Над лугавінай панавала цішыня.

Цяпер мы смела маглі варушыцца, гаварыць, абменьвацца ўражаннямі.

— Вось так жураўлі і жывуць, — сказаў Дзямід, чамусьці ўздыхнуўшы. — Ладзяць тут, на купінах, гнёзды, выводзяць птушанят, а гнёзды ў іх простыя, нескладаныя. Стаіць жораў на сваёй купіне каля гнязда, як вартавы, і аглядае наваколле. Ногі ў яго, вядома, доўгія, ды і шыя таксама не з кароткіх, а позірк востры, бачыць ён далека. 3 купіны вельмі зручна яму нагля-даць за ўсім, што робіцца на балоце. У выпадку якой небяспекі ён адразу, як толькі заўважыць нешта падазронае, дае сігнал трывогі, а голас у яго — дай божа! Чулі, які гучны?

Пасля невялікай паўзы Дзямід узяўся зноў за свае тлума-чэнні.

— Цяпер птушаняты ў іх выраслі, — сказаў ён далей, — прайшлі пачатковую школу выхавання. Засвоілі ўсё тое, што маладому жораву трэба ведаць у першую чаргу. Перш за ўсё, як здабываць сабе самастойна корм. Потым — як ратавацца ад вора-гаў. Бацькі пачынаюць іх вучыць, калі дзеці зусім яшчэ малыя. Паказваюць, дзе і што можна есці, як трэба знаходзіць сабе харча-ванне. Вучаць малых шукаць чарвякоў пад мохам, лавіць у вадзе і ў траве жабак, есці ягады і розныя расліны. Вучаць іх бегаць, ха-вацца, рабіцца непрыкметнымі, пераскокваць з купіны на купіну, узлятаць у паветра. Я не адзін раз бачыў, як бацькі на гэтай луга-віне штурхалі малых дзюбамі, падганялі іх, прымушалі рухацца хутчэй, спрытней. Потым, калі ў маладых адраслі крылы, вучылі іх махаць імі, падскокваць і пералятаць з месца на месца.

Слухаючы Дзяміда, я неадступна гляджу ў неба. Сонца ўвай-шло ў сілу і пачало прыпякаць, хоць і хавалася час ад часу за белымі аблокамі. У паветры каля нас лятаюць, нібы маленькія парашутысты, маладыя павучкі-вандроўнікі, а там, у далёкай вышыні, у халаднаватым паднябессі, планіруюць жоравы.

Шырока распластаўшы нерухомыя крылы, яны робяць у пэў-ным парадку вялікія кругі, нібы гуляюць у нейкім рытмічным паветраным карагодзе.

Мы сочым за іх рухамі. Уражанне такое, быццам імі кіруе нябачны майстар вышэйшага пілатажу.

Дзямід патлумачыў, што гэта не гульні, гэта жоравы пачалі сваю штодзённую трэніроўку. 3 кожным днём яны лятаюць усё больш і ўсё вышэй. Нядаўна пачалі практыкавацца на дальнасць палёту. Лятаюць кожны дзень пад кіраўніцтвам старых, во-пытных птахаў, выпрабоўваючы сілу і моц сваіх маладых кры-лаў. Вучацца лятаць строем у пэўным парадку, робяць розныя манеўры, нечаканыя крутыя павароты то ў адзін, то ў другі бок, выконваюць загады старэйшых. Рыхтуюцца да самай цяжкай і самай для іх адказнай жыццёвай заданы — да першага свай­го выраю, да першага пералёту на зімоўку ў цёплыя краі. Пад веч ар верну цца да роднага гняздоўя, а раніцай сустрэнуць, як і сёння, усе разам усход сонца, а тады зноў возьмуцца за вучобу.

У важліва слухаючы добразычлівыя разважанні старога еге-ра, я адначасова з вялікай увагай назіраю за лётнымі практы-каваннямі маладых жораваў.

Адляцелі кудысьці клопаты і турботы, прывезеныя з горада. Лагодны спакой агарнуў душу. Здавалася, нічога няма на свеце, акрамя гэтага бясконцага балота і жораваў у сінім бяздонні.

Белавежскія зубры

У 1923 годзе на Парыжскім міжнародным кангрэсе аховы прыроды выявілі, што на зямлі засталося пяцьдзясят два зубры, прададзеныя ў свой час з Белавежы ў заапаркі і паркі заходніх арыстакратаў і магнатаў прамысловасці. Некаторых з іх ку­пил і ў 1929 годзе зноў завезлі ў Белавежскую пушчу, адкуль калісьці прадалі.

Зараз на беларускай палове запаведніка (частка пушчы ля-жыць на тэрыторыі Польшчы) налічваецца не адзін дзясятак зуброў, ды шмат яшчэ перавезлі ў некаторыя іншыя запаведнікі краіны і за мяжу, каб не рызыкаваць «адзіным месцам пражы-вання» каштоўнай жывёлы.

Белавежскія зубры, што нарадзіліся ў Полыпчы, носяць імё-ны, якія пачынаюцца на літару «п». Тыя, што нарадзіліся ў Бе­ларус!, маюць імёны, першая літара якіх — «б» (напрыклад, Борус).

У пушчы зуброў трымаюць па-рознаму. Ля галоўнага будынка (там гасцініца, рэстаран, музей) ёсць нешта накшталт заапарка: вялікія вальеры, у якіх звяры жывуць у максімальна прыбліжа-ных да натуральнага свайго жыцця ўмовах. Калі яны вытапчуць траву, агароджа пераносіцца на новае месца, пакуль старое не зарасле. Тут некалькі зуброў, дзікі, алені, лані і іншыя жывёлы пушчы. Людзі могуль паглядзель на жывёл, не ад'язджаючы далека, не забіраючыся ў глыб пушчы. Гэта зроблена, каб чала­век не палохаў звяроў, каб сэрца пушчы засталося нечапаным.

