастыра және қолдана алады;

2) салалас құрмалас және сабақтас құрмалас сөйлемдердің неғұрлым қолжетімді құрылымдарын қолданады;

3) түрлі сөз таптарының сөз жасаушы түрлерін қолданады;

4) сюжетті сурет бойынша әңгімелеуді, ес бойынша және схемаға сүйене отыра, заттарды салыстыру әңгімелеуін, сипаттама әңгімелеуді дербес құрастыру және қайта айта алады;

5) оқиғаға, ертегіге, әңгімеге жалғасын және соңынын, әңгімеге атауын ойлап таба алады, негізгі ойды тұжырымдай алады;

6) танымайтын адамдардың алдында сөз сөйлейді, әңгімені әрі қарай жалғастырады;

7) диалог барысында әңгімелесушінің ой пікірін мақұлдай немесе бас тарта алады, келіседі, қарсы бола алады;

8) өзінің және басқалардың қылығы жайлы жай баға беру пікірін білдіре алады.

92. Сауат ашу мен жазу негіздері: дыбыстың сөйлеу бірлігі ретінде түсініктерін қалыптастыру, сөйлем құрылымын түсінуді қалыптастыру, ырғақ сезімін тәрбиелеу, сөздерді буынға бөлумен таныстыру, фонематикалық қабылдауды дамыту.

93. Сөйлеу бірлігі ретінде дыбыс туралы түсінікті қалыптастыру:

1) есту зейінің белсендендіру, сөйлеудің дыбыстық жағына балалардың назарын дамыт;

2) сөйлеу тілінің айтылуын қабылдауға бағытталған балалардың дыбысты тани алу икемділігін әрі қарай жетілдіру;

3)дыбысталуы бойынша сөздерді салыстыра алу икемділігін дамыту;

4) сөйлеу материалын дұрыс тыңдауға және естуге балаларды үйрету;

5) дыбыстың нақты есту бейнесін қалыптастыру;

6) балаларды ұзақтықтығы және дауыс қаттылығы әртүрлі дыбыстауларды графикалық белгілермен белгілеуге үйрету.

94. Сөйлем құрылымын түсінуін қалыптастыру:

1) "сөйлем" түсінігімен танысу;

2) балаларда сөйлемді құра алуын, соның ішінде берілген сөздер санымен құра алуын қалыптастыру;

3) сөйлемнің графикалық сызбасын құра алуды үйрету (қарапайым көмекші сөзсіз екі құрамды сөйлем, көмекші сөзсіз үш-төрт сөзден құралған қарапайым сөйлем, көмекші сөзбен үш-төрт сөзден құралған қарапайым сөйлем).

95. Ырғақ сезімін тәрбиелеу:

1) ауызша сөйлеу нұсқауы бойынша (көру қабылдауына сүйенбей) ырғақты бағалауға, қабылдауға (алты ырғақты белгіге шейін) және оларды жаңғыртуға оқыту,

2) ауызша нұсқау және үлгі бойынша ерекше көрсетілген және ерекше көрсетілмеген ырғақтық құрылымдарға баға беруге, қабылдауға және оларды жаңғыртуға балаларды үйрету: қатты дыбыс, - ақырын дыбыс қайда;ұзақ дыбысталу, қысқа дыбыстау қайда.

96. Сөздердің буындық бөлінуімен танысу:

1) сөз орамдарынан сөздерді ажырату және сөздерді буыңға бөлу дағдыларын ары қарай жетілдіру, "буын" және "сөз" түсініктерін бекіту (сөздің бөлігі ретінде);

2) балалардың сөздердің және сөйлемдердің модельдері (сызбалары) жайлы білімдерін бекіту;

3) көмекші тәсілдерге сүйене отыра сөздің буындық құрамын анықтау: шапалақ, тарсылдату;

4) дауысты дыбыстарға сүйене отыра сөздің буындық құрамын анықтау;

5) іштей сөйлеудегі буындарды санын анықтау;

6) балаларда: сөздің буындық құралымының ұстанымын жете түсінуін (айтылуы және жазылуы сәйкес келетін сөздер материалдарында); сөздегі дауыстыларды ести алуын, буындар санын атауын, олардың ретін анықтауын; берілген буындардан сөздерді құруды: ашық буындардан құралатын (қара, қала), ашық және жабық буынан құралатын екі буынды сөздерді (мысық, қасық), ашық буындардан құралатын (шағала, тамаша), бір буынды сөздерден құралатын (бас, жаз) үш буынды сөздерді қалыптастыру;

