Акон вучням добра відаць тая чужая веска і людзі, якія прыходзяць да рэчкі браць ваду.

I яшчэ апошнія дні сталі заўважаць на даху крайняй хаты дзяўчынку з хлопчыкам. Яны ўзлазілі на дах звычайна апоўдні, стаялі там нейкі час, глядзелі сюды, на наш бераг.

Вось і ў той дзень усе іх убачылі. Цяпер дзяўчынка трымала ў руцэ нешта зялёнае.

Вучні павярнулі галовы да акна, загледзеліся. Заўважыў, што дзеці назіраюць за нечым у акне, і настаўнік. Таксама па-глядзеў у акно і ўбачыў дзяцей, якія стаялі на даху чужой вёскі і глядзелі сюды.

— Ну і няхай стаяць, — сказаў ён. — Значыць, нешта ціка-вае тут бачаць.

Ён хацеў ужо працягваць урок, як у гэты момант дзяўчынка падкінула ўгору тое, што трымала ў руках, і ў паветры паплы-лі тры зялёныя шары. Вецер гнаў іх цераз граніцу. Вось яны пераляцелі рэчку, пачалі зніжацца і неўзабаве апусціліся перад самай школай.

Адзін вучань выбег у двор, схапіў шары і прынёс у клас. Да ніткі была прывязана паперка. Разгарнулі яе, а там нешта на-пісана не нашымі літарамі.

Настаўнік узяў запіску, нейкі час чытаў яе моўчкі — ён ве-Даў мову сумежнай краіны. А потым сказаў, што запіска вельмі Цікавая.

I вось што ён прачытаў: «Мяне завуць Фаціма, мне адзінац-цаць гадоў. У мяне ёсць тры старэйшыя браты і два малодшыя. Старэйшыя паехалі ў горад шукаць работу, але не могуць яе знайсці. А я малодшых даглядаю і па гаспадарцы памагаю бацькам. 3 даху свайго дома бачу вашу школу і дзяцей, якія там вучацца. У нашай вёсцы школы няма, а я і брацік вельмі хочам вучыцца ў вашай школе, яна ж зусім блізка ад нас, толь-кі рэчку перайсці. Жывём мы бедна, бацькі не могуць паслаць нас вучыцца ў горад. Просім, прыміце нас у сваю школу. Наш дом крайні ад рэчкі. Пісала гэта не я, я не ўмею пісаць і чытаць. Пісаў мой старэйшы брат, ён адзін трохі пісьменны ў нашай сям'і, навучыўся грамаце ў салдатах».

Настаўнік паклаў запіску ў кішэню і падышоў да акна. I ўсе вучні глядзелі на тую крайнюю хату, на якой стаялі Фаціма з брацікам. Яны былі блізка ад школы, і каб крыкнуць усім класам.то, відаць, пачулі б і адгукнуліся. Блізка, але паміж імі і школай граніца. — Шкада Фаціму, — наперабой загаварылі вучні. — Няхай бы вучылася ў нас, месца хопіць, школа прасторная.

Урок працягваўся. Як ніколі сцішаныя і сур'ёзныя сядзелі на гэтым уроку вучні. I кожны думаў: якое шчасце, што жывуць яны не па той бок мяжы, а ў краіне, дзе могуць вучыцца, дзе маюць усё, пра што мараць Фаціма, яе брацік і многія іншыя такія ж няшчасныя дзеці.

Рабіна

Я з самага дзяцінства марыў пасадзіць якое-небудзь дрэўца, каб потым ведаць, што яно мае, каб расці разам з ім. Недзе ў пя­тым класе, вяртаючыся са школы, каля кінутай хаты я выкапаў корчык малінніку і пасадзіў ля плота, што падзяляў наш двор з дваром дзядзькі Ігната. Я нават ні разу не паліў гэты корчык вадою. Тым не менш ён прыняўся і разросся. Яго касілі, высяка-лі, выдзіралі, выкопвалі — усё марна. Кожную вясну маліннік лез сцяблінкамі ўгару. Ніхто не бачыў на ім ніводнай ягадкі. Можа, я вывеў нейкі рэдкі гатунак?