Другі спосаб утрымання зуброў — вялізныя агароджаныя ўчасткі лесу. Так, у прыватнасці, трымаюць матак з маленькі-мі лабастымі цяляткамі, якія так недаўменна глядзяць, калі да іх падыходзіш.

Значная частка зуброў жыве проста на волі. Едзеш і раптам бачыш сярод зялёнай-зялёнай паляны бурую вялізную тушу.

Метры тры даўжынёю, высачэнную, вагою да тоны. Магутны, цяжкі, як гара, горб. Рагатая, лабастая і барадатая галава апуш-чана. Гэта зубр паевінна.

Аднойчы мы з сябрамі пайшлі ў нетры глядзець тарпанаў — маленькіх мышастых конікаў з раменьчыкам на хрыбце. Ішлі мы ўздоўж агароджы вялізнага загона, да якога ўжо падыходзі-лі тарпаны. Весела клікалі іх, падзывалі да сябе, голасна смя-яліся. I тут я, азірнуўшыся, аж пахаладзеў. За спінай (з-за елкі нам не было відаль), метры за чатыры, стащь мілая сямейка: здаравенны бацька, крыху меншая мама і цялятка. Што рабіць? Каб адзін зубр, то хоць бы вакол дрэва можна было бегаць. А так двое — з двух бакоў дастануць. Калі скочыць да тарпанаў, то не-вядома яшчэ, як яны да гэтага паставяцца. Ды што зубру такая тоненькая агароджа? На шчасце, звяры не звярнулі на нас увагі. Тады я асмялеў, выйшаў з-за елкі, і сябар сфатаграфаваў мяне і іх. Тыя толькі пакасіліся, аддаляючыся ў гушчар.

Да аўтамашыны зубр ставінна памяркоўна, але матальіклаў цярпець не можа, яны яго нервуюль. Некалькі разоў зубр так гнаўся за матацыклістамі, што няшчасным ледзь удавалася ўцячы.

Зубры вельмі любяць чыстую ваду. Аднойчы студэнтка-прак-тыкантка ўмывалася ля калодзежа, з якога пояць зуброў, каб не хадзілі далека на вадапой. Паклала на зруб мыла, а яно упа­ла ўніз. Ужо і мыла тое дасталі, і ваду некалькі разоў да дна вычарпалі, а зубры ўсё адно некалькі тыдняў не пілі з гэтага калодзежа.

Сойка

Пра марудлівага чалавека, які доўга збіраецца ў дарогу, ча­сам кажуць: «Выбіраецца, як сойка за мора!»

А сэнс народнай прымаўкі ў тым, што нібыта сойка кожную восень імкнецца ў вырай, але пакуль яна збярэцца, тут і зіма на­став. Так з году ў год вандроўка ў цёплыя краіны адкладваецца да наступнага разу.

Сойка належыць да чорнай птушынай сям'і, куды залічаны таксама крумкач, варона, галка, грак і сарока. Праўда, сярод такой кампаніі яна выглядае казачнай прынцэсай. Наогул, гэта адна з самых прыгожых лясных птушак. Апярэнне ў яе ружа-вата-попельнае, канцы крылаў і хвост цёмныя, а надхвосце белае. Галаву сойкі ўпрыгожвае натапыраны чубок, а пад ва-чыма блішчаць чорныя лапікі. А найбольш здзіўляюць і запа-мінаюцца ярка-блакітныя люстэркі на сойчыных крылах.

Ідзеш па сцежцы ў панурым восеньскім лесе, і раптам паміж дрэў штосьці мільгане кавалачкам сакавіцкага неба. Уражаны, міжволі спынішся і засмяешся, калі зразумееш, што гэта не сонца, а мільганула люстэрка на крыле сойкі.

Сойка — уважлівая вартаўніца. Не схавацца чужаку ад яе пільных вачэй. Прыкмеціць нядобрае — такога наробіць ля-манту, хоць вушы затыкай. Асабліва не падабаецца настырная сойчына цікаўнасць паляўнічым. Пачуўшы сойку, лясныя жы-хары адразу, як па трывозе, насцярожваюцца і хаваюцца ад няпрошаных гасцей.

Аднойчы зімою, марозным надвячоркам, хуткая лыжня пры-вяла мяне на зацішную паляну з пакінутым кастрышчам. У носе прыемна заказытала салодкім дымком. На снезе чарнела рас-кіданае лушпінне печанай бульбы. Зняўшы лыжы, я прысеў і пачаў разграбаць попел, спадзеючыся знайсці некалькі буль-бін, якія, як звычайна гэта бывае, пакідаюць для нечаканых вандроўнікаў. I тут убачыў сойку, якая скакала з дрэва на дрэва і, як звычайна, тарахцела на ўсё наваколле.

«Пэўна, таксама спадзяецца на пачастунак», — весела па-думалася мне.

Але і сойку, і мяне чакала расчараванне. Нам не пакінулі аніводнай бульбінкі. Карцела наўздагон крыкнуць што-небудзь непрыемнае невядомым абжорам.

Пакуль я абураўся, сойка пырхнула за тоўстую сасну і знік-ла. Няўжо там ёсць схованка-дупло?

Зрабіўшы невялікі круг, каб адгадаць загадку, я абышоў сас­ну і тут убачыў птушку. Яна сядзела на прымацаванай да ствала кармушкі і штосьці дзяўбла. Затым, адчуўшы небяспеку, узві-лася ўгору і схавалася ў кроне сасны.

У кармушцы знайшліся лустачка хлеба і некалькі разлама-ных, яшчэ цёплых бульбін. Адразу ж стала няёмка, што я так дрэнна падумаў пра незнаемых людзей.

