Яна і цяпер перад ім адчувала сябе вучаніцай.

Яўген Кірылавіч сустрэў Паліну прыязнай усмешкай, па-прасіў садзіцца на канапу, якая стаяла паўз сцяну насупраць акна, і сам сеў побач.

— Ну, Паліна Сямёнаўна, расказвайце.

Яна расказала пра свой клас. Паліна была ўпэўнена, што за­раз атрымае слушную параду, як паводзіць сябе ў такой сітуа-цыі.

— Радуйцеся, Паліна Сямёнаўна, што не папаліся вам раз-гільдзяі. Дысцыплінаваныя — гэта ж добра.

Ён падняўся: відаць, у яго не было больш часу на гаворку.

— А пакуль паслухмяныя, дык вучыце...

Паліна выйшла ад завуча супакоеная.

а Сяргею ад успамінаў дзяцінства, хораша, спакойна і вольна на душы ад летняй пагоднай раніцы, ад лясной цішыні і свежасці, ад паху грыбнога.

Завочнік

«I чаму так выйшла? Я ж загартаваны. Неяк зімой, калі ішоў у школу, вельмі спадабаўся мне свежы сняжок, такі беленькі, чысценькі. Я не ўтрымаўся і дзве добрыя жмені яго ўсыпаў у рот. Пакашляў трохі, і ўсё. А цяпер? Ну, з'еў дзве порцыі ма-рожанага. Дык, па-першае, яны невялікія, а па-другое, марожа-нае не халаднейшае за снег. Трэба было, мабыць, купляць толь-кі адну. Але ж перада мной дзяўчынка ўзяла аж пяць порцый. Можа, не для сябе адной?»

Так скардзіўся на свой лес Юрка, ужо лежачы ў пасцелі.

Спачатку ўсё было добра. Ён паглядзеў па тэлевізары переда­чу «У свеце жывёл», потым зрабіў дамашняе задание, вывучыў на памяць верш. «Цяпер можна пайсці і пагуляць», — падумаў, устаючы з-за стала. Так бы яно і было, каб маці не захацелася праверыць, ці добра сын вывучыў верш. Тут Юрку нічога не пагражала. I раптам быццам нехта адабраў у яго голас. 3 горла вырываліся толькі сіплыя гукі.

Маці ўстрывожылася. Праз нейкі час доктар у белым халаце мераў яму тэмпературу, глядзеў горла, слухаў грудзі. Тут ужо і Юрка адчуў, што захварэў.

Сястра Ганка была бязлітаснай:

— Так табе і трэба, скнара! Не мог прынесці адну порцыю мне?

А бацька сказаў, што Юрка ў іх цяпер будзе завочнікам, бо будзе вучыцца дома.

У панядзелак Юрка застаўся дома адзін. Ляжаць доўга ў пас-цел! ён, вядома, не мог. Памятаючы, што ён цяпер завочнік, уключыў праграму «Тэлебачанне — школе». Раней Юрка ніко-лі не глядзеў школьных праграм: хапала, на яго думку, навукі і на занятках. Цяпер жа ён не толькі чуў словы настаўніцы, але і бачыў тое, пра што расказвалі. А галоўнае — ні пра што не пы-таліся, ніякіх заўваг не рабілі.

Назаўтра па тэлебачанні для вучняў Юркавага ўзросту быў урок спеваў. На гэтым уроку хлопчык упершыню за апошнія дні добра пасмяяўся. Сам з сябе, бо паспрабаваў сваім сіплым голасам падпяваць. Няцяжка здагадацца, што з гэтага выйшла.

А яшчэ праз дзень напалохаўся і сам Юрка, і асабліва маці. Амаль на ўсім целе высыпалі нейкія чырвоныя кропкі. Але і без іх Юрка ведаў, што цяпер не хутка ўбачыцца з сябрамі-адна-класнікамі, з настаўніцай Галінай Іванаўнай.

Ноччу Юрку прысніўся дзіўны сон. Дзіўны таму, што гэта быў як быццам і не сон. Галіна Іванаўна вядзе ўрок. За партамі сядзяць вучні, усе да аднаго знаёмыя Юрку. Юркава месца за партай пустуе. Хоць яго няма ў класе, але ён усё бачыць і чуе.

Прачнуўся Юрка і доўга не мог апамятацца.