У восьмым класе я ўбачыў у лесе тры дубкі, роўныя, тоўс-ценькія. «Гэта не маліннік, — падумаў я, — а сур'ёзныя дрэвы. Улетку яны будуць даваць цень, і жалуды свінням можна будзе збіраць проста ў двары».

Дубкі ўяўляліся мне роднымі братамі. Я пашкадаваў раз-лучаць іх, выкапаў усе тры і пасадзіў каля плота, апанаванага маліннікам. Паліў дрэўцы і пайшоў гуляць у футбол.

Увечары, вярнуўшыся, адразу кінуўся да дубкоў і ўбачыў на тым месцы толькі прытаптаную ботам свежую зямлю. У сваім двары, абапёршыся на плот, стаяў дзядзька Ігнат.

— Сюды сонца ніколі не гляне, калі яны вырастуць, — адка-заў сусед на мае маўклівае пытанне. — Ты бачыў, што пасадзіў іх пад высакавольтнай лініяй? Яны ж будуць расці і правады рваць. Іх ніводны гром не прапусціць, ніводная маланка не пра-міне! Карані да градаў дабяруцца, будуць сокі цягнуць!

Пра гэта я не падумаў. Мне стала шкада дубкоў, якіх загубіў нізавошта.

Перад тым як ісці ў армію, я пасадзіў рабіну. Навучаны во-пытам з маліннікам і дубкамі, цяпер я быў разумнейшы і хіт-рэйшы. Выбраў месца ў кутку за дрывотняю. Тут няма высака­вольтнай лініі, сюды не дабіраецца каса. Грады далека, і дрэўца

Не зможа дацягнуцца туды каранямі.

У войску я часам успамінаў рабіну, і цяплей рабілася на душы. Здавалася, што не дрэўца, а дзяўчына чакае мяне.

I вось я вярнуўся. Пайшоў глянуць на рабіну і ўбачыў хваравіты, пахілены дубец, які амаль не падрос. Блізка была дрывотня, пасля дажджоў вада сцякала і падмывала з аднаго боку дзёран, не даючы рабінцы ўмацавацца. Я прывязаў дрэўца мяккай вяровачкай да плота.

3 тых часоў, прыязджаючы з горада, я найперш ішоў вітацца са сваёй рабінкай. Дрэўца расло, але лісцікі былі рэдкія, жаўцелі і асыпаліся. Дзядзька Ігнат пазіраў на рабіну з асуджэннем. Відаць, шкадаваў, што ўжо не мае сілы, каб вырваць, як некалі дубкі, гэтае непатрэбнае, на яго думку, дрэва.

Аднойчы, прыехаўшы ў вёску, я не ўбачыў над плотам знаё-мых галін. Дрэва ляжала на зямлі з кавалкам дзёрну на кара-нях. Як расказала маці, страшэнны вецер паваліў плот, які ўпаў на рабіну, вывернуў яе з зямлі.

У канцы лета я зноў наведаўся ў вёску і не паверыў сваім ва-чам. Рабіна ляжала на зямлі, але была ўся чырвоная, абсыпаная гронкамі буйных, яркіх, сакавітых ягад. На ёй не было нівод-нага лісціка. Усе сокі, што змагла выцягнуць з таго кавалка дзёрну каля каранёў, рабіна пусціла на ягады. Яна свяцілася затоеным гонарам, што выжыла і змагла ўрэшце даць багаты плен.

Я падняў дрэва, падвязаў да плота, паліў.

Цяпер я ўпэўнены, што мая рабіна будзе жыць да таго часу, пакуль будзе ведаць, што ў свеце ёсць чалавек, каму яна патрэб-на, які клапоціцца пра яе, для каго ёй варта жыць.

Апельсіны

Калі я наведваю сваіх дзяцей і ўнукаў, то абавязкова вязу ім апельсіны. Хоць для мяне яны ўжо і не такія смачныя, як У далёкім вясковым маленстве. Такіх прысмакаў у раннім дзя-Цінстве я і не ведаў. У вялікай сям'і было не да апельсінаў, калі і хлеб часам адсутнічаў на стале. Але той дзень, калі я ўпер-шыню смакаваў апельсіны, і сёння ўрываецца ў маю памяць са шматгадовай далечыні дзівосным водарам і найсмачнейшым ласункам.