3 таго часу перад паходам у зімовы лес ніколі не забываюся пакласці ў кішэню лустачку хлеба ці жменю сланечнікавых семак. А адзінаццатага снежня знарок наведваюся да знаёмай кармушкі і кладу ў яе гасцінец для сойкі. Як сведчыць стара-даўні народны каляндар, менавіта ў гэты дзень калісьці адзна-чаўся сойчын дзень. I хоць чубатая модніца — аматарка лазіць вясною па гнёздах дробных птушак, яна ўсё роўна заслугоўвае пахвалы. Хоць бы за тое, што восенню збірае жалуды, старанна запасаючы іх на галодны дзень. Але схованак у сойкі так многа ўсюды, што з часам яна забывае пра многія з іх. Потым са сха-ваных сойкаю жалудоў па ўсім лесе прарастаюць маладзенькія дубкі.

Вуж

Гэтай істоты шмат хто асцерагаецца або проста баіцца, на­ват многія з дарослых. А дарма, бо ніякай шкоды вуж людзям не робіць. Асцерагацца трэба не вужа, а гадзюкі, бо калі тая ўкусіць — будзе бяда. Таму лепш паўзуноў не чапаць. Калі на іх не наступаць, то яны звычайна чалавека не зачэпяць. А калі гадзюку зловіць паляўнічы, то з яе яду потым зробяць вельмі каштоўныя лекі. Як бачым, і гадзюка можа прыносіць карысць.

А калі весці гаворку пра вужа, то жыве ён усюды: у лесе, на балоце, у хмызняках, на берагах азёраў, рэк і нават, здараецца, у блізкім суседстве з людзьмі. Напрыклад, каля выкашаных сажалак або ў глухіх кутках старых паркаў і садоў. Корміцца вуж слімакамі, жабамі, жукамі, птушынымі яйкамі. Ён добра поўзае па галінах дрэў, хутка плавае ў вадзе. Нездарма і рыба трапляе яму на спажыву. Малыя вужаняты з'яўляюцца на свет з дробных яек, падобных да птушыных. 1х адкладвае вужыха ў леташнюю лістоту ці мяккі вільготны мох. Гняздо вужыха робіць на сонечным месцы. Прэлае лісце і мох доўга трымаюць цяпло. Вось так, дзякуючы цяплу і сонечным промням, і вы-лупліваюцца з яек малыя вужаняты. Яны мігам распаўзаюцца з гнязда, бо напачатку ў іх шмат ворагаў.

Цікаўны чалавек, калі сустрэне паўзуна, адразу здагадаецца, хто ў яго на дарозе — вуж ці гадзюка. На галоўцы вужа здалёку відаць дзве жоўтыя або аранжавыя плямкі, а ў гадзюкі іх няма.

Магчыма, каму-небудзь пашанцуе убачыць самога вужовага караля. Як гавораць паданні, ён калісьці жыў на нашай зямлі. Хадзіў вужовы кароль як чалавек, падпіраючыся хвастом, нібы кійком. I не было яму роўнага сярод усіх вужоў. На галоўцы ў караля ззяла бліскучая залатая карона, а свістаў ён такім мод­ным посвістам, ажно водгулле разляталася па ўсёй Бел ару сі. У сівую даўніну нашы прашчуры сябравалі з вужамі і не крыў-дзілі іх. Самі давалі вужам прытулак, кармілі іх хлебам і све-жым малаком. Нікога не кусаў вуж, а поўзаў сабе па хаце, як сапраўдны гаспадар. Прысядуць людзі палуднаваць — і ён тут як тут, цягнецца галавой да ежы. Здаралася, хтосьці з дзяцей не вытрымлізаў і біў вужаку лыжкаю па галаве. Той пакрыўджана сыкаў, адпаўзаў куды-небудзь у бок ад стала на хвіліну, а по­тым з іншага боку зноў сунуўся да міскі. Даўней людзі верылі ў тое, што калі з імі побач жыве вуж, то будзе шчасце і дастатак у хаце. А калі вуж паміраў, то гаспадары вельмі смуткавалі і ра-білі з вужовага тлушчу свечку на ліхі дзень. Надыдзе бяда — за-пальваў селянін свечку, святло ад якой разыходзілася па ўсёй зямлі і трапляла нават у самыя глыбокія і цёмныя норы. Тады ўсе вужы выпаўзалі са сваіх нор і спяшаліся на дапамогу до-браму чалавеку. А вёў іх вужовы кароль з залатою каронаю на галаве. I бяда заўсёды адступала. Так вуж абараняў гаспадароў, якія далі яму прытулак, і пасля сваёй смерці.

Як зорка бярозкаю стала

Гэта здарылася так даўно, што ўжо ніхто не памятае калі. Лясы тады былі цёмныя, непраходныя. Ды і хто ў іх хадзіў, калі і людзей на зямлі не было? Толькі звяры бегалі ды палява-лі адзін на аднаго, а яшчэ птушкі лёталі, гады розныя поўзалі, жучкі ў траве варушыліся.

Днём, праўда, зазірала сонца, аднак і яго промні не прабівалі-ся праз густы шацёр дрэў, ды ноччу зоркі падміргвалі зялёным лясным волатам.

I вось адна з іх вырашыла спусціцца ўніз, каб паглядзець, што ж робіцца там, за цёмным шатром векавых галін. «I не ду­май, — адгаворвалі сяброўкі. — Прападзеш назаўсёды».

