Калі я была маленькая, то вельмі любіла слухаць бабуліны дзівосныя казкі. Бабуля люба ведала безліч цікавых гісторый, легенд, і, як зараз разумею, многія прыдумвала сама.

Расказвала бабуля мне, калі я падрасла, і пра іншае, пра сваё жыццё і жыццё наогул. Гісторыі яе я памятаю і цяпер, хоць прайшло шмат часу. Асабліва запомніўся мне адзін яе аповед, які я пачула аднойчы вечарам 22 чэрвеня.

— А ведаеш, унучачка, у такі ж чэрвеньскі дзень, толькі шмат гадоў назад, пачалася вайна, — сказала бабуля, а яе вочы, звычайна вясёлыя, затуманіліся, павільгатнелі.

Тады я ўпершыню пачула адну жудасную гісторыю з бабулі-нага жыцця ў час нямецкай акупацыі.

Гэта здарылася ў далёкім 1943 годзе, калі ворагі адну за ад­ной знішчалі з жыхарамі беларускія вёскі, палілі, забівалі дзя­цей, жанчын, старых, якія засталіся безабароннымі. Дайшлі немцы і да Бераснёўкі, у якой жыла мая бабуля з маленькай дачушкай Зояй і з бацькамі майго дзядулі Пятра, які быў на фронце.

Тады бабуля Люба была маладой дваццацічатырохгадовай жанчынай. Яе дачушцы Зосьцы было толькі шэсць годзікаў. Дзяўчынка не магла хадзіць, бо зімой у бежанцах застудзіла ножкі, яны, як казала бабуля, адняліся. Таму маці ніколі не пакідала дачушку адну, а ўвесь час насіла яе на руках. Немцы разрабавалі вёску, каго забілі, каго, як маю прабабку Вольгу, кінулі ў палаючую хату, спалілі разам з іншымі жыхарамі.

Каб уратавацца, маці з нямоглай дачушкай ноччу ўцякла з Бераснёўкі. Некалькі дзён яны хаваліся ў высокім жыце каля вёскі. Было спякотна. Зойка ўвесь час плакала і прасіла піць. Маці пакутавала, не ведаючы, куды ёй падацца, дзе схавацца ад немцаў. Тут фашысты іх і знайшлі. Немцы адразу заўважы-лі, што ў маладой жанчыны на руках нямоглае дзіця. Спачат­ку рассмяяліся, пра нешта пагаварылі паміж сабой. Потым адзін з іх прыставіў да скроні маладой маці пісталет, штосьці сказаў другому па-нямецку. Той згодна паківаў галавой і дастаў з кішэні нейкія тры жоўтыя таблеткі. Затым на ломанай рускай мове загадаў маці даць гэтыя таблеткі дзіцяці. Адно зразумела маці: дзіця пражыве толькі тры дні, а потым маладая жанчына назаўсёды будзе вольнай. Таксама сказаў, калі дзяўчынка за­плакала і папрасіла піць, што тады дасць малой вады.

Фашыст прымусіў маці ўзяць, як яна зразумела, атруту, па-даў фляжку з вадой. Зноў прыставіў, ужо да скроні дзяўчынкі, пісталет. Спалоханае дзіця зайшлося ў плачы. Маці імгненна сама праглынула гэтыя жоўтыя таблеткі, а вадой напаіла да-чушку. Зараз маці ведала: ёй засталося жыць тры дні...

Да сённяшняга дня невядома, што гэта былі за таблеткі. Можа, ніякія і не шкодныя, бо маладая маці, мая бабуля, засталася жывой. Можа, прымушаючы імі атруціць хворую дачушку, ворагі так пацяшаліся, жартавалі? Загадкай застаецца і тое, чаму яны адпусцілі маці і дзіця. А можа, якраз учынак маці, якая згодна была пайсці на смерць дзеля таго, каб даць дзіцяці вады, спадзеючыся, што ворагі злітуюцца над хворай, кранула іх нечалавечыя сэрцы? Хто ведае...

Партызанка Кніга

Кніга — так звалі маладую гнядую кабылу. Таму што на лбе ў яе была белая плямка, як разгорнутая кніга. Трапіла яна ў партызанскі атрад пры наступных акалічнасцях. Яшчэ ў пер-шыя месяцы вайны Кнігу параніла асколкам гранаты. Рана была цяжкая, але гаспадар Кнігі пашкадаваў прыстрэліць ка­былу і пакінуў яе на догляд старому селяніну з недалёкай вёскі.

— Будзь жывы і здаровы сам, сынок. А за кабылу не турбуй-ся. Дагледжу, — сказаў гаспадару селянін.

3 таго дня Кніга засталася ў новага гаспадара. Быў той селя-нін чалавек добры, лячыў і даглядаў параненую кабылу. Кніга неўзабаве паправілася, толькі заднюю правую нагу ўсё падцяг-вала. Але і гэта прайшло за лета.