7) екпінді буынды белгілеумен сөздің сызбасын құрастыра алуды оқыту, графикалық сызбаны сәйкес келетін сөзге таңдауды, графикалық сызбаға сәйкес келетін сөзді таңдай алуды қалыптастыру;

8) бір дыбысты немесе сөзді өзгерту есебінен сөзді өзгерте алу икемділігі оқыту. Дауыстының өзгеруі кезінде дауыссыз дыбыстың дыбысталуын бақылай отыра, бір дауыссыздың әр түрлі дауысты дыбыстармен байланысуын буындық жаттығуларда қолдану.

97. Фонематикалық қабылдауды дамыту:

1) есту арқылы жуан және жіңішке дауыссыз дыбыстарды ажырата алуға оқыту;

2) белгісі: қатаң - ұяң; жуан- жіңішке бойынша дыбыстарды нақты ажыратуы негізінде фонематикалық қабылдауды қалыптастыру;

3) өзінің және өзге адамның сөйлеуіндегі дыбысталудың дұрыс үлгісін ажырата және бағалай алуды қалыптастыру;

4) балаларды алдымен дыбысталуы бойынша әр түрлі буындарды, содан соң дыбысталуы ұқсас буын қатарларын естуге ажырата алуына оқыту;

5) есту қабілетіне сақталған дыбыстарды дифференциациялау (айтпай): жуан - жіңішкелігі бойынша, қатаң-ұяңдығы бойынша, бітеу буындарда, в обратных слогах,екі дауыссыз кездескен буындарда, сөздерде және сөз орамдарында.

98. Фонематикалық талдаудың қарапайым формаларын жетілдіру және фонематикалық талдаудың күрделі формаларын дамыту:

1) фонематикалық талдаудың қарапайым формаларын жетілдіру;

2) сөздің және дыбыс тіркесуінің фонематикалық анализ және синтез дағдысын жетілдіру;

3) сөздегі дыбыстың орнын және позициясын анықтай алуын, екпінді дыбысты белгілеуін, сөздегі буындардың санын, сөйлемдегі сөздердің санын анықтауын әрі қарай жетілдіру;

4) балаларды дыбыстарды олардың сапалық сипаттамалары бойынша (дауысты, жуан және жіңішке дауыссыздар, қатаң және ұяң дауыссыздар) салыстыра алуға, сөздерді дыбыстық құрамы бойынша сәйкестендіруге оқыту;

5) "жуан" және "жіңішке дауыссыз" түсінігін және көк және жасыл текшелермен олардың белгіленуін кірістіру;

6) фонематикалық талдаудың қарапайым формаларын жүзеге асыру қабілетін қалыптастыру: сөздегі дыбыстың орнын анықтай алуға балаларды оқыту(басында, ортасында, аяғында);

7) ақыл-ой әрекеттерінің кезеңмен қалыптасуын ескере отыра (П.Я. Гальперин бойынша) сөздегі дыбыстардың санын және ретін анықтай алуын қалыптастыру: ұсыну бойынша сөздердің дыбыстық құрамын талдайды;

8) сөздегі дыбыстың тұру ретін анықтау алу икемділігін қалыптастыру;

9) белгілі бір дыбыстың алдында немесе одан кейінгі тұрған дыбыстарды анықтай алу икемділігін балаларға оқыту;

10) екі буынды, бір буынды, ашық және бітеу буынды сөздердің дыбыстық анализ және синтез дағдыларын балаларда қалыптастыру.

11) түрлі дыбыстық құрылымдағы үш дыбысты және төрт дыбысты сөздердің дыбыстық талдауын жасай алуды қалыптастыру;

12) сөздің дыбыстық құрамының сызбаларын және модельдерін қолдануын әрі қарай жетілдіру: белгілі модельге сөздерді таңдай алуын дамыту;

13) балаларды фонематикалық синтезді жүзеге асыруға оқыту: дыбыстардың берілген ретімен сөз құрастыру.