Аднак упартая зорка настойвала на сваім. I аднойчы адважы-лася нарэшце-такі, хоць і страшна было, бо ведала ж: усё, што напаткае ў халодным дрымучым лесе, будзе зусім незнаёмае для яе. Дзіва з дзівосаў, але дрэвы не сустрэлі зорку насцяро-жана, наадварот, ласкава падставілі свае галіны, каб тая мяк-ка саслізнула ўніз. I звяры не накінуліся на нябесную госцю раз'ятрана, і птушкі не залапаталі грозна крыламі, і гады не напалі, каб укусіць, і жучкі ды павучкі розныя не пакрыўдзілі ні разу. Здалося нават зорцы, нібы ўсе лясныя жыхары — разам і паасобку — нават узрадаваліся, што зорка да іх у госці заві-тала. Цэлую ноч вадзілі яны яе па лесе, наперабой усё расказва-лі ды паказвалі. Не заўважылі, як і на досвітак начало брацца. А значыць, настаў час зорцы да сябе, на неба, падавацца.

Засмуціліся лясныя жыхары, шкада ім стала з зоркай раз-вітвацца. Пачалі яны ўпрошваць зорку, каб назаўжды ў лесе заставалася. Маўляў, што там, на далёкім халодным небе, калі прыгажосць такая на зямлі і ад святла зоркі навокал пасвят-лела.

—Але ж мае святло толькі ўночы, — засмучана сказала зорка.

—Нічога, ты будзеш свяціць нам не толькі ўночы, a і днём, — супакоілі зорку лясныя жыхары, сказаўшы, што могуць пера-тварыць яе ў прыгожае беластволае дрэўца, ад якога ў іх змроч-ным лесе будзе светла ноччу і днём. Калі зорка, зразумела, па-годзіцца застацца тут, на зямлі.

Узрадавалася зорка такой прапанове, аж запляскала ў ладкі, бо вельмі ж спадабалася ёй сярод лясных жыхароў. Стала толь-кі сумна, што не будзе ў яе такіх сябровак, як там, на небе. Але лясныя жыхары не разгубіліся і паабяцалі, што будуць у зор-кі і тут, у лесе, сябры ўсюды, куды яна толькі ні скіруе свой позірк.

I засталася зорка на зямлі, ператварылася яна ў прыгожую беластволую бярозку — менавіта так назвалі тое стройнае дрэў-ца. А чаму так, а не іначай, то ніхто і не ведае. Пэўна, гэта было першае слова, якое згадалася тады некаму з лясных жыхароў.

У лесе і сапраўды рэдка ўбачыш, каб бярозка стаяла адна сярод дрэў. Яе заўсёды абступаюць такія ж, як і яна сама, бела-стволыя сяброўкі. Цэлыя бярозавыя гаі, бывае, распасціраюцца сярод лесу. А то і на луг ці ў поле выбегуць. Асабліва калі яго гаспадар на год ці два незасеяным пакіне.

Затое як светла стала ў некалі цёмным і змрочным лесе ад беластволых бяроз! Невыпадкова ж яны род свой вядуць ад той зіхатлівай зоркі, што апусцілася на зямлю з неба многа гадоў таму назад...

Клён

Ён стану у канцы нашага невялікага саду, збоку, каля самай агароджы, якая абступала сядзібу. Высокі, стройны, прыгожы, клён вылучаўся сярод іншых дрэў, што раслі ў садзе. Адразу за клёнам пачыналіся яміны, з якіх вяскоўцы капалі гліну. За імі праз агароды цягнулася палявая дарога.

Гэтай дарогай кожнае лета, жывучы ўжо ў горадзе, я крочыў да бацькоўскай хаты. Яшчэ здалёку распазнаваў густую верша-ліну клёна. Цёплая пяшчота аблівала маё сэрца, калі я ўяўляў, як хутка пералезу праз агароджу, прайду ціхім садам, буду ды-хаць сакавітым пахам медуніц і кропу, а затым увайду ў родную хату, светлую, прапахлую свежым хлебам.

На ўсё жыццё запомніўся мне гэты клён. Менавіта на яго раней, чым на іншыя дрэвы, садзіліся вясною шпакі і пачыналі высвістваць свае радасныя песні навасёлаў. Калі з палёў і агаро-даў сыходзіў снег і на ўзмежках з'яўлялася зялёная траўка, мы, вясковыя хлопчыкі і дзяўчынкі, ладзілі каля клёна свае гульні. Кожны лічыў за гонар залезці на самую вершаліну дрэва і заспяваць: «Мой родны кут, як ты мне мілы, забыць цябе не маю сілы...» А крыху пазней, у маі, калі з'яўляліся хрушчы, мы трэслі кляновае голле ўвечары або ранкам, стараючыся адзін перад адным больш сабраць сонных яшчэ жукоў.

Вельмі захапляў нас клён увосень, якая шчодра аблівала яго яркай пазалотай. Прыбяжыш да клёна, а пад ім такі рознака-ляровы дыван — вачэй не адарваць!

Многія ў вёсцы, калі пяклі хлеб, бралі лісце з нашага клёна, каб услаць ім под¹ печы. А лісце гэта заўсёды было шырокае, чыстае, нейкае святочнае. Штовосень мы акуратна засушвалі лісты, і потым усю зіму хату ўпрыгожвалі кляновыя букеты.

Памятаю і вельмі прыкрае. Тады я вучыўся ў другім класе. Быў сакавік. Мне чамусьці захацелася паспытаць свежага кля-новага соку. Прыхапіўшы бацькаву сякеру і трохлітровы слоік, я пайшоў да нашага клёна. Надсек у адным месцы, але сок не капаў, а сцякаў па ствале. Надсек у другім месцы — атрымалася лепш, падставіў слоік. Пайшоў у хату. Чакаю, пакуль набя-жыць хоць трохі кляновіку. Ды тут бацька прыйшоў з працы. Гляджу і вачам сваім не веру: нясе ў руках мой пусты слоік. Сэрца ў мяне нібы абарвалася. Дасталося мне тады на арэхі.

Замазаў тата раны на ствале клёна, але доўга яны не зажыва-лі. Плакала дрэва...