А тут пазваніў яго найлепшы сябар Дзяніска. Хіба легка бы­ло слухаць, што без Юркі пачаўся шахматны турнір, што без яго ўсе пойдуць у дзіцячы тэатр, без яго перагарнулі нямала старонак у падручніках.

Усяму бывае канец. Прыйшоў канец і Юркавым хваробам: хлопчык ужо добра размаўляў, горла не балела, чырвоныя кроп-кі з цела зніклі.

У школу Юрка ішоў з некаторай асцярогай. А што, калі Галі-на Іванаўна пачне ганяць па ўсім матэрыяле, які прайшлі без яго? А што, калі ён будзе толькі мыкаць у адказ?

Нічога асаблівага не здарылася. Адказваў Юрка добра, і Га-ліна Іванаўна засталася задаволеная.

Выходзіла, што ён як быццам нічога не страціў, будучы вы-мушаным завочнікам. Як быццам...

—Ну як? — запытаў бацька дома, хоць перад гэтым пазваніў у школу і ведаў, што ў сына ўсё добра.

—Ды нічога, — адказаў Юрка. — Жыць можна. Толькі я больш ніколі не хачу быць завочнікам!

Ісці ў разведку

Прыйшоў аднойчы Косцік да Сярожкі і паклікаў яго схадзіць у лес па ландышы.

Сярожка спачатку падумаў, а потым сказаў, што ландышы рваць нельга, бо іх у лесе і так мала засталося.

Косцік адразу ж загарачыўся:

— Гэта на букецікі рваць нельга, а мне на лекі для дзеда, яму ад сэрца настойка з ландышаў трэба.

Сярожка на гэта зноў падумаў і сказаў, што калі ў аптэцы няма такой настойкі, то, вядома, трэба ехаць і збіраць ландышы ў лесе.

Назаўтра хлопчыкі ўсталі раненька, узялі па кавалку хлеба з маслам, Сярожка запалкі ў кішэню паклаў. На шашы прага-ласавалі, і шафёр узяў іх да сябе ў кабіну.

I вось ён, майскі лес. Кожны лісточак быццам вымыты, такія яны чыстыя. Птушкі спяваюць, а пад нагамі кветак-кветак: і сінія, і жоўтыя, і белыя. Толькі ландышаў няма. Вырашылі тады хлопчыкі пайсці далей ад дарогі і там пашукаць кветак.

Пайшлі яны ў глыб лесу. Вось ужо і гулу машын на шашы не чуваць, толькі птушкі званчэй спяваюць.

I раптам Косцік як закрычыць: гэта ён ландышы ўбачыў.

Між зялёных лісткоў, што раслі з самай зямлі, на тоненькіх высокіх сцяблінках віселі, нібы завушніцы, белыя званочкі.

Многа хлопчыкі не рвалі, толькі б хапіла на лекі дзеду. Па-клалі яны ландышы ў цэлафанавы мяшэчак ды падаліся шу-каць дарогу назад. Косцік, як заўсёды, спяшаецца. Раптам зача-піўся за сук і — бразь! Паляцеў з усяго размаху. Падбег Сярожка, устаць памагае, а Косцік на нагу ступіць не можа. Узяў Сярожка яго на плечы, панёс. Ды цяжкі Косцік, а тут пад ногі трапляецца то грудок, то ямка. I лес вакол незнаемы, не ведае Сярожка, ці правільна ён ідзе. То адпачываў хлопчык, то зноў нёс Косціка, а лес усё не заканчваўся.

Стаміўся Сярожка, ледзь дыхае, але ж не кінеш сябра ў лесе, не пабяжыш дамоў адзін.

А тым часам пачало ўжо і цямнець. Пачарнелі ствалы хвой і бяроз, страцілі колер кветкі, на неба месяц усплыў.

Селі хлопчыкі пад елкаю, думаюць, што ж ім рабіць. Сярож­ка тады і параіў заначаваць у лесе, бо запалкі ў іх ёсць, а вогні-шча яны хуценька распаляць.

Так хлопчыкі і вырашылі начаваць у лесе. Цяпер жа вясна, а Косцікаў дзед, калі ў партызанах быў, то і зімой у лесе начаваў.

Распаліў Сярожка вогнішча, дастаў хлеб з маслам.