Неяк летам у нашу вёску на канікулы прыехаў мінскі хлоп­чык Толя. Ён сябраваў з маім старэйшым братам Іванам. Сталіч-ны госць мне вельмі спадабаўся: прыгожа апрануты, ветлівы, добразычлівы. Ён вылучаўся шчодрасцю: то цукеркай пачастуе, то ліманадам, то пячэннем. А як цікава было слухаць яго апо-веды пра далёкі і прыгожы горад!

Аднойчы, калі мы з братам пасвілі статак кароў, Толя, на маю вялікую радасць, напрасіўся дапамагаць нам. Той дзень стаў для мяне адным з самых памятных.

Назіраючы ў лузе за каровамі, я імкнуўся быць побач з То­лем, слухаць яго гісторыі з гарадскога жыцця. Задаваў яму пытанні, на якія той ахвотна адгукаўся.

Апоўдні, калі каровы, наскубшыся ўволю сакавітай травы, палеглі, мы прыселі пад лазовым кустом. Брат развязаў палат-няную торбачку, сабраную клапатлівай матуляй. Толя раскрыў спартыўную сумку і дастаў незвычайныя аранжавыя плады. Гэта былі апельсіны, якія я ўбачыў першы раз у жыцці. Па­куль мы ўтрох упляталі вэнджанае мяса з хлебам і вараныя яйкі з агурком ды запівалі малаком, я з цікаўнасцю паглядаў на аранжавыя мячыкі. Яны абуджалі ўва мне прадчуванне сма-каты. А калі Толя сказаў, што апельсіны прывезены з Афрыкі, то здзіўленне мае не мела межаў.

Толя спрактыкавана ачысціў адзін з апельсінаў, падзяліў на долькі, абдаючы нас прыемным водарам. Калі ж першая долька апынулася ў маім роце, мне падалося, што нічога больш смач-нага ў свеце і быць не можа. Тым часам Толя раздаў нам ажио па два цэлыя апельсіны. О, якім героем у той момант зрабіўся ён у маіх шчаслівых вачах!

Адзін апельсін я ачысціў і паступова з'еў. Другі вырашыў прыхаваць, каб аднесці маме і меншым сястрычцы і браціку. Смакуючы апельсін, слухаючы Толю, уяўляючы далёкую Аф-рыку, я прылёг на траву і неўзабаве заснуў. Мне прысніўся не-звычайны сад, а ў ім мноства высокіх пышных дрэў з прыгожай лістотай. А на галінах тых дрэў — сотні, тысячы спелых апель­сінаў. Яны, вялікія, пахкія, заварожвалі, прыцягвалі. I такі водар стаяў навокал, што я прачнуўся.

Хлопцы стаялі там, дзе пасвіўся статак. А каля мяне ляжаў яшчэ адзін вялікі апельсін. Напэўна, Толя паклаў яго, каб зноў парадаваць мяне, калі я прачнуся. Відаць, здагадаўся, што адзін апельсін я схаваў, каб прынесці дамоў.

Другую палову дня я часта пазіраў на сонца, якое вялікім апельсінам вісела ў небе і не спяшалася садзіцца. Хтосьці нібы спакушаў мяне прадоўжыць ласавацца апельсінамі. Але я вы-трымаў тую моцную спакусу. I два аранжавыя мячыкі, два аранжавыя сонейкі ўпрыгожылі вечарам сціплы стол у нашай радаснай хаце.

Дзядзькава казка

Заехаў аднойчы ў Прудзішчы да Луцэвічаў добры знаёмы, паглядзеў на гаспадара, патупаў каля хаты і сказаў Дамініку:

— Табе трэба памочнік. Ёсць у мяне на прыкмеце добры чала­век, Пясляк яго прозвішча. Ён працавіты, майстра на ўсе рукі. Праўда, крыху дзівак, любіць музыку, песні, казкі расказвае і мала дбае пра сябе. Вазьмі яго, шкадаваць не будзеш. Ён у нас, У Аўгустове, ад хаты да хаты ходзіць. Я скажу яму, няхай пры-едзе з табой пагаварыць.