Праз год зноў нехта надсек клён. Не шанцавала дрэву і пас­ля. Некалькі разоў ранілі яго, нібы некаму замінала яго гордае і шчырае хараство. I кожны раз я адчуваў сябе вінаватым, быц­цам гэта я надсякаў клён.

А мінулай восенню яго не стала: паваліла бура. Наляцела яна на вёску, паваліла платы, сарвала некалькі чарапічных дахаў, загубіла наш клён.

Прыехаўшы летам у водпуск, я не пазнаў здалёку бацька-вай сядзібы. У шэрагу высозных дрэў, якія абступілі сад, від-неўся прагал, адсутнічала штосьці адметнае, дарагое. Мне ста­ла вельмі балюча. Зразумеў, што тады, у дзяцінстве, я зрабіў зарубкі не на кляновым, а на сваім целе, і яны пякуць цягучым, несціханым болем.

Ракі

Лета. Раніца. Іду з вудаю па высокім беразе Случы. Дыхаю, слухаю, гляджу. Каля вады, пад густым лазовым карчом, ся-дзіць дзед. Побач — кошык, у якім небагаты ўлоў: акунькі, пло-тачкі, а па іх поўзае вясёлы рак, прыгожы, зеленаватага колеру.

Я спыніўся. Да чаго сімпатычны малюнак! Раніца, сонца, раса блішчыць, хваля ў беражок б'е, рачной вадой пахне. I гэты дзед пад карчом такі каларытны: у паласатых штанах, у сама-тканай кашулі, у старэнькім саламяным капелюшы, у лапцях.

Раптам захацелася і мне абуцца ў лапці, насунуць на галаву капялюш, легчы пад раскідзісты лазовы корч. А галоўнае — таксама злавіць рака. I абавязкова паспытаць яго. Справа ў тым, што ў свае васямнаццаць гадоў я не толькі ні разу не лавіў ракаў на вуду, але яшчэ ніколі ў жыцці не еў іх, толькі чуў, якія яны, вараныя, смачныя.

Месца знайшлося каля затокі, няўдалае, нізкае. Побач ку­сты — леску парвеш абавязкова. Затое вада тут спакойная, чы-стая, дно свеціцца, і рыбакоў паблізу няма.

Не паспеў мой чарвяк апусціцца на дно, як паплавок павя-ло. Калі хто-небудзь з вас лавіў ракаў на вуду, то ведае, як яно бывае. Неверагоднае супраціўленне, нібы корч падчапіў, і рап­там вылятае з вады растапыранае чорнае страшыдла! Пакуль ляціць, трапечацца ў паветры, лупіць сябе хвастом па жываце, і гук гэты разносіцца ў ранішняй цішы па ўсёй рэчцы!

Я выцягнуў не чыстага і вясёлага, як у дзеда, рака, а чор-нага і агрэсіўнага. I адразу пачаў піхаць яму ў клюшню палец. Раптам мне здалося, што два вастрэнныя цвічкі ўпіліся да са-май косткі. Крывішча! Трасучы рукою, сяк-так рака ад пальца адарваў і запіхнуў у цэлафанавы пакет. Кроў, што сачылася з дзвюх сініх дзірачак-ранак, высмактаў і супакоіўся. Стаў ла-віць ракаў далей.

У празрыстай вадзе добра бачна было, як рак бокам, спярша асцярожна, а потым смялей падпаўзае да лёскі, як дзелавіта, нібы дзядзька, што змотвае на руку вяроўку, пачынае перабі-раць яе, падцягваць бліжэй жаданы ласунак. Затым дзвюма клюшнямі прагна хапае чарвяка з кручком і запіхвае ў рот. Праз імгненне рак ужо не разумев, як гэта маленькі чарвячок аказаўся такі дужы. Куды яго, няшчаснага рака, так упарта і бязлітасна валачэ? I вось замест роднай стыхіі — спёка, трава, цесны цэлафан і таварышы па няшчасці.

Я выцягваў аднаго за адным вялікіх і малых ракаў і пускаў іх, не гледзячы, у пакет, прытоплены ў вадзе. Калі ж захацеў паглядзець, колькі ўжо злавіў штук, выцягнуў пусты пакет. Ракі лёгка распаролі цэлафан клюшнямі і паўцякалі.

Спачатку мне стала крыўдна. Думкі розныя палезлі ў галаву. Маўляў, вось яна, жыццёвая несправядлівасць! I што ж гэта я такі няўдачлівы!

Ды вельмі хутка, яшчэ калі змотваў вуду, дайшло: пашанца-вала мне злавіць нешта куды большае, чым ракаў. «Вывудзіў» я летнюю раніцу, бляск сонечнага промня ў кроплі расы, дзеда з кошыкам, пах рачной вады, лопанне хваста па жываце. А га-лоўцае — мне ўдалося злавіць і зафіксаваць успамін!

Гарэзы на параходзе

Наш параход ішоў цёплымі паўднёвымі морамі. Неяк, калі мы прысталі да берагоў Афрыкі, адзін негр прадаў маракам дзвюх малпачак.

Малпачкі хутка прывыклі да новага месца. Неўзабаве яны сталі любімцамі каманды. Маракі назвалі іх Яшкам і Машкай.

Яшка любіў чапляцца хвастом за перакладзіны і, звісаючы галавой уніз, гайдаўся, нібы запраўскі фізкультурнік. Машка кожны раз перад сняданкам сігала на стол, хапала драбок цукру і імгненна знікала.

Аднойчы боцман схаваў у шуфлядцы стала дзве каробкі ша-каладу. Неяк, выходзячы з каюты, ён не зачыніў за сабой дзве-ры. Цікаўная Машка уткнула мордачку ў шчыліну, потым уско-чыла ў каюту і пачала гаспадарыць там. Яна гойсала па ложку, зазіраючы ў шуфлядкі шафы і ў сталы.