Увосень, глухой дажджлівай ноччу, у акно да яе новага га­спадара пастукалі партызаны. Аднаму з іх трэба было як най-хутчэй дабрацца да суседняй вёскі. 3 той ночы Кніга і стала баявой партызанкай. Была яна кабыла разумная, аднак і нораў мела! Не ўпадабае каго — тады злосна ржэ, становіцца на дыбкі. Затое якой паслухмянай рабілася Кніга ў руках таго, хто ўмеў прылашчыць яе. Так, невядома па якіх прыкметах выдзяляла Кніга з усяго атрада партызанскую сувязную Таню. У дзяўчыны была тоўстая, да каленяў, цёмная каса і вясёлыя шэрыя вочы. Калі Таня смяялася, смех яе гучаў, нібы сярэбраны званочак. Кніга, калі была ў гэты час паблізу, натапырвала кароткія вост-рыя вушы і прыслухоўвалася. А потым сама тоненька ржала. Мабыць, выказвала сваё задавальненне.

Сябравалі яны шчыра і самааддана. Кніга ўмела, калі трэба было замаскіравацца, легчы на зямлю і ляжаць нерухома. Яна умела ступаць, як кот, зусім ціха. Яе бег быў лёгкі і імклівы.

Не адзін раз выносіла Кніга бясстрашную партызанку з-пад варожых куль. Вось што здарылася з імі аднойчы. Лясной да-рогай Таня вярталася верхам на Кнізе з баявога задания. Стом-леная бяссоннай ноччу, яна непрыкметна задрамала. Разумная Кніга ведала ўсе партызанскія сцежкі. Можна было не баяцца, што яна не знойдзе дарогі... Таня прачнулася ад таго, што Кніга раптам спынілася і застыла на месцы як укопаная. Таня крану -ла кабылу — у адказ Кніга толькі павяла вушамі.

Насцярожанае хваляванне Кнігі перадалося і Тані. Яна са-скочыла з сядла на зямлю і пайшла ў бок кустоў, куды глядзела Кніга. Сон як рукой зняло. Раптам да Тані даляцеў слабы ча-лавечы стогн. Ад нечаканасці яна падалася назад. Стогн паў-тарыўся. Слоў разабраць было нельга. Відаць, чалавек моцна аслабеў. Можа, ён клікаў на дапамогу, можа, паміраў і прасіў піць. Таня асцярожна рушыла ў той бок, адкуль чуліся стогны.

На невялічкай палянцы дыміліся абломкі самалёта. Сярод гэтых абломкаў ляжаў лётчык. Ад страшэннага болю ён страціў прытомнасць. Таня паспрабавала падняць яго і пасадзіць, але ён толькі працягла застагнаў і зноў, як нежывы, асунуўся на зямлю. Трэба было нешта рабіць. I Таня ўспомніла пра сваю верную Кнігу.

— Кніжачка, родная, дапамагай!

Кабыла прыслухоўвалася да трывожнага Танінага голасу і рабіла ўсё, што ёй загадвала гаспадыня. Вось яна апусцілася на зямлю. Асцярожна павярнулася спінаю да лётчыка, прыўзняла галаву, каб Таня магла прывязаць да яе шыі рўкі лётчыка. За-тым Кніга асцярожна паднялася з зямлі і пачакала, пакуль сядзе сама дзяўчына. Потым гэтак жа ціхенька яны рушылі ў атрад.

3 партызанскага атрада лётчыка адправілі на лячэнне ў шпі-таль.

Здарэнне

Дачакаліся дня, калі пайшоў снег, і позна ўвечары хлопцы рушылі на задание. Пайшло пяць чалавек: Анатоль, Данік, Ці-хан, Павел і Лёнік. Але план аперацыі абмяркоўвалі з каміса-рам толькі Данік і Цішка. Анатоль не прыйшоў з меркаванняў канспірацыі, а новыя члены арганізацыі, як было дамоўлена, нічога не ведалі пра Лялькевіча і Сашу.

Саша ведала ўсе дэталі гэтага плана. I станцыю, якая знахо-дзілася кіламетраў за дзевяць ад іх вёскі, за лесам, яна добра ве­дала. Таму яе ўяўленні былі такія яскравыя, быццам раскрылі-ся сцены хаты, расступіўся лес — і яна ўсё бачыць наяву. Вось хлопцы выйшлі з лесу і па глыбокім снезе абыходзяць пасёлак. Добра, што ідзе снег і замятае адразу сляды. Вось яны лягл^; ў кустах на беразе ручая. Адгэтуль да склада нейкіх метраў трыста. Правяраюць зброю. Далей паўзуць толькі трое — Ана­толь, Цішка і Данік, захутаўшыся з галавы да ног у белыя ба­лахоны, пашытыя ёю, Сашай, з тых накрухмаленых, прапах-лых нафталінам прасцін, якія набывала яшчэ іх маці ў пасаг^[1] дочкам. Каля штабялёў бярвення, што навалены на гэты бок чыгункі, якраз насупраць склада, застаецца Анатоль, узброе-ны нямецкім аўтаматам: у выпадку чаго ён павінен прыкрыць адыход хлопцаў. Далей паўзуць двое — Данік і Цішка. Самае цяжкае — перабрацца праз два пуці. Але яны перабіраюцца. I вось ужо стаіліся за вуглом склада, чакаюць, калі немец, які вартуе склад, наблізіцца да іх...