Так у хаце Луцэвічаў з'явіўся новы чалавек, які стаў першым памочнікам бацькі і лепшым сябрам Янкі. Пясляк адразу з гала-вою ўвайшоў у гаспадарчыя справы, а ў вольны час забаўляўся з дзецьмі. У яго быў невычэрпны запас розных песень, казак, гульняў. Не дзіва, што дзеці хутка палюбілі Песляка, асаблі-ва Янка. Хлопчык не адставаў ад бацькавага памочніка ні на крок: хадзіў з ім на поле, у лес, напрошваўся разам ездзіць на начлег. Бацька спачатку пратэставаў, а пасля махнуў рукой: няхай хлопец прывыкае да гаспадаркі.

«Спечанае на ражбнчыку¹ сала смачнейшае, чым смажанае на скаварадзе», — любіў гаварыць Пясляк. Янка хутка і сам пераканаўся ў гэтым. Кавалачак сала, які падгарэў з краёчкаў, а каля ражончыка быў сыры, прыемна пах смажанінай і дым­ком.

Аднойчы пасля вячэры на начлезе Янка папрасіў Песляка:

—Дзядзька, дзядзечка, раскажыце тую казку, што вы ўчора абяцалі.

—Казку? — перапытаў Пясляк і задумаўся.

Цёплая летняя ноч стаяла над соннай зямлёй. Ціха патрэск-валі галінкі ў вогнішчы, недзе за балотам крычаў драч, працяг-лая песня даносілася з Прудзішчаў.

— Што ж, слухай, — прамовіў Пясляк, пазіраючы кудысьці далёка-далёка. — Гэта будзе казка пра папараць-кветку і люд­ское шчасце. Жыў-быў у адной вёсцы хлопец, якога звалі, як і цябе, Яська. Быў ён цікаўны, усё хацеў сваімі вачыма паба-чыць, пра ўсё ведаць. Пачуў ён аднойчы, што ў купальскую ноч зацвітае кветка папараці, а хто сарве, той будзе мець усё, што пажадае. Захочаш самую цудоўную рэч — мігам з'явіцца перад табою. Яська сказаў сам сабе: «Няхай невядома што станецца, а кветку папараці я знайду».

I апавядае Пясляк пра тры спробы казачнага героя завало-даць чароўнай кветкай. Апошняя ўдалася.

Пясляк замаўкае. Янка пазірае на вогнішча, у якім тлее ву-голле. Ён падсоўвае галавешкі, і агеньчык зноў весела ўздыма-ецца ўгору і асвятляе твар дзядзькі, які павёў далей расказ пра тое, як раскашаваў Яська, як не адзін раз наведваўся да бацькоў і бачыў, што тыя гібеюць, але не дапамог ім, і яны памерлі з го-ладу. I толькі тады Яська зразумеў, што шчасце для аднаго —-гэта зусім не шчасце. «Я, толькі адзін я вінаваты ў іх смерці! — закрычаў Яська і схапіўся за галаву. — Што я нарабіў! Прападзі ты пропадам, такое шчасце!»

Ледзь толькі прамовіў ён гэтыя словы, як бліснула маланка, грымнуў гром, расступілася зямля, і не стала Яські.

Пясляк змоўк і пачаў укладвацца спаць. А Янка сядзеў ля вогнішча, і яму здавалася, што вось там, на ўзлеску, дзе расце папаратнік, зараз блісне цудоўная кветка, што прынесла багац-це і гора беднаму Яську.

У грыбы

Надумалася Сяргею схадзіць у грыбы. Пераскокваючы ка­навы, ён пакрочыў на Барсучыную гару. Сасоннік на ёй зала-ціўся. Відаць, узышло сонца, хоць тут, у лагчыне, яго і не было відаць. Сяргей пайшоў полем, абіваючы халодную расу. За ім цягнуўся цёмны след. Сыра пахла кменам і валяр'янам. Як па-чау узыходзіць на Барсучыную гару, зямля дыхнула цяплом, пахам леташніх лістоў і набору.