Калі боцман вярнуўся, перад самым яго носам з каюты высліз-нула Машка. У зубах яна трымала каробку шакаладу. Звярок лёгка, нібы тая птушка, шуснуў на палубу. Матросы з гучным рогатам і свістам паспяшаліся на дапамогу боцману. Спрытная Машка не давалася ў рукі, яна скакала, хавалася. Тлум і мі-тусня ўзняліся на параходзе. Падахвочаныя нечаканай забавай, матросы не шкадавалі ног, ганяючыся за свавольніцай.

— Палову шакаладу таму, хто адбярэ каробку, — крыкнуў боцман, даганяючы хвастатую свавольніцу.

Але вось малпа выпусціла каробку, а сама скочыла на мач­ту. Узрадаваны боцман падхапіў каробку і адкрыў яе. Матросы зазірнулі туды і зарагаталі. Каробка была пустая. Машка ж ся-дзела на мачце, даядала шакалад і папісквала ад задавальнення.

А адзін раз боцман сабраўся памыць брудны мяшок. Ён прывя-заў яго вяроўкай і кінуў праз круглае акенца сваёй каюты ў мора. Ад хуткага руху парахода мяшок паласкаўся ў марской вадзе.

Пакінуўшы мяшок купацца, боцман выйшаў з каюты, зачы-ніў дзверы на ключ і падняўся на верхнюю палубу. Расправіўшы вусы, кінуў позірк на мора. Сярод дробных хваляў паказалася вялізная акула, а з вады пачалі выскокваць лятучыя рыбы: на-пэўна, іх спалохала акула. Паласатыя рыбкі пераляталі цераз параход і ныралі ў ваду.

Абедзве малпачкі пачалі падскокваць, спрабуючы лавіць ры­бак. Але рыбкі ляцелі хутка, і малпы ніводнай з іх не злавілі. Ды вось Яшка і Машка разам падскочылі над бортам і стукну­лся адна аб адну. У тую ж хвіліну паветра скалануў прарэзлівы енк, а малпы зніклі з палубы і боўтнуліся ў ваду.

Ураз пракацілася:

— Чалавек за бортам!

Гэта боцман, схапіўшы выратавальны круг, сігануў у мора.

Калі павярнулі параход назад, чалавек у моры здаваўся ледзь прьгкметнай кропкай. Маракі заўважылі, як акула таксама па-плыла туды, дзе віднеўся боцман. Усе захваляваліся. Параход ішоў поўным ходам і бесперапынна гудзеў. Так хацелі адагнаць марскога драпежніка.

Акула знікла пад вадой. Вунь і яе плаўнікі мільганулі паблі-зу боцмана. У кожнага, хто стаяў на палубе, трывожна спісну-лася сэрца: ці ўдасца выратаваць боцмана?

Хутка спуспілі шлюпку і выцягнулі з вады боцмана і Яшку. Усе зразумелі, што Машка патанула. У тую ж хвіліну паблізу паказаліся магутныя плаўнікі акулы.

Папіскваючы, Яшка туліўся да боцмана. Матросам здавала-ся, што ў малпачкі на вачах слёзы.

Шлюпку паднялі на параход. Боцман, увесь мокры, моўчкі падаўся ў сваю каюту. Ён адчыніў дзверы і ўбачыў Машку, якая сядзела на століку і грызла шакалад з другой каробкі. Марак аслупянеў, а Машка, схапіўшы агрызак шакаладу, кінулася праз акно ў мора. Боцман падбег да стала і насілу прасунуў га­лаву ў акенца. Ён убачыў мал пачку, якая трымалася на вяро-вачцы, якой ён прывязаў мяшок.

Марак здагадаўся, што, калі малпы падалі з палубы, Машка схапілася за тую вяровачку і выратавалася.

Браслаўскія азёры

Каму давялося хоць аднойчы пабываць у гэтым дзівосным кутку Беларусі, той заўсёды нясе ў сваім сэрцы яго непаўторнае хараство, зачэрпнутае з блакітнага бяздоння браслаўскіх азёр. 1х тут, нібы пацерак на нітцы, пакінута апошнім Валдайскім ледаві-ком каля трохсот. У акружэнні лясоў і пагоркаў азёры разгортва-юцца перад вачыма чароўнаю панарамай, цешачы не параненай яшчэ цывілізацыяй прыродай, як бы просячы ў нас, насельнікаў сённяшняй зямлі, заступніцтва і дбайных адносін. Тут раўнін-ныя ўчасткі чаргуюцца з узгоркамі, сярод якіх у маляўнічых катлавінах ляжаць дзівосныя азёры. Меднастволыя сасновыя бары з празрыстай зелянінай змешаных лясоў надаюць сваю ад-метную прыгажосць мясцовасці, ствараючы багаццем колераў непераўзыдзеныя ў красе краявіды, што выклікаюць захапленне.

Сярод шматлікіх азёр выдзяляецца асобна ўнікальнасцю і значнасцю плошчы браслаўская група азёр, якая і ўвайшла ў нацыянальны парк «Браслаўскія азёры». Самым вялікім во­зерам гэтай трупы, а таксама пятым па велічыні ў рэспубліцы з'яўляецца возера Дрывяты, плошча якога складае трыццаць шэсць цэлых і дзве дзясятыя квадратнага кіламетра, а максі-мальная глыбіня — дванаццаць метраў. Катлавіна возера, пра-цягнуўшыся на дзесяць кіламетраў, адкрыта вятрам любога на-прамку, якія нярэдка падымаюць даволі высокія хвалі. I тады шум прыбою на беразе падобны да марскога. 3-за інтэнсіўнага перамешвання вада ў возеры хутка праграецца і бывае цяплей­ай, чым у іншых азёрах. У Дрывяты ўпадае адзінаццаць рэчак ручаёў, а выцякае адна — Друйка. На беразе возера размешча-ы заказнік «Дубкі», а таксама старадаўні парк, дзе захаваліся еі, паляны, экзатычныя пароды дрэў.