Саша разумев, што дарэмна яна ўяўляе ўсё гэта ўжо каторы раз за ноч. Калі ўсё добра, склады даўно гараць, а хлопцы вяр-таюцца дадому. Лепш заснуць, каб не перажываць, каб хутчэй дачакацца брата.

I раптам — ціхі стук у шыбу з двара. Гэта ён, Данік. Але стук такі трывожны, такі нецярплівы, што ў Сашы страшэнна закалацілася сэрца: гора. Яна ўміг саскочыла з печы. Гэтак жа хутка падхапіліся Поля і Лялькевіч.

— Што здарылася? — спытаў камісар на парозе, схапіўшы хлопца за рукі.

— Цішку ранілі, — ледзь прамовіў ён.

— Куды яго раніла? — спытала Саша, адразу зразумеўшы, што ёй трэба хутчэй бегчы туды. Гэтак жа, як тады, калі яна працавала фельчарам і калі яе вось так уначы выклікалі да хво­рага, яна вобмацкам пачала шукаць вопратку, на хаду ўспамі-наючы, дзе што ляжыць.

На дварэ гуляла завіруха. Толькі адчынілі дзверы — у вочы сыпанула сухім снегам. Вецер звінеў галінамі маладога клёна, выў і свістаў у шчылінах плота, у страсе хлява. За шашой глу­ха стагнаў бор. Вецер біў у твар. Ногі глыбока правальваліся ў снезе, і Саша спатыкалася, падала, перапаўзала гурбы каля агароджаў, не адчуваючы, як снег набіваецца ў рукавы. Данік час ад часу спыняўся, прыслухоўваўся. Саша не разумела, што ён слухае і што можна ўвогуле пачуць у гэтым бясконцым шуме, ды калі яшчэ да таго ж ад бегу гудзе і стукае ў галаве. Але ні пра што пытацца ёй не хацелася. Яны ішлі моўчкі.

Саша за сваю практыку бачыла нямнога цяжкіх раненняў, аднак адразу зразумела, што гэта рана смяротная, што толь-кі неадкладная аперацыя ў добрых клінічных умовах, магчы-ма, магла б выратаваць жыццё Щшку. Балюча, да слёз балюча і крыўдна стала ёй, што яна нічым не здолее памагчы гэтаму хлопчыку і мужнаму герою.

Бушавала полымя гневу

У штабе брыгады імя Чапаева сабраліся камандзіры ўсіх ча-тырох атрадаў. Камбрыг Шастапалаў сказаў:

— Чырвоная Армія перайшла ў наступление, прарвала фронт і рухаецца з баямі на захад. Мы атрымалі загад перарэзаць усе дарогі для адступлення немцаў, знішчаць гітлераўцаў у гар-нізонах, не дапускаць вывазу акупантамі нарабаванага дабра, дапамагаць усімі сіламі наступлению нашай арміі.

Начальнік штаба брыгады Рагожнікаў пазнаёміў з планам знішчэння гарнізона, паставіў задачу кожнаму атраду.

— Звязаць ворага так, каб ніводны гітлеравец не змог уцячы. У баях не гарачыцца: палонныя могуць расказаць пра многія тайны і паліцыі, і жандармерыі, каб кожны атрымаў па заслу­гах, — сказаў камісар брыгады Ніл Емяльянаў.

Разведка, брыгадная і атрадная, ажывілася. Конныя развед-чыкі снавалі ля Капыля днём і ноччу, сустракаліся з капыль-скімі падпольшчыкамі. Першыя ноччу пранікалі ў гарнізон, удакладнялі падыходы да пастоў і апорных гнёздаў. Пра ўсё, што рыхтавалася немцамі ў гарнізоне, ведалі партызаны.

Фронт імкліва набліжаўся. Усё гучней даносіўся франтавы гул, усё часцей праляталі савецкія самалёты.

Немцы са сваімі памагатымі арганізоўвалі вялікі абоз, збі-раліся ўцякаць разам, каб лягчэй было прарывацца праз пар-тызанскія засады. На машыны, павозкі грузіліся і зброя для баёў з партызанамі, і нарабаванае дабро.

А партызаны ўсё бліжэй падыходзілі да гарнізона, сціскалі межы акружэння, з наступлением цемры прасочваліся ў Ка-пьіль, абыходзілі пасты. Усё рабілі ціха, асцярожна, каб не выявіць сябе, чакалі сігналу агульнай атакі, каб раптоўным нападам на гарнізон ашаламіць ворага.

Атраду імя Шчорса была пастаўлена задача: уварвацца ў Ка-пьіль і на вуліцах знішчаць акупантаў. Астатнія атрады перарэ-залі шляхі адыходу, выдзелілі групы для падтрымкі шчорсаўцаў.

Вечарам апусцелі партызанскія лагеры. Усе рухаліся ў ад­ным кірунку — на дамоўленыя пункты для атакі. Паўтараты-сячная армія чапаеўнаў чакала сігналу для пачатку апошняй масавай аперацыі.

Наступіла 29 чэрвеня 1944 года. Стрэлкі гадзіннікаў адлічва-лі апошнія гадзіны да штурму. «Калі ж пачнецца атака? Ці ўсё прадумалі для бою?» — хваляваўся кожны партызан.