Сяргей прадзіраўся праз калючыя кусты ядлоўцу, пазіра-ючы па баках, ці не затаіўся дзе баравік. Да твару прыліпала мокрае павуцінне, за каўнер сыпалася ігліца. Першую чародку лісічак убачыў на палянцы. Дастаў нож, прысеў і пачаў зразаць жоўценькія капялюшыкі. Пакуль збіраў, праз галінкі заўва-жыў яшчэ некалькі грыбоў. Браў толькі маладзенькія. Потым, колькі ні шукаў, нават мухаморы не трапляліся. Ён абышоў увесь схіл — хоць бы грыб! Сяргей рашыў не траціць дарма часу і накіраваўся ў бярэзнік, які высока і роўна падняўся за гарой. Пачаў спускацца па схіле гары і раптам угледзеў бара-вік. Грыб хаваўся ў купіне моху. «Эх, прыгажун які! Калі ласка, у кошык», — ледзь не ўслых падумаў Сяргей. Ён усхвалявана іўважліва азірнуўся навакол. Непадалёк, падсасонкай, віднелі-ся з моху яшчэ два, крыху меншыя, крамяныя, з цёмна-карыч-невымі галоўкамі, халаднаватыя і вільготныя ад ранішняй расы.

Некаторыя грыбнікі любяць абысці ўвесь лес, а ў кошыку — тры грыбы. Бяруць тое, што пад ногі трапіла. Сяргей любіў хадзіць няспешна, заглядваючы пад кожнае дрэўца, пад кож­ны кусцік. Без грыбоў амаль ніколі не вяртаўся. Можа, яшчэ і таму, што добра ведаў, памятаў мясціны, дзе збіраў раней і якія паказаў яму бацька яшчэ ў дзяцінстве. Ён браў Сяргея часта ў лес і неўпрыкмет вучыў збіраць грыбы. Бывала, падыдзе да дрэва, панюхае паветра і кажа:

— Баравікамі пахне. Шукай, сын, тут павінны быць баравікі. Пры гэтым хітра ўсміхаўся. Сяргей лезе пад дрэва, поўзае на

каленях, вышукваючы грыб:

— Ёсць, ёсць баравік! Тата, паглядзі які.

Хораша Сяргею ад успамінаў, хораша, спакойна і вольна на душы ад летняй пагоднай раніцы, ад лясной цішыні і свежасці,

ад паху грыбнога, які ідзе ці ад лясных сцежак, ці ад сабраных грыбоў. Сяргей кружыць па схілах, па лагчынах, паглыбляючы-ся ў лес. У нізінах яшчэ вее халадком, на ўзгорках добра пры-гравае сонца. Кожны раз замірае сэрца, калі пад ядлоўцам або пад лапкамі маладых елачак мільгане раптам карычневы капя-люшык баравіка. Бывае, што памылішся: канец лета, пажоўк-лыя лісты ўсцілаюць зямлю.

Сяргей раптам адчуў, што стаміўся, захацелася піць. Кошык пацяжэў, амаль даверху напоўнены грыбамі. Успомніў, што дзесьці тут была крынічка, і пачаў шукаць тры бярозы. Пайшоў па ледзь прыкметнай сцежцы і ўзрадаваўся, прыкмеціўшы знаё-мыя бярозкі, якія раслі нібы з аднаго кораня. Абкладзеная ка-меньчыкамі ямка пад бярозамі была напоўнена празрыстай вадой. Вада пералівалася праз край і збягала ў ручаіну. Нехта, відаць, даглядаў крынічку, не даваў зарасці травой.

Сяргей асцярожна паставіў кошык з грыбамі, прылёг, абапі-раючыся на рукі, і прагна прыпаў да вады. Лежачы, піць было цяжка, але ён наталіў смагу. Задаволены, прысеў пад бярозка-мі. Друга сядзеў і назіраў за мурашкамі-працаўніцамі, якія пра-клалі сваю дарожку і снавалі па ёй, цягнучы то травінку, то лісток. Адпачыўшы, Сяргей зноў блукаў па лесе. Потым выбіўся на лясную дарогу, якую абступілі высокія бярозы, і пайшоў да­дому.