I раптам па лесе крокі — шах, шах... Ды такія цяжкія, што аж сучча пад нагамі трашчыць. Спалохаліся хлопчыкі, а тут выходзіць да іх ляснік і строга так пытаецца, што яны тут робяць ноччу ды навошта агонь распалілі ў лесе.

Расказалі сябры лесніку пра сваю бяду і пра тое, як дзеду ландышы на лекі збіралі ды заблудзіліся.

Узяў ляснік Косціка на рукі і панёс. Але зусім не ў той бок, куды нёс яго Сярожка. Неўзабаве выбраліся яны на шашу. Слы­шу ляснік машыну, папрасіў шафера, каб той завёз хлопчыкаў дадому.

Назаўтра Сярожка прыйшоў адведаць Косціка. Той сядзіць на ложку, а нага яго ў гіпсе. Побач прымасціўся дзед. Убачыў дзед Сярожку, усміхнуўся, падзякаваў за ландышы і сказаў, што з ім можна хадзіць у разведку.

— У якую разведку? — не зразумеў Сярожка.

— Гэта на вайне так казалі, — растлумачыў дзед. — Пра ча­лавека, які сябра ў бядзе не пакіне.

Самалёт на лузе

На лузе ля Камароўкі сеў самалёт!

Хто першы прынёс у вёску гэту дзіўную вестку, невядома. Вядома іншае: яна абляцела вёску вокамгненна. Старэйшыя памалу сыходзіліся ў купкі і абмяркоўвалі падзею, а дзеці, не марудзячы ні хвіліны, памчаліся на луг. Пеця Клімук бег разам з усімі.

Няўжо зараз ён убачыць самалёт, самы сапраўдны, з чырво-нымі зоркамі на крылах? Няўжо ён зможа падысці да яго бліз-ка? Няўжо ён пабачыць лётчыка? Няўжо зможа дакрануцца да крылатай машыны?

Нават на трактар і аўтамашыну Пеця не можа глядзець спа-койна, абыякава. А пра самалёт няма чаго і гаварыць! Пагоніць у поле карову, ляжа на траву і глядзіць, як па небе плывуць лёгкія, нібы пушынкі, аблачынкі. А калі самалёт нечакана вы-нырваў з-за аблокаў, Пеця не вытрымліваў, усхопліваўся на ногі і, махаючы рукамі, крычаў на ўсё поле: «Мой мілы таварыш, мой лётчык, вазьмі ты з сабою мяне!..»

Крычаў так гучна, што карова падымала галаву і няўцямна глядзела на свайго малога гаспадара.

Самалёт знікаў з вачэй, а Пеця зноў лажыўся на траву і ду-маў пра тое, як здорава, каб можна было, як у вершы, «пабыць у людзях, паглядзець, як месяц на небе начуе, як блукае ў лесе мядзведзь».

Верш Янкі Купалы «Хлопчык і лётчык» Пеця Клімук ведаў на памяць. Колькі разоў думалася: каб спаткаўся з лётчыкам, як той хлопчык з верша, дык абавязкова ўпрасіў бы ўзяць яго ў палёт.

Самалёт і сапраўды стаяў на лузе. Крылы так шырока раскі-нуты, што па камароўскай вуліцы ён бы і не праехаў, платы б усе папераварочваў.

Пеця праціснуўся між людзей наперад, да самага самалёта. Асцярожна, каб ніхто не заўважыў, дакрануўся рукою да кры­ла. Яно было халоднае, хоць добра грэла сонца. На крыле кор-паўся лётчык. Бялявы, не надта каб і высокі, шыракаплечы. Ён павярнуўся да людзей і папрасіў усіх адысці далей ад самалёта, бо з крылатай машынай усё ў парадку і яна можа ляцець.

Спачатку людзі адступалі назад памалу, але, калі матор, чмыхнуўшы некалькі разоў, завыў на ўвесь луг, усе адкаціліся ад самалёта хуценька і досыць далека.

Самалёт крануўся з месца і, няўклюдна пакалыхваючыся, пакаціўся. Набраўшы вышыню, лётчык зрабіў над лугам круг, і людзі, што стаялі, задраўшы ўверх галовы, закрычалі:

— Махае, махае рукой!

I ўсе пачалі махаць рукамі і махалі да таго часу, пакуль са-малёт не знік у лёгкіх белых аблачынках.