Павольна святлела неба на ўсходзе, усё выразней праглядалі-ся абрысы дамоў... Замёр узвод Івана Залатарова, не ляжыцца братам Мікалаю і Івану Боханам, маўчаць*медсестры Люба Лін-нік і Клава Самойлава, правяраюць санітарныя сумкі, каб не па-выпадалі перавязачныя прыпасы ў час перабежак. Усе чакаюць.

I вораг чакае. Начное зацішша непакоіць яго. Не чуваць пры-вычных выбухаў, цішыня ў наваколлі. Чаму? Што задумалі яны, партызаны?

Дзве ракеты адна за адной успыхваюць у небе. Не паспелі патухнуць яны, як над Капылём грымотна ўздрыгнула неба. Выбухі гранат, трэск кулямётных і аўтаматных чэргаў зліліся ў адзіны гул над усім варожым гарнізонам. Усюды чуваць былі вінтовачныя і пісталетныя стрэлы. Гэта быў магутны і нечаканы наступ. Нідзе не было спакойнага месца, каб схавацца ад рас­платы. Паступова шум бою заціх.

1 ліпеня 1944 года чапаеўцы сустракалі чырвонаармейцаў, слухалі канцэрт савецкіх артыстаў на ўзлеску каля вёскі Анош-кі. Пасля праводзілі армейскіх разведчыкаў да Стоўбцаў і Ня-свіжа, дапамагалі ім браць гэтыя гарады. Пасля брыгада была расфарміравана. Хто паехаў у свой родны раён аднаўляць раз-бураную вайной народную гаспадарку, а хто стаў чырвонаар-мейцам і ваяваў на фронце.

Шкада толькі, што няма ў нас свята — Дня партызанскай сла­вы. Нашчадкі дадумаюцца ўшанаваць гераічныя подзвігі народ­ных мсціўцаў — сваіх дзядоў і прадзедаў. Ветэраны вайны, былыя партызаны, вераць, што дачакаюцца такога свята.

На пачатку вайны

Вайна... Трэція суткі, як яна пачалася. Ударыла як гром з яснага неба, аглушыла, і я ніяк не магу апомніцца. Не толькі цяпер, пасля бою, пасля першых выбухаў бомбаў і нашых няў-мелых стрэлаў, гудзіць у вушах. Не, гэты звон і гул у галаве з'явіліся адразу ж, як толькі я, першы на батарэі, пачуў пра вайну. I страх (мне сорамна прызнацца ў гэтым), страх таксама запаланіў душу з першых хвілін. Увесь час думаю пра смерць. Няўжо гэта канец? У дваццаць адзін год? Няўжо я ніколі не вярнуся дадому, не ўбачу маці, Сашу і маю маленькую дачушку, што нарадзілася два тыдні назад?

Не магу спаць, сон не прыходзіць трэцюю ноч. Як толькі заплюшчу вочы, адразу ж паўстае яна, мая Саша, з дачушкай на руках, Аніна хата, такая любая цяпер майму сэрцу, дарога ўздоўж Дняпра, па якой прыйшоў я і па якой Саша правяла мяне сюды, у гэты далёкі суровы паўночны край, не ведаючы, што праводзіць на вайну. Як ніколі раней, прыгадваецца кож-нае яе слова, кожны жэст.

Дзіўная рэч! Ці даўно быў той час, калі я любіў чытаць пра вайну і, як многія мае равеснікі, употай марыў пра ваенны по-дзвіг? Мне здавалася, што адразу ж я здолею зрабіць нешта та­кое, што праславіць мае імя і выратуе чалавецтва. Цяпер я ду­маю: якое гэта шчасце — жыць на зямлі ў міры, цішыні! О, каб дажыць да такога дня!

Я ўспамінаю сённяшні бой, і мне робіцца яшчэ больш страш­на, горка і крыўдна.

Яны прыляцелі тады, калі недзе там, у нас, у Беларусі, за-ходзіла сонца. А тут яно павісла над лясістай градой невысокіх гор, каб больш не зніжацца да самай раніцы. Спачатку вельмі нечакана, быццам вынырнулі з гары, з'явіліся два «месершмі-ты». Доўгія, чорныя, як вужы, яны прайшлі нізка над гідра-станцыяй, схаваліся за ўсходнімі сопкамі і зноў вынырнулі на аэрадром.

— Трывога! — страшным голасам закрычаў разведчык. Крык гэты ўсіх скалануў. У мяне задрыжалі рукі. Я да болю сціскаў ручку паваротнага механізма, не зводзячы вачэй са стрэлкі азі-мута. Разгублена стаяў наш камандзір, сяржант Тарных.

Раптам бухнуў гарматны стрэл. Ударыла чацвёртая гарма-та. Я глянуў у неба і мімаволі прыгнуўся: проста нада мной, у самым зеніце, віселі два чорныя крыжы ў жоўтых кругах. Потым позірк мой упаў на агнявую пазіцыю батарэі, уразіла дзіўная рэч: насуперак правілам стральбы, усе чатыры гарматы павернуты ў розныя бакі, і толькі адна, чацвёртая, вядзе агонь. Я падумаў: значыць, варожыя самалёты з усіх бакоў, яны хо-дзяць баявым курсам.