Бура на Дняпры

Алег любіў сваё мястэчка, бо паблізу працякала магутная рака Дняпро. За выдатную вучобу і добрыя паводзіны маці падары-ла сыну невялікую лодку. У вольны час ён браў з сабою сяброў, сядаў за вёслы, і яны з песнямі выплывалі на дняпроўскі прастор. Хлопчык бязмежна любіў гэтую цудоўную, вечна імклівую раку.

Маці з маленства прывучала Алега быць смелым і мужным. Алена Мікалаеўна ганарылася сынам. Яна верыла яму і была ўпэўнена, што яе спрытны і кемлівы сын не трапіць у бяду.

Але аднойчы здарыўся з Алегам на Дняпры такі выпадак, які вельмі напалохаў маці і бабулю.

Гэта было ўлетку пасля спякотнага дня. Адвячоркам усё неба зацягнулі густыя чорныя хмары. Узняўся парывісты вецер. У Алега загарэліся вочы. Апынуцца ў буру з лодкай на Дняп­ры — гэта была яго даўняя мара.

Шквал буры застаў Алега амаль пасярэдзіне ракі. Лодку па­чало кідаць з хвалі на хвалю. Алег дакараў сябе, што ў такі час вырваўся на раку. Ён гатовы быў вярнуцца назад, але было ўжо позна. Вецер біў яго ў твар і грудзі, адганяў лодку ўсё далей ад берага.

Алег ведаў, што варта яму разгубіцца, як лодку закруціць, потым хваля ўдарыць ёй у бок і перакуліць. Алег упёрся нагамі ў дно лодкі і павярнуў яе па ветры. Моцныя Алегавы рукі па-карылі лодку. Яна легка паднялася на грэбень хвалі, нейкі міг затрымалася там, нырнула ўніз і зноў, нібы на крылах, выска-чыла наверх. Алег разумеў, што трэба толькі моцна трымаць вёслы і не падставіць бок лодкі ветру. Бакавы ўдар у час буры — гэта смерць для весляра.

Другі шквал ужо не напалохаў хлопчыка. Як ні шалела бура, а яго невялічкі човен дзіўным птахам то імчаў у цёмную без-дань, то ўзлятаў на грэбень раз'юшанай хвалі. Алегу здавалася, што ўсе вятры свету, усе ураганы зямлі наляцелі на яго, каб кі-нуць у Дняпро. А вясляр насміхаўся з тых вятроў і плыў сваёй дарогай.

— Ану, Алег! — крычаў сам сабе хлопчык. — Ану, наперад! Не паддавайся!

Наўкола раўло, клекатала, пенілася, а ён спяваў, адчуваючы сябе пераможцам.

Потым бура сунялася, нібы ёй хто абламаў крылы. Хлынуў страшэнны лівень. Па агні маяка на высокім правым беразе хлопчык прыкмеціў, што яго лодку занесла далека супраць цячэння.

У гэтым месцы павінен быць востраў. Алег азірнуўся. Пясча-ны лапік зямлі, пакрыты кустамі ніцай лазы, быў зусім блізка. Алег добра ведаў гэты востраў. Ён не раз прыязджаў сюды са сваімі сябрамі. Хлопчык скіраваў сюды лодку, і яна неўзабаве з шоргатам уз'ехала на пясчаную мель. Як толькі лівень пра-каціўся над Дняпром і пайшоў далей на левы бераг, Алег вылез з-пад лодкі, дзе ён перачакаў дождж.

Навокал было ціха. Цяпер, калі небяспека мінула, Алег ус-помніў пра дом. Ён уявіў сабе, як яго там усе шукаюць, як хва-люецца маці, і яму прыкра стала ад гэтай думкі. Ён адчуў сябе вінаватым. Ніколі яшчэ такога не было, каб ён пайшоў з дому, не папярэдзіўшы маці. Трэба было спяшацца. Але толькі ён спусціў лодку на ваду, як з правага высокага берага даляцеў ледзь чутны трывожны воклік:

— Алег!