Разыходзіліся з лугу памалу. Пеця ішоў ці не самы апошні, здзіўляўся таму, як такі вялікі самалёт адрываецца ад зямлі і ляціць, быццам птушка, у паветра. Якая сіла яго падымае ўверх? Чаму самалёт не падае?

Тым летам Пеця Клімук скончыў толькі чатыры класы і ад-казаў на гэтыя пытанні яшчэ не ведаў. Але даў сабе зарок: аба­вязкова знайсці іх, гэтыя адказы.

I ці не тым летнім днём упершыню прыйшла да яго мара стаць лётчыкам? Мара, якая запаланіла сэрца назаўсёды. Мара, якая ўрэшце і прывяла яго ў касманаўты.

На мядзведзя!

У пяцідзясятыя гады мінулага стагоддзя Карпілаўка была адрэзана ад цэнтра страшэнным бездарожжам. 3 Мінска ці Ла-гойска да Карпілаўкі машыны не дабіраліся, бо нават у самыя спякотныя дні ў ямах і канавах на дарозе не перасыхала гразь і стаяла вада. 3 аднаго боку, гэта было някепска: ад грыбоў і ягад лясы гнілі, зайцы ў лесе ледзь не збівалі з ног, цецерукоў раз-вялося столькі, што яны гатовы былі чалавеку на галаву сесці.

Немагчыма было не заўважаць і таго неверагоднага птушы-нага рознагалосся, якое запаўняла сабой усё навокал. Здавала­ся, яно падпірала і трымала на сабе неба. Асабліва гэта адчу-валася перад заходам сонца, калі можна было падумаць, што ў свеце не існуе нічога, акрамя птушынага свісту ды шчэбету.

У тыя гады ў лясах гаспадарылі ваўкі. Каб неяк стрымаць іх хуткае распаўсюджванне, паляўнічым выплочвалі грашо-выя ўзнагароды за кожную здадзеную шкуру ваўка. Жадаючых займець здабычу знаходзілася шмат.

Але ваўкі хутка адышлі на другі план, бо вяскоўцам пачалі казытаць нервы мядзведзі, якім спадабаліся бязлюдныя лясы і глухія мясціны. Праўда, за ўсе гады мядзведзь нікога не за-дзёр, але пастухі не раз давалі ад яго драпака, кінуўшы кароў на волю лесу. Толькі і было кожны дзень гаворкі, як пра сустрэчы з мядзведзем.

У жыцці мясцовых жыхароў з'явілася рызыка, якая змяніла шэрую будзённасць. Гэта ж толькі падумаць: мядзведзь у лесе! Быццам ты жывеш у дрымучай тайзе! Ідзеш паміж дрэў, а за душу нешта пашчыпвае.

Асабліва шчыпала гэта паляўнічую дасціпнасць маладых. I вось аднойчы мы з братам Косцікам, маючы на дваіх адно руж-жо, вырашылі ўсё ж упільнаваць мядзведзя.

У красавіку, калі стала прыграваць сонейка і зямля пачала выглядваць з-пад снегу, прымчаўся да нас Міша і выдыхнуў:

— Сляды мядзведзя бачыў ля самай сядзібы!

Косцік схапіўся за ружжо, мы з Мішкам узялі сякеры і па-даліся ўтрох да тых слядоў.

I сапраўды, у лесе наткнуліся на мядзведжыя сляды, якія накі-роўваліся ў бок Акопаў. Мы першы раз у жыцці бачылі натураль­ны адбітак мядзведжай лапы. Пятка следу была вузенькая, клі-нам, затое кіпцюры шырока растапырваліся на падталым снезе.

Косцік з ружжом напагатове ішоў першым, за ім — мы з ся-керамі, напружаныя, рашучыя, узрушаныя.

Паступова сляды павярнулі ўлева, у бок Айчызны. Гэта была адна з самых глухіх у той час мясцін, малавядомых нам. Мах-натыя елкі перапляліся так шчыльна, што пад імі дзень адразу ператварыўся ў вечар, а душа пачала шукаць пяткі. Нашы крокі рабіліся няўпэўненымі і ўсё больш асцярожнымі. Мы ўсё час-цей і часцей пачалі пераглядвацца, перашэптвацца, нарэшце спыніліся.

— Што будзем рабіць? — разгублена спытаў Косцік.

— Шкада мядзведзя! Няхай сабе жыве! — адказаў я шэптам, выціраючы мокры нос.