Мае думкі перапыніў моцны выбух, ад якога калыхнулася пад нагамі зямля. За ім другі, трэці. Над аэрадромам, над па-сёлкам шуганулі ўгору слупы полымя і дыму.

Цяпер я бачыў фашысцкія самалёты, нават бачыў, як падаюць бомбы. Фашысты з розных бакоў заходзілі на аэрадром, з якога ўзнімаліся, захопленыя знянацку, нашы знішчальнікі. Адзін з іх вынырнуў проста з выбуху і загарэўся ў паветры. Другі, не набраўшы вышыні, урэзаўся ў будынак клуба лётчыкаў. На маіх вачах гінулі людзі. Нашы людзі! Ашаломлены, аглушаны, я не мог адарваць вачэй ад жудаснай карціны вайны, забыўшыся на нейкі момант на свой уласны страх. Знішчальнікі, якім удалося ўзляцець, атакавалі варожыя бамбардзіроўшчыкі. Застракаталі кулямёты. Пачаўся паветраны бой...

Настаўнік чарчэння

Да вайны ў школе, дзе вучыўся Косця Кветка, чарчэнне вы-кладаў настаўнік Апалінарый Феактыставіч. Ён быў надзвычай мяккім чалавекам, і гэтым карысталіся вучні. Яны ведалі, што да рэвалюцыі іх настаўнік выкладаў у гімназіі латынь. I хоць цікавасці да латыні шасцікласнікі не праяўлялі, але на уроках Апалінарыя Феактыставіча часта гучала гэта прыгожая мова.

Аматарам латыні часцей за ўсіх прыкідваўся Косця. Калі хто-небудзь не зрабіў чарцяжа, яго выратавальнікам станавіўся Косця. Пры ўваходзе Апалінарыя Феактыставіча ў клас Косця напускаў на твар цень задумлівасці. Настаўнік раскрываў клас-ны журнал, але ў гэты час Косця ўжо сядзеў з паднятаю рукой.

— Апалінарый Феактыставіч, як будзе па-лацінску «кніга»?

Настаўнік, вядома, здагадваўся, што не прагай ведаць новае лацінскае слова гарыць яго вучань. Але не адказаць на пытанне Апалінарый Феактыставіч не мог. Той, над кім павіс дамоклаў меч быць выкліканым і ісці з чарцяжамі да стала, на нейкі час быў выратаваны. Стары настаўнік тлумачыў, што словы «свабо-да», «кніга» і «дзеці» на лацінскай мове маюцьблізкае гучанне.

Цікавасць шасцікласнікаў да мовы Авідзія і Гарацыя ўзрас-тала па меры таго, як набліжаўся перапынак. Са званком дзеці зрываліся з месца. Настаўнік з усмешкай закрываў журнал, у які ён не паставіў ніводнай адзнакі.

У дзясятым класе здольны і няўрымслівы Косця ўжо не да-зваляў сабе карыстацца слабасцю старога настаўніка. У адносі-нах класа да Апалінарыя Феактыставіча з'явілася схаваная не-дзе ў глыбіні юнацкіх душ павага да настаўніка. Пасля ўдалага чарцяжа, зробленага кім-небудзь з дзесяцікласнікаў, Апаліна-рый Феактыставіч ставіў умельцу пяцёрку і казаў:

— Пара ўжо кожнаму з вас зрабіць чарцёж свайго будучага жыцця. Але ў гэтым вам лепш за мяне дапаможа Авідзій.

Апалінарый Феактыставіч пачынаў чытаць Авідзія. Голас у яго быў слабы, прыглушаны, але настаўніка слухалі з затое-ным дыханием. Шхто не разумеў слоў лацінскага верша, які перажыў стагоддзі, але ўсе адчувалі магутнае, узнёслае пачуццё.

— Авідзій любіў сваю зямлю, як можа яе любіць вялікі сын сваёй Айчыны, — казаў стары настаўнік.

Косця хадзіў у раённую бібліятэку, але там не было твораў Авідзія. Бібліятэкарка дзівілася:

— Навошта вам гэты Авідзій? Чалавек дзесяць прасілі ўжо. Па праграме ж яго не праходзяць!

...Косця Кветка паступіў у лётнае вучылішча. Яму трэба было ехаць у далёкі горад. Сябры купілі хлопцу развітальны падару-нак — табакерку са срэбным вечкам. На вечку выгравіравалі лацінскія словы, якія калісьці напісаў Апалінарый Феактыста-віч на дошцы. Перакладаліся яны так: «Радзіму нашу любім і абараняць яе павінны».

Выпускнога вечара ў той год не было: пачалася вайна. У гара-док прыйшлі фашысты. Апалінарыя Феактыставіча арыштава-лі за знявагу нямецкай зброі. Адбылося гэта так. У гаспадыні, дзе кватараваў стары настаўнік, нямецкія салдаты рэквізавалі парасё. Яно не давалася ў рукі, і салдаты застрэлілі яго з аута-мата. Апалінарый Феактыставіч, які прысутнічаў пры гэтым, сказаў афіцэру:

— Ёсць добрая лацінская прыказка «Арлы не ловяць мух». У вашых салдат на шапках арлы, але яны падобны да злых гіен.