99. Фонематикалық түсініктерін қалыптастыру:

1) балаларда сөздегі буындар санын, сөздегі дыбыстың белгілі бір орнымен, белгілі бір дыбысқа, заттар сипатына, заттар, әрекеттер атауын білдіретін сөздерді атау және таңдай алу икемділігін қалыптастыру;

2) фонематикалық түсініктерді әрі қарай жетілдіру (ұсыну және суреттер бойынша).

100. Дыбыстарды интонациялық ерекшелеп белгілеу:

1) балаларда сөздегі берілген дыбыстарды интонациялық ерекшелеп белгілей алуды әрі қарай жетілдіру.

2) сөздегі дыбысты ерекшелеп белгілей алу икемділігін қалыптастыру.

101. Күтілетін нәтижелер:

1) дауысты дыбыстарды ажырата алады (екпінді және екпінсіз);

2) жуан және жіңішке дауыссыз дыбыстарды ажырата алады;

3) дыбысталуы бойынша сөздерді салыстыра алады, ұқсастықтары мен айырмашылықтарын таба алады;

4) сәйкес дыбыстарға текшелерден сөздерді құрастыра алады;

5) екпінді буынды ести алады және ерекшелеп белгілейді;

6) сөздегі дыбыстардың орнын анықтай алады;

7) сөздегі буындардың санын анықтай алады;

8) сөйлемдегі сөздердің санын анықтайды;

9) берілген дыбысқа сөздерді таңдай алады;

10) түрлі дыбыстық құрылымдағы үш дыбысты сөздердің дыбыстық талдауын жасау алады;

11) дыбыстың дыбысталуы және айтылуы ерекшеліктеріне талдау жасай алады;

12) дыбыстарды сипаттай алады;

13) сөздің дыбыстық құрамының және сөйлемдердің дайын сызбаларын, модельдерін қолдану және өздігінен құрастыра алу дағдылары бар.

102. Дыбысты айту: сөйлеу тілдік негативизмді жою, еркін есту арқылы қабылдауды және зейінді қалыптастыру, фонематикалық қабылдауды дамыту, фонематикалық түсініктерді қалыптастыру, артикуляция мүшелерін дамыту, артикуляциялық қозғалыстардың кинестетикалық негіздерін қалыптастыру, сөйлеу тынысын алуға дамыту, сөздің буындық құрылымын қалыптастыру, фонематикалық талдау мен жинақтауға оқыту.

103. Сөйлеу тілдік негативизмді жеңу:

1) баланы бірлескен әрекетке тарту және өзара әрекеттену дағдысын қалыптастыру;

2) баланы өз күшіне деген сенімділікке тәрбиелеу;

3) ойын әрекетіне деген қызығушылықты және ойынға қатыса білуді қалыптастыруды жалғастыру.

104. Еркін есту арқылы қабылдауды және зейінді қалыптастыру:

1) есту зейінін ауыстыра білу, әрекетті сигналдың әр түрлі дыбысталуына қарай орындау біліктерін бекіту. 3-4 нұсқада берілген дыбыстық сигналдарды тани және ажырата білуді дамыту;

2) музыкалық аспаптың ақырын және қатты дыбысталуын жіктеу,дыбыстың биіктігін қолмен көрсету біліктерін бекіту;

3) дауыстың төмендеуі мен жоғарылауын ажырату біліктерін бекіту;

4) минорлық және мажорлық мелодияларды ажырату (көңілді-көңілсіз).

105. Фонематикалық қабылдауды дамыту:

1) дыбысталу жағынан ұқсас сөздерді ажырату;

2) берілген дауысты дыбысты басқа дауысты дыбыстардың ішінен ерекшелеу;

3) сөйлеу тіліндегі сақталғандауыссыз дыбысты басқа дауыссыз дыбыстардың ішінен ерекшелеу;

4) сөйлеу тіліндегі сақталған дауыссыз дыбыстармен қатар бұзылысы бар дауыссыз дыбысты ерекшелеу;

5) екпінді буынның өзгерісімен буындық қатарды шығару;

6) бір дауысты және әр түрлі дауыссыздардың буындық үйлесімділігін шығару;

7) қатаң-ұяң дауыссыз дыбыстардың ажыратылуы бойынша буындық үйлесімділіктерін айту (екеуден);

8) жуан-жіңішке дауыссыз дыбыстардың ажыратылуы бойынша буындық үйлесімділіктерін айту (екеуден).