Хлопец страсянуўся, націснуў на вёслы і пагнаў лодку да бе­рага. Воклік паўтарыўся зноў. Гэта гукала маці. Алег прыклаў далоні рупарам да губ, павярнуўся і на ўвесь голас адгукнуўся:

— Э-гэ-гэ-й, мама! Я плыву!

I зноў узяўся за вёслы. Ласкавымі ўсплёскамі па бартах лодкі Дняпро вітаў мужнага весляра. Вялікая рака не адолела дванац-цацігадовага хлапчука. Алег Кашавы плыў па ёй пераможцам.

Успаміны дзяцінства

Яшчэ не развіднела як след, калі Сяргей выйшаў на ганак. Надумалася яму схадзіць у грыбы. Праўда, не столькі тыя гры­бы былі патрэбны, колькі захацелася пахадзіць па лесе, па знаё-мых сцежках, мясцінах, проста пабыць сам-насам.

Збіраўся, стараючыся не стукнуць, каб не разбудзіць маці. Узяў кошык, абуў старыя кеды і праз агароды, праз садок па-даўся ў поле. Неба на ўсходзе ружавела, прасвятлялася. Цішы-ня панавала наўкол. Нерухома стаялі высокія ліпы, у лагчы-нах вісеў лёгкі туман, востра пахла скошаным аёрам^[1]. Сярод цішыні пачуў, як у садзе ўпаў у траву пераспелы яблык. Роены бульбоўнік, які нахіліўся да сцежкі, вымачыў Сяргея да кале-няў. Ад халаднаватай расы, ад ранішняга тумановага халад-ку дрыжыкі прабеглі па целе, і Сяргей радасна і бесклапотна ўсміхнуўся. Падышоўшы да яблыні, нарваў буйных крамяных яблыкаў, пераскочыў масток і сцежкай падняўся на ўзгорак.

Сцежка то апускалася ў лагчыну, перасякала луг, то зноў узбягала на высокі пагорак. Тады зноў відаць былі, калі азірнуц.; ца, вёска і возера за ёй. Неба на ўсходзе святлела, залацілася, іграла. Быццам хтосьці нябачны выпускаў з рукава промні, а яны рассыпаліся па небе, нібы вялізны казачны птах разні-маў свае вогненныя крылы.

Лёгкі ранішні ветрык крануў прычоскі кучаравых бярозак, якія, збочыўшы са сцежкі, купкай стаялі сярод пшаніцы. Тут самае высокае неба над усім наваколлем. Яшчэ хлапчуком, адвёўшы коней на луг і вяртаючыся дадому, любіў ён спыніц-ца на хвіліну пад бярозкамі, углядаючыся ў знаёмыя дрэўцы, у кожны ўзгорак, краявід. I чаму так бывае? Такія ж сцежкі, такія ж дрэвы і пагоркі ёсць і ў другіх мясцінах, але ж не тры-вожаць яны сэрца ўспамінамі, як гэтыя, знаёмыя з самага дзя-цінства. Нават і прыгажэйшыя мясціны ёсць, вядома. Але ро-зумам прымаеш чужую прыгажосць, а сэрцам цягнешся туды, дзе першы раз убачыў усход сонца, пачуў родны голас маці.

Там, на высокай гары, збіраў арэхі. А на пачатку лета паляны на ёй аж чырванелі суніцамі. Як хораша было з аднагодкамі ісці дадому, несучы поўныя збанкі сакавітых ягад. А пасля ўсе разам бегалі купацца ў возеры.

3 таго крутога пагорка, які з даўніх часоў чамусьці называ-юць Лявоніхай, каталіся на лыжах. Стомленыя, вярталіся ў вё­ску, калі няяркае чырвонае сонца чаплялася за зубчаты край лесу, а мароз падціскаў, крапчэў нанач. Звонка смяяліся, успа-мінаючы, як хто падаў з гары, а малы Косцік ішоў ззаду за ўсімі з адной лыжай, несучы другую, з адламаным носам, пад пахай.

Пад трыма дубамі, якія стаяць воддаль, хаваліся з бацькам у навальніцу. Як страшна было! Раптам стала цёмна-цёмна, ве­цер гнуў дрэвы ледзь не да зямлі, раз-пораз біў гром. Яны былі сярод чыстага поля і паспелі дабегчы да дубоў, як пасыпаў, нібы гарохам, град. Усё жыта палажыў тады, яблыні абтрос.