Гэта былі апошнія словы, якія сказаў стары настаўнік. Яго расстралялі.

У сорак пятым годзе, калі ішлі баі за Берлін, Косця вярнуўся ў родны гарадок. У яго было тры ордэны на гімнасцёрцы і пусты правы рукаў.

Цяпер Косця працуе ў той школе, дзе выкладаў чарчэнне Апалінарый Феактыставіч. I калі тлумачыць Косця закон Архі-меда, то гаворыць не толькі пра выцесненую целам вадкасць, але і пра жыццё самога Архімеда, які храбра абараняў свой го­рад ад ворагаў.

Хлеб для партызанаў

Раніца выдалася ясная, не вельмі марозная. 3 комінаў вя-сковых хат дым віўся ў неба роўнымі слупамі. «Значыць, ветру няма. Гэта добра, цяплей будзе ў дарозе», — падумала Маша.

Да самай ночы яна з маці і сёстрамі пякла хлеб. Зараз ён, раскладзены ў спецыяльныя мяшкі, ляжыць ужо ў санях, пад сенам. Маці пайшла запрагаць каня, а Маша, пакарміўшы ма-ленькіх сыноў, пачала апранаць іх у дальнюю дарогу. Хлеб трэба адвезці ў лес на ўмоўленае месца і перадаць партызанам. У атрадзе быў і яе брат Вася, а таксама многія аднавяскоўцы. Муж і другі брат ваявалі дзесьці на фронце.

Сыноў Маша заўсёды брала з сабой, калі выпраўлялася на задание. Фашысты і паліцаі не чапляліся тады, не абшуквалі. Пэўна, і падумаць не маглі, што маладая маці будзе рызыкаваць жыццямі сваіх дзяцей. Вось і цяпер на выездзе з вёскі нямецкі афіцэр толькі праводзіў іх уважлівым позіркам.

Выканаўшы задание, Маша заўсёды заязджала да сваёй цёт-кі, каб не выклікаць у ворагаў ніякіх падазрэнняў.

Ехаць патрэбна было кіламетраў пятнаццаць. Дарога ішла лесам. Ужо праехалі кіламетраў дзесяць, як дзесьці наперадзе

пачуліся выбухі і стрэлы. Маладзіца спыніла каня, прыслухала-ся. Але вакол зноў запанавала цішыня. Толькі сумна і сцішана шумелі высокія сосны, злёгку пагойдваючы вершалінамі.

А кіламетры праз два Маша ўбачыла падбітую нямецкую ма-шыну, ахутаную чорным дымам. Побач ляжалі забітыя фашы­сты. Раптам да маладзіцы даляцеў машынны гул, ён нарастаў з таго боку, куды яна накіроўвалася.

«Немцы! — разанула жахлівая здагадка. — Застануць тут — не мінаваць расправы». Жанчына штосілы тузанула лейцы, рэзка паварочваючы каня ў лес. Падганяючы лазінай каня, за­гадала хлопчыкам легчы тварамі ўніз.

З-за павароту паказалася машына. Заўважыўшы вазок, во-рагі адкрылі бязладную страляніну.

— Но, конік, мілы! — штосілы крычала Маша.

Конь ляцеў між дрэў, падгінаючы маладзенькія хваінкі і елач-кі. Голле хвастала маладзіцу па руках, твары. Але яна не звяр-тала ўвагі і думала аб адным: толькі б не наскочыць на пень, толькі б уратаваць сыночкаў. Варожыя кулі праляталі то збоку, то над галавой, а Маша падганяла і падганяла каня.

Неўзабаве паваліў густы, як вата, снег, засыпаючы санны след. Конь перайшоў на спакойную хаду, і Маша больш не пры-спешвала яго. Хвілін праз дваццаць мяцеліца заціхла. Прыпы-ніўшы каня, Маша прытуліла да сябе сыноў, накрыла іх коўд-рай. Тыя, быццам нічога і не здарылася, радасна ўсміхнуліся.

«Як жа перадаць партызанам хлеб?» — задумалася мала-дзіца. Яна тузанула каня і выехала на лясную дарогу. Маша прыняла рашэнне заехаць да цёткі, пакінуць хлопчыкаў у яе, а затым накіравацца да партызанаў.

Ды праз нейкі момант пачуўся конскі тупат. Маша азірнула-ся, і на яе твары засвяцілася цёплая усмешка. Першым сярод трох коннікаў скакаў яе брат Вася.

— Не дачакаліся цябе мае хлопцы на ўмоўленым месцы, таму і адправіўся на пошукі, — казаў ён, злазячы з каня і абдымаючы ўсіх траіх. — Баяўся, каб у лапы фашыстаў не трапілі. Завязаў-шы з імі бой, нашы адступілі, сілы няроўнымі аказаліся.

Партызаны забралі хлеб і развіталіся, а Маша заспяшалася да цёткі. I на гэты раз хлеб трапіў па прызначэнні.