Непадалёку ад Дрывятаў тоіцца ў акружэнні гонкага лесу аляўнічае возера Неспіш, знакамітае сваімі чатырнаццаццю стравамі. На адным з іх калісьці была пабудавана царква з ма-астыром, таму востраў так і называецца — Манастыр. Была на озеры старажытная крэпасць, на месцы якой археолагамі вы-ўлены ўнікальныя знаходкі — надпісы рунічным алфавітам, то з'явіліся ў скандынаўскіх краінах у другім-трэцім тысяча-годдзях нашай эры.

Возера Струста займае трынаццаць квадратных кіламетраў лошчы і з'яўляецца адным з самых вялікіх у браслаўскай гру-е азёр. Дрэмле пасярод возера Чайчын востраў, белы вясной ад рылаў гэтых крыклівых птушак. Дзівосна ўпрыгожваюць яго нкі сасновы лес і бярозавы гай.

Кожнае возера мае сваю непаўторную прыгажосць, што пры-ае Браслаўшчыне адметны каларыт. Тут сустракаецца трыц-аць відаў рыб. Найболып каштоўныя з іх — вугор і судак, а пе-раважаюць лешч, сазан, лінь, язь, шчупак.

У Паазер'і і на астравах разнастайнае птушынае царства: тут гняздуюцца восемдзесят пяць працэнтаў ад колькасці ўсіх відаў птушак, што ёсць на Беларусь Можна сустрэцца з чор-наваллёвай гагарай, белай курапаткай, трохпальцавым дзят-лам, беркутам, чорным буслам, белахвостым арланам. Сучас-ная фаўна прадстаўлена відамі, характэрнымі для змешаных лясоў сярэднееўрапейскай паласы. Гэта лось, дзік, казуля, заяц-бяляк, заяц-русак, ліса, янотападобны сабака, воўк, куніца, вавёрка, выдра, норка.

Няма сумнення, што неўзабаве Браслаўшчына стане адным з найбуйнейшых цэнтраў айчыннага турызму і адпачынку. За-межныя госці, прамовіўшы на развітанне словы сардэчнай па-дзякі, вязуць у шырокі свет уражанні пра браслаўскія азёры, цеплыню сэрцаў мясцовых жыхароў і вяртаюцца сюды са сваімі сябрамі, прызнаюцца, што такой прыгажосці дасюль не сустра-калі.

Дуб

На поўдні нашай краіны вучоныя пры раскопках старажыт-ных паселішчаў чалавека знайшлі многа доказаў, што тага-часныя людзі пяклі хлеб з жалудоў. Жалуды сушылі, церлі на муку, а з гэтай мукі пяклі хлеб. Не пшаніца і жыта былі для чалавека першымі хлебнымі раслінамі, як гэта прынята лічыць, а дуб. Гэты факт пацвердзілі пазней і вучоныя многіх краін. Нашы археолагі знаходзяць жалудовы хлеб у старых пахаван-нях, якім па пяць-шэсць тысяч гадоў.

За што яшчэ такая павага дубу? Не толькі за яго прыгажосць, даўгалецце, магутнасць. Дуб служыў нашым продкам у абарон-чых умацаваннях супраць знешніх ворагаў. Калі шмат стагод-дзяў назад рабілі засады, то перш за ўсё клалі ўпоперак дарог магутныя дубы, перагароджваючы ворагам шляхі на Маскву. Нездарма татары-захопнікі называлі нашы лясы вялікімі крэ-пасцямі.

Яшчэ паважаюць людзі дуб за яго трывалую і прыгожую драўніну. Кара яго ідзе на дубление скур, а лісце служыць кор­

мам для вусеняў шаўкапрада. Гэта той самы шаўкапрад, што дае натуральны шоўк.

Лесаводы добра вывучылі жыццё ляснога волата. Ён не баіц-ца самага моцнага ветру і выстойвае перад націскам шалёнай буры. У народзе можна іншы раз пачуць такую прымаўку: «Тры-майся за дубок, ён карэннем у зямлі глыбок».

Некалі дуб рос выключна самасевам, а цяпер ён высаджва-ецца ў Беларусі штогод на тысячах гектараў. Зразумела, там, дзе ён расце ў лесе, і цяпер самастойна ўзнімаецца дубовы пад-рост. Але галоўнае ў гэтай справе робяць лесаводы. Яшчэ нам вельмі дапамагае адна добрая птушка, завуць яе арэхаўкай. Яна запаслівая, хавае жалуды, арэхі ў мох, зямлю, пад лісце. Але часам забывае, дзе схавала корм, і тады там праз некаторы час узнімаюцца маладыя дубкі.

Да гадоў дзесяці дуб расце вельмі павольна, па некалькі сан-тыметраў за лета. У гэты час ён, рыхтуючыся да шматвяковага існавання (а жыве ён доўга — да тысячы гадоў), закладвае для свайго росту і жыцця, як кажуць, надзейны падмурак. Развівае магутнае карэнне, глыбока пранікаючы ім у зямлю.

Замацаваўшыся як след у зямлі, дуб фарміруе сваю крону. Па паўметра, а то і больш выцягваецца ўгару за лета. Ёсць яшчэ адна цікавая асаблівасць у дуба. Ён за адно лета можа два, а то і тры разы расці з перапынкамі. Наступаюць спрыяльныя дні — дуб расце, а як толькі парушаецца патрэбны рэжым — спыняе рост. Лесаводы кажуць, што дуб расце ў цёплым кажуху, але з адкрытай галавой.