А гэта гара Барсучынай называецца. Раней, кажуць, там многа барсучыных нор было. Гара парасла сасоннікам, і тут Сяргей заўсёды збіраў маладзенькія лісічкі.

Хораш Успаміны

Паліна добра памятае той дзень, калі яна ўпершыню ўбачы-ла сваіх вучняў.

Клас глядзеў трыма шырокімі вокнамі ў школьны сад. Сярод асенняй лістоты віселі чырванабокія яблыкі. Паветра ў кла­се ад дрэў было зеленаватае. Хлопчыкі сядзелі ў аднолькавых цёмна-сініх гарнітурчыках і белых кашулях. Дзяўчынкі былі ў беласнежных фартушках. Яна толькі і бачыла, здавалася, гэ­тыя белыя манішкі і фартухі: вельмі хвалявалася, нават больш, чым тады, калі давала першы ўрок у сваім настаўніцкім жыцці.

Але хваляванне адразу ж пакінула Пэліну, як толькі яна пачала знаёміцца з вучнямі, выклікаць іх па спісе. Усе былі та-кія прыгожанькія, прычасаныя, ціхенькія, а слухалі так, нібы ніколі і нідзе не чулі цікавейшага за тое, што зараз расказвала ім настаўніца.

Паліна нават не ўяўляла, што могуць быць такія дзеці.

Праўда, яна лічыла, што дзеці такія ў першыя дні вучобы, адразу пасля летніх канікулаў, а потом стануць, як і ўсе. Вось толькі асвояцца з ёй, з іншымі настаўнікамі.

Але ішлі дні, тыдні, а дзеці былі такімі ж, як і ў першы дзень заняткаў. Яны нават на перапынках, калі вузкія калідоры поў-ніліся вучнямі ўсіх класаў і станавіліся цеснымі, не бегалі, не скакалі, не тузаліся, не ездзілі адзін на другім верхам, не коў-заліся на слізкай паркетнай падлозе, а, застаючыся ў класе, рыхтаваліся да наступнага ўрока, нешта чыталі, пісалі. Калі ж і выходзілі ў калідор, то спыняліся ля акна, стаялі моўчкі ці гутарылі пра што-небудзь. Дзяўчынкі любілі, узяўшыся за ру-кі, прагульвацца, не адыходзячы далека ад свайго класа. «Ах, які клас, які клас! Там жа проста адпачываеш, такія дзеці...» — толькі і чула Паліна ад сваіх калег. I яна радавалася, што ёй па-шчасціла быць класным кіраўніком у такім выхаваным класе.

А хутка, калі Паліна прывыкла да класа, да выключнай па-слухмянасці сваіх вучняў, ёй усё часцей здавалася, што дзеці яе нейкія ўжо абыякавыя і, можа, таму такія паслухмяныя. Праўда, яны ахвотна збіралі макулатуру, выпускалі насценную газету, амаль усе спявалі ў класным хоры — усё гэта рабілі, можа, нават лепш за вучняў іншых класаў, але рабілі толькі таму, што ім загадвалі гэта рабіць. Паліна стала больш пільна прыглядацца да дзяцей. I чым больш прыглядалася, тым больш пераконвалася, што яны не такія, якімі павінны быць дзеці гэ­тага ўзросту.

Яна ўспомніла свае дзяцінства. У іх жа школе вучні, асабліва з таго класа, у якім вучылася яна, звычайна не чакалі загадаў, а самі стараліся рабіць усё. I запісваліся ў гурткі, і хадзілі ў па-ходы па родным краі, і працавалі ў калгасе.

Неяк пасля ўрокаў Паліна зайшла да завуча школы Яўгена Кірылавіча, каб пагутарыць.

Яна верыла завучу не толькі таму, што з яго думкай лічыліся ўсе ў школе, а, галоўным чынам, таму, што ў яе яшчэ са школь­ных гадоў захавалася да яго тая вучнёўская даверлівасць, якая толькі і бывае ў вучняў да сваіх любімых настаўнікаў.