Званы Хатыні

Хатынь — ад слова хата. Вёсачка ў лясным краі ўсяго на дваццаць шэсць хат. У самой назве — паэзія. Пра яе можна было б пісаць і надта шчаслівыя лірычныя вершы, і нават вя­сёлыя радкі, бо веска да трагедыі жыла сваім спрадвечным, звыклым сялянскім жыццём. Аднак пішацца пра яе толькі са-мотнае, толькі жудаснае. Боль, цяжкі, невыносны, каменны ды вогненны, проста не дазваляе пісаць іншае. Гэта праўда нашай памяці, а праўду не прыхарошыш.

Пабываўшы ў Хатыні, балгарскі пісьменнік Стэфан Паптонеў напіша: «Тут трэба маўчаць!» I сапраўды. Тут гавораць толь-кі званы ды напятая, нібы струна, цішыня. А чалавеку трэба ўмець слухаць. Званы Хатыні не толькі гучна гавораць і пера-маўляюцца паміж сабою, яны крычаць, галосяць, нагадваюць і наказваюць: «Людзі добрыя, помніце!..»

Гэта быў дваццаць другі дзень сакавіка 1943 года. I былі Са-ракі, было прадвесне... На Саракі, кажуць, прылятае сорак вы-раяў, неба абуджаюць сорак жаўранкаў, з сарака галінак сарока пачынае віць сабе гняздо. Але зусім не свята чакала ў той дзень жыхароў Хатыні. Раніцай у вёску ўварваліся карнікі. Яны са-гналі ў пуню ўсіх жыхароў Хатыні разам з дзецьмі і падпалілі яе. Людскі енк і плач ускалыхнулі лясное наваколле, зліліся ў адзін цяжкі стогн, і доўга яшчэ сваім гулкім пошумам яго паўтаралі тутэйшыя бярозы ды сосны.

Летам 1969 года, роўна праз дваццаць шэсць гадоў, як былі бязлітасна знішчаны карнікамі жыхары Хатыні і іх дваццаць шэсць хат, на месцы былой вёскі паўстане велічны мемарыяль-ны комплекс «Хатынь». Гэта будзе помнік не толькі Хатыні, a і ўсім ста трыццаці шасці беларускім вёскам, якія ўжо ніколі не паўстануць з попелу. Гэта будзе помнік і сотням іншых спа-леных, але потым адноўленых вёсак Беларусі.

Не дажылі хатынцы да другога веснавога свята — Благавеш-чання. На Благавешчанне з выраю прылятаюць буслы і звонкім клёкатам абуджаюць кроны нашых родных дрэў. Буслы 1943-га года не сустрэлі тых, каму неслі на сваіх крылах новую вясну і новае жыццё.

У Хатыні вельмі шмат бетону, мармуру і шчымлівай цішыні. Хатынь — гэта балада нашай беларускай памяці. Балючай памяц-цю тут сталася ўсё: і падмуркі, і калодзежы, і сцяжынкі, і дрэвы, і нават словы. На кожным коміне можна прачытаць імёны тых, чыё жыццё абарвалася тут 22 сакавіка 1943 года. Імёны, якія для кожнага наведвальніка гучаць радкамі нашай суровай балады.

У Хатынь едуць і едуць турыстычныя аўтобусы. Былая веска стала месцам усенароднага пакланення. За гады існавання ме-марыяла ў ім пабывалі мільёны людзей. Едуць з усіх кантынен-таў. Едуць малыя і дарослыя, багатыя і бедныя.

Хатынь заўсёды будзе напамінаць нам сваімі званамі пра вя-лікія і малыя трагедыі нашага народа. У Хатыні вусны заўсёды маўклівыя, але ў сэрцы, калі прыслухацца, увесь час гучыць малітва. У кожнага сэрца свая. Малітва звернута да нашай сум-леннасці.

Звоняць званы. I, нібы сімвал жыцця, шумяць пад калісьці апаленым небам тры бярозкі. I самотна гарыць Вечны агонь памяці над магілай і імем кожнага беларуса, які загінуў у час вайны.

Песня

Было свята, якое супала з нядзеляй. Іван Панасюк дастаў свае чатыры медалі і ордэн Айчыннай вайны II ступень Доўга, старанна, каб выйшла роўненька, прышпільваў іх да пінжака. Звон медалёў прыемна аддаваўся ў душы казытлівым шчым-леннем. Гэтыя ўзнагароды былі для Панасюка нечым болыпым, чым адзнакі яго храбрасці ў баях. Яны, нібы мосцікі, злучалі Івана з маладосцю, з той парой, калі ён яшчэ бегаў на дзвюх нястомных нагах.

Панасюк ішоў па тратуары, грукаючы сваёй пратэзнай нагой. Сонца блішчала ў вокнах дамоў і аўтамабіляў, акулярах лю­дзей, надраеных да золата спражках салдат і на медалях Івана. Ён хацеў дачакацца святочнага салюту, пахадзіць па вячэрнім горадзе, паштурхацца сярод людзей. Ведаў, што на вуліцы вый-дзе шмат франтавікоў. Можа, каго знаёмага сустрэне.

Да цэнтра горада даехаў на тралейбусе. Прайшоў да моста, дзе стоўпіліся людзі. Гулі магнітафоны, брынкала гітара. На бе­разе выстраілася каманда салдат з ракетніцамі. Івану хацелася пагаварыць з кім-небудзь, але вакол была адна моладзь.