106. Фонематикалық түсініктерді дамыту:

1) берілген дыбысқа сөз таңдау. Берілген дыбысқа екі буыннан тұратын сөз таңдау;

2) берілген дыбысқа сурет таңдау.

107. Жалпы және қол қимылдарын дамыту процесіндегі қимылдардың кинестетикалық және кинетикалық негіздерін қалыптастыру:

1) қалып праксисін дамыту (сөздік нұсқау бойынша);

2) арнайы жаттығуларда қол қимылын дамыту: қысу, жазу, сілкілеу, қимыл амплитудасын арттыра отырып, біртіндеп қол басын бұлғау.

108. Артикуляция мүшелерін дамыту:

1) аркуляциялық аппараттың негізгі мүшелері туралы білімді бекіту;

2) артикуляциялық аппаратты еліктеу бойынша орындалатын артикуляциялық ойын жаттығуларын орындау процесінде дыбысты дұрыс айтуды қалыптастыруға дайындау;

3) еліктеу бойынша мимикалық бұлшық ет қимылын дамыту;

4) ерінді, тілді, ұртты нығайтуға арналған массаж.

109. Артикуляциялық қимылдың кинестетикалық негізін қалыптастыру:

1) ерін қалпы туралы түсінікті бекіту, дауысты дыбыстардың артикуляциясындағы ерін қалпын жіктеу;

2) дыбыс туралы көру-есту түсініктерін тірек ете отырып, көтерілген және төмен түскен тіл ұшының қалпы туралы кинестетикалық түсінікті нақтылау;

3) артикуляциялық қимылдың кинетикалық негізін қалыптастыру: қажетті қимыл көлемін шығаруға бағытталған артикуляциялық қимылды дамыту бойынша статикалық жаттығуларға үйрету: ерінге арналған артикуляциялық жаттығулар, тілге арналған артикуляциялық жаттығулар;

4) артикуляциялық аппараттың мүшелерінің қозғалғыштығын, қимылға көшу қабілетін дамыту, артикуляциялық мүшелерді берілген қалыпта ұстап тұру икемділігін дамыту, санау бойынша, сөздік нұсқау бойынша артикуляциялық жаттығулар кешенін логопедтің үлгісі бойынша орындау.

110. Сөйлеу тынысын алуға үйрету:

1) физиологиялық дұрыс тыныс алуды қалыптастыру: еліктеу бойынша көкеттік-қабырғалық дұрыс тыныс алуға үйрету;

2) ауыздық тыныс шығаруды дамыту: мақсатты бағыттылған ауыздық тыныс алудың ұзақтығын дамыту, ауыздық және мұрындық жіктелген тыныс алуды шығару (мұрын арқылы дем алу, дем шығару, ауыз арқылы дем алу, дем шығару, ауызбен дем алу, мұрын арқылы шығару), бағытталған ауа ағынын қалыптастыру.

111. Дауыс күшін дамыту:

1) ақырын және қатты дауысты пайдалана білуді дамыту;

2) дауыс күшін өзгерту, бір тыныс алғанда дауыстың күшін ақырыннан қаттыға дейін өзгертуге үйрету.

112. Дыбыс айтуды қалыптастыру:

1) дауысты дыбыстарды әр түрлі фонетикалық жағдайларда автоматтандыру және жіктеу;

2) ерте онтогенез дауыссыз дыбыстарын сөйлемдер мен шағын мәтіндерде дұрыс айту дағдысын бекіту, ерте онтогенез дауыссыз дыбыстарын әр түрлі фонетикалық жағдайларда дұрыс айтылуын автоматтандыру және жіктеу;

3) к, к’, г, г’, х, х’, л’, й, ы, с, с’, з, з’, л дауыссыз дыбыстарының ұрыс артикуляциясын нақтылау;

4) жоқ немесе бұрмаланып айтылатын дауыссыз дыбыстардың [ц, ш, ж, ч, щ] дұрыс артикуляциясын қалыптастыру, қойылған дыбыстардың: жеке, ашық буында,бітеу буында, тұйық буында, сөзде, сөйлемдедауыстылармен тоғысуын автоматтандыру;

5) сақталған қатаң және үнді дауыссыз дыбыстарды есту арқылы жіктеу. Сақталған қатаң және ұяң дауыссыз дыбыстардыесту арқылы жіктеу.