Чалавечае жыццё вельмі кароткае, а дуб першы раз цвіце, калі яму споўніцца сорак, а то і пяцьдзясят гадоў. Іншы раз аж у семдзесят — восемдзесят гадоў ён пачынае даваць першыя жалуды. Калі чалавек саджае яблыньку, то праз некалькі гадоў ён здымае першыя яблыкі. Значыць, гадуе ён дрэва не столькі для нашчадкаў, колькі для сябе, для сваёй патрэбы. Дубы ж мы садзім і вырошчваем не для сябе, а для тых, хто будзе жыць пасля нас.

Раней, чым дуб стане сталым, зменіцца некалькі пакаленняў людзей. У сто гадоў дуб яшчэ малады!

Раніца ў вёсцы

Хаты былі на востраве. Востраў гэты, праўда, не кожны прызнаў бы за востраў, бо аб яго не плёскаліся ні марскія, ні нават азёрныя хвалі. Навокал толькі гніла куп'істая дрыгва ды моклі панурыя лясы.

Вёска тулілася ля берага вострава, а платы агародаў дзе-нідзе забягалі на купіны ўзбалотка. 3 другога боку, на поўнач, бало-ты крыху адступалі, дорачы людзям пясчанае поле. Адступалі балоты і на заходнім баку, дзе рунелі ці жаўцелі да краю лесу палі, таксама скупыя, няўдзячныя, хоць у іх глебе і было менш пяску. 3 поўдня балоты зноў падбіраліся да саламяных замшэ-лых радоў стрэх, але ў гэты бок ішла найболып сувязь са светам, і па дрыгве тут была вымашчана дарожка. Што гэта за дарожка, можна меркаваць хоць бы з таго, што ездзілі па ёй смела ці толь-кі ў маразы, калі і непралазная твань навокал рабілася цвёрдая, ці ўлетку, калі дарожка перасыхала.

Большую частку года востраў быў як бы адасоблены ад іншых вёсак і мястэчак. Нават у непагодныя дні рэдкія газеты ці лісты нялёгка дабіраліся сюды ў паляшуцкай торбе: каму было пры-емна лазіць па гразі без вельмі важнай прычыны. Аднак і гэта нямоцная сувязь са светам пры кожным зацяжным дажджы легка рвалася. Восенню ці вясной яна перарывалася на цэлыя месяцы: багна, што страшна разбухала ад разводдзя, адразала востраў ад свету мацней, чым гэта маглі б зрабіць абшары ва-дзянога прастору. Многія дні людзі жылі, як на плыце, які злая нягода адарвала ад берага і занесла ў мора, і трэба чакаць, калі спадарожны вецер ці лес зноў падгоніць да зямлі.

Але такое становішча тут не палохала, людзям на востраве яно здавалася зусім звычайным. 3 усіх бакоў, блізка і далека, ведалі яны, такія ж самыя выспы сярод бясконцых багнаў, дзі-кіх зараснікаў, што разлягліся на сотні вёрст з поўначы на поў-дзень і з захаду на ўсход. Людзям тут трэба было жыць, і яны жылі. Аднастайныя нудныя дажджы, што месяцамі лілі на мокрыя стрэхі, сцюдзёныя вятры, што люта білі ў замерзлыя шыбы завеямі, цёплае сонца, што уставала ў пагодныя дні над купамі алешніку, бачылі гэты востраў заклапочаным, у ня-спыннай, штодзённай руплівасці. Людзі заўсёды чым-небудзь былі заняты: уранку і ўвечары, летам і зімою, у хаце, на двары, у полі, на балоце, у лесе...

Жылі ўжо Курані і ў гэту чэрвеньскую рань. Калі сонца вы-пырснула першыя промні між вяршынь лесу, з комінаў на ку-ранёўскіх стрэхах віліся ціхія ранішнія дымочкі, у расчыненых хлявах там і тут чулася цырканне малака ў даёнкі, лагодныя і строгія крыкі жанчын. У некалькіх дварах гукі гэтыя пера-біваў працавіты стук жалеза аб жалеза: касцы адбівалі малат-камі косы, збіраліся ісці на балота. На пустой вуліцы, з торбай цераз плячо, ішоў, размахваючы доўгай пугай, яшчэ санлівы хлопец-пастух. Ён час ад часу ляскаў пугай і аднастайна, хры-пата пакрыкваў:

— Ка-ро-вы!.. Ка-ро-вы!.. Ка-ро-вы!..

Голас яго пасля сну быў нямоцны, напружвацца яму не ха-целася, і ён як бы памагаў сабе лянівым, але звонкім ляскам пугі. Вароты на вуліцу хутка расчыняліся, каровы павольна, са шляхецкай паважнасцю сыходзіліся ў статак, які шырэў на ўсю вуліцу.

3 кожнай хвілінай Курані ўсё больш поўніліся людскімі гала-самі, людскім рухам: на адным двары маці клікала сына, на другім плакала, залівалася слязьмі не ў час разбуджанае дзіця. Пачынаўся новы дзень.

Жабяня і Чапля

Над сажалкай калыхаўся на ветры чарот, распускаліся белыя і жоўтыя гарлачыкі.

Вось з ікрынкі вылезла Жабяня. Выглядала яно пацешна: пляскатая галава пераходзіла ў вузкае цела, якое канчалася хвастом. Вось чаму спачатку ўсе называлі яго апалоннікам. Было яно нязграбнае, за ўсё чаплялася, але паступова лапкі мацнелі, набіралі сілу, і неўзабаве, адкінуўшы хвост, Жабяня спрытна слізгала па вадзе. Яно радавалася жыццю, цёпламу ве-трыку і ласкаваму сонейку. Разам са сваімі сяброўкамі скакала з берага — хто далей, плавала навыперадкі — хто хутчэй, ганя-лася за жукамі, тузала рака за вусы. Яно было добрае, вясёлае і, як усе малыя, любіла падурэць, што не падабалася старым жабам. Яны часта палохалі Жабяня, што прыляціць Чапля, <