Хлопцы з гітарай пачалі спяваць. Адзін з іх нястомна вы-конваў нейкія бессэнсоўныя песенькі. Людзі слухалі, рагаталі. Панасюк не вытрымаў, сказаў тым гітарыстам:

— Хлопчыкі, сёння ж Дзень артылерыі. Вы ваенную песню заспявалі б.

Хлопцы замоўклі, а потым доўгавалосы дзяцюк узяў у спе-вака гітару і запеў знаёмую з часоў вайны песню пра сад і вясен-нюю зару. Песня гэта Панасюку не падабалася: дужа яна бадзё-рая, легкадумная. Спявак, відаць, сам зразумеў гэта і абарваў яе на паўслове.

Тады заспяваў хлопец з белай, як кужаль, галавой. Не чуў Панасюк гэтай песні ні ў вайну, ні пасля. Прыслухаўся, стаіўся, бо ўзяла за душу з першых слоў. У той песні салдат гаварыў сваёй каханай, каб не чакала яго, бо ён не прыйдзе. Ніколі ён не вернецца, таму што забіты вясной сорак пятага ў Альпах.

У Панасюка падкаціўся да горла камяк, сэрца сціснулася. Кранула Івана песня, бо яна была пра яго сяброў-артылерыс-таў: Сяргея, Стася, Кірыла... Гэта ж яны загінулі вясной сорак пятага ў Альпах.

Хоць Панасюк і стрымліваў сябе, каб не заплакаць, слёзы са-мі наплывалі на вочы. Ён прытуліўся да парэнчы моста, паклаў на сашчэпленыя рукі галаву. Азірнуўшыся, убачыў каля сябе сталага мужчыну, узрадаваўся, што ёсць з кім пагаварыць, па-дзяліцца думкамі.

Пачаў расказваць пра апошні свой бой у Альпах. Іх самаходкі напароліся на засаду і адразу ўспыхнулі факеламі. Тры экіпажы згарэлі поўнасцю. А ён, Панасюк, вылез і яшчэ здолеў выцяг-нуць Колю Краўчанку з машыны.

Вуліца раптам сцішылася, чакалі салюту. «Як перад ата-кай», — успомнілася Панасюку. Яму зноў захацелася пачуць песню пра забітага ў Альпах салдата.

— Сынок, — тузануў ён белагаловага за рукаў, — заспявай яшчэ. Гэта ты пра маіх сяброў спяваў. Я з імі гарэў у Альпах.

На яго з цікаўнасцю, як здалося Панасюку, з недаверам пагля-дзела ўся кампанія. Іван расшпіліў паліто, паказаў узнагароды.

I тут грымнуў залп. У неба пырснулі тысячы каляровых іск-раў, асвяцілі горад, мост, парк, твары людзей.

Дамоў Іван вярнуўся кал я адзінаццаці. Успаміналася яму песня. Хацелася, каб адбыўся цуд: прыйшлі б да яго ў гэты святочны вечар тыя дзесяць сяброў-артылерыстаў, што згарэлі ў Альпах.

Равесніца

У лесе пахнуць фіялкі. Іх вельмі многа ў мокрай траве. Ma-рынка, мая дачка, нарвала два букеты, адзін дала мне.

Я трымаю кветкі ў руцэ і ўспамінаю цябе, мая равесніца. Ты любіла фіялкі, чакала май, каб ісці разам са мной па кветкі ў лес. А пакуль не наступіў май, ты прыносіла ў бліндаж пра-лескі, сон-траву, медуніцы. Ставіла кветкі ў гарматную гільзу, налівала вады. Глядзела на букет з радаснай, шчырай усмеш-кай, як дзіця.

А я пазіраў на камандзіра батальёна. Няёмка было перад на-чальствам радавацца свайму каханню і шчасцю.

Сустрэліся мы ў верасні сорак чацвёртага. Я вяртаўся ў свой полк з медсанбата. I ты ў наш полк атрымала прызначэнне. Ноч нас застала на пераправе. Мы размаўлялі тады пра вайну, школьныя гады. Біяграфіі нашы былі аднолькавыя: піянерскі атрад, дзесяць класаў, вайна. Мы былі равеснікі.

Дарогай у кузаве машыны я закрываў цябе ад ветру плашч-накідкай. У нейкай вёсцы выпрасіў у гандляра жменю грэцкіх арэхаў, а потым трушчыў іх для цябе. Мне было весела і хораша побач з табою. I хоць мне трэба было хутчэй трапіць у свой бата-льён, хацелася, каб дарога наша была доўгая. Я вельмі баяўся цябе страціць.

Мы хацелі трапіць у адзін батальён. Начальніка штаба палка я папрасіў за цябе сам. Маёр пільна паглядзеў на мяне праніз-лівымі вачыма, усміхнуўся і спытаў, кім ты мне даводзішся. Я сказаў, што ты мая жонка. Мы не паспелі дабрацца да блінда-жа камандзіра батальёна, а вестка ўжо разнеслася па ўсіх ротах: лейтэнант вярнуўся з жонкай.