113. Сөздің буындық құрылымын қалыптастыру:

1) қарапайым меңгерілген сөздердің ырғағын қабылдауға және шығаруға (бір мезгілде айту және шапалақтау) үйрету;

2) сөздерді бір мезгілде тақпақтарда айта және шапалақтай отырып, таза айтуға берілген буындарды дұрыс айтуға үйрету;

3) дауыссыздың тоғысуымен екі буыннан құралатын сөздердегі ырғақтық сурет пен екпінді буынды дұрыс айта отырып, сөздің буындық құрамын қалыптастыру;

4) үш буыннан құралатын,бітеу буыны бар сөздердегі ырғақтық сурет пен екпінді буынды дұрыс айта отырып, сөздің буындық құрамын қалыптастыру;

5) үш буыннан құралатын сөздердегі ырғақтық сурет пен екпінді буынды дұрыс айта отырып, сөздің буындық құрамын қалыптастыру;

6) дауыссыз дыбыстардың тоғысуын айту.

114. Фонематикалық талдау мен жинақтауға үйрету:

1) сөз құрамындағы дауысты дыбысты (басында, ортасында, соңында) ерекшелеу икемділігін бекіту;

2) дыбыс ағынындағы дауыссыз дыбысты ерекшелеу: сөз басында естілетін дауыссыз дыбысты ерекшелеу, сөз соңында естілетін дауыссыз дыбысты ерекшелеу, сөз ортасында естілетін дауыссыз дыбысты ерекшелеу;

3) дауысты және дауыссыз дыбыстар туралы түссініктерді қалыптастыру;

4) буындағы, сөздегі және сөйлемдердегі дауысты және дауыссыз дыбыстарды ажырату. Дауысты-дауыссыз дыбыстардың үйлесімділігіндегі дыбыстардың саны мен дәйектілігін анықтау;

5) сөздегі дыбыс сандарын анықтай білуге үйрету.

115. Күтілетін нәтижелер:

1) есту зейінін қосады, әрекетті сигналдың әр түрлі дыбысталуына сәйкес орындайды;

2) 3-4 сигналдың ішінен тұрмыстық шуды таниды және ажыратады;

3) сөйлеу тілінің ақырын және қатты дыбысталуын ажыратады;

4) сөйлеу тілінің дыбысталу қарқынын (баяу-жылдам) ажыратады;

5) жеке фонемаларды ажыратады;

6) дыбысталу бойынша жақын буындарды жіктейді;

7) дыбысталуы бойынша ұқсас дыбысқа еліктеуді, сөздерді ажыратады;

8) берілген дауысты дыбысты басқа дауысты дыбыстардың ішінен ерекшелейді;

9) артикуляциялық аппарттың негізгі мүшелерін біледі;

10) ерінге арналған жаттығуды орындайды;

11) тілге арналған жаттығуды орындайды;

12) логопедтің үлгісі бойынша артикуляциялық жаттығулар кешенін орындайды;

13) мақсатты бағытталған ауыз арқылы ұзақ дем шығаруды орындайды;

14) ақырын және қатты дауысты пайдалана біледі;

15) дауысты дыбыстарды дұрыс айтады;

16) ерте онтогенездің дауыссыз дыбыстарын дұрыс айтады;

17) шақырылған дауыссыз дыбыстарды буында, сөзде, сөйлемде дұрыс пайдаланады;

18) үннің қатысына қарай қатаң, ұяң, үнді болып ерекшеленетін дауыссыз дыбыстарды есту арқылы ажыратады;

19) үннің қатысына қарай қатаң, ұяң, үнді болып ерекшеленетін сақталған дауыссыз дыбыстарды есту арқылы ажыратады;

20) бір, екі және үш буынды сөздердегі ырғақтық суретті шығарады;

21) сөз құрамындағы дауысты дыбысты (басында, ортасында, соңында) ерекшелейді;

22) сөз құрамындағы дауыссыз дыбысты (басында, ортасында, соңында) ерекшелейді;

23) дауысты және дауыссыз дыбыстар туралы түсінігі бар.