Старыя дзятлы па чарзе прыносілі дзецям корм. Калі садзі-ліся на асіну, спачатку правяралі, што робіць Чалавек, і толь-кі тады з перасцярогаю набліжаліся да дупла, каб пакарміць малых.

За гадзіны дзве дзятлы амаль зусім асвоіліся, прывыклі. Толь-кі сяды-тады некаторы вагаўся, нейкі момант сачыў, ці няма якога-небудзь падвоху з боку чалавека, потым падлятаў да дуп­ла, аддаваў корм і хутка пакідаў асіну.

Пайшла трэцяя гадзіна. Старыя дзятлы ўжо зусім не звярталі ўвагі на чалавека. Яны падляталі з кормам, садзіліся каля са-мага дупла, кармілі дзятлікаў і адляталі. Калі дзятлаў доўга не было, малыя, накрычаўшыся, суцішваліся і выглядвалі з дупла.

Праз некалькі дзён аднаго з бацькоў не стала. Дзе ён загі-нуў — засталося невядомым. Стары дзяцел, які застаўся жы-вым, не разгубіўся, не сядзеў склаўшы крылы.

Увесь доўгі дзень небарака не ведаў спакою, бо накарміць такую вялікую сям'ю няпроста: малым трэба прыносіць вельмі многа ежы. А дзе яе ўзяць? Пакуль будзеш дзяўбці сухастоіну, каб знайсці караеда ці шашаля, пройдзе нямала часу, а дзеці і так з голаду ад крыку надрываюцца. Таму дзяцел як усё роўна забыўся, што ў яго моцная дзюба, якою ён можа разбіваць драў-ніну. Ён, як і іншыя птушкі, пырхаў у кронах ялін, бяроз і асін, бегаў па галінах, лавіў розных насякомых і насіў дзецям.

Здагадлівы аказаўся дзяцел. Так ён адзін выкарміў сям'ю.

Разбойнік Бярозы першыя сярод дрэў ціха пачынаюць скідаць на пабу-рэлую траву залатое лісце. Сонечны дзень. Ветру няма. Адрываецца сам па сабе лісток ад галінкі, павольна падае ўніз. Жнівеньскія дні цёплыя, часам нават гарачыя. Вечары росныя, ночы светлыя, а ранкі срэбныя ад расы. Гэта той час, калі толькі-толькі пачынаецца лістапад і добра растуць грыбы. Грыбнікі бягуць у лес на самым досвітку. Хто ходзіць па лесе вельмі хутка і цікавіцца толькі грыбамі, нічога не заўважае. А той, хто ў густых маладых сасонніках ці ельніках, збіраючы маслякі і падасінавікі, рухаецца ціха і не-прыкметна, не робіць рэзкіх рухаў, абавязкова ўбачыць малі-навак. I ранкам, і ўдзень, і надвячоркам яны побач з грыбніком. Малінаўка — птушка невялікая, у шэра-аліўкавым убран-ні, з аранжава-чырвоным фартушком на грудках. Дзюбка ў яе невялікая, хвосцік даўгаваценькі. Птушкі раз-пораз нахіляюць галоўкі, нібыта кланяюцца грыбніку. Асабліва надвячоркам у густым маладым ельніку, куды не трапляюць апошнія промні сонца, дзе пануе ўжо змрок і таямнічая прыцішанасць, чародка малінавак зусім блізка трымаецца ля чалавека. Здаецца, пра-цягні руку — і возьмеш птушку. У ельніку становіцца ўжо зусім цёмна, а малінаўкі побач, нібыта не хочуць развітвацца. Гэта маладыя птушачкі, маладыя і даверлівыя. А дарослыя малінаўкі трымаюцца далей ад чалавека. Калі малінаўка спявае звонкую песню, яна сядзіць на вер-шаліне высокага дрэва. Хочаш слухаць — калі ласка, слухай, але толькі здалёк. Мне хацелася паназіраць за малінаўкамі каля гнязда. Але ўсё ніяк не шанцавала: не ўдавалася яго знайсці. I вось нарэшце ўдача. Каля разбуранага ваеннага акопа ў сасновым бары амаль на голым пяску, прысыпаным ігліцай, расце шырокі малінавы куст. Вершалінкі сцяблін гнуцца, звісаюць, дастаюць да зямлі. Пад кустом, нібы пад невялікім шатром, заўсёды цепь. Направа і налева ад куста жоўтую пясчаную сценку акопа прыкрываюць доўгія абвіслыя пасмы зялёнай травы. Аднаго разу надвячоркам я прыпыніўся каля малінавага ку­ста: мяне здзівіла, што чмялі так позна збіралі мёд. I раптам у кусце заўважыў малінаўку. Яна трымала ў дзюбе сухі лісток. Адразу здагадаўся: малінаўка робіць гняздо. Прытаіўся за сас-ною. Птушка пырхнула пад пасмы травы каля самага куста. Некалькі дзён надвячоркамі я назіраў, як адна птушка но-сіць у дзюбе сухія травінкі, лісцікі, а другая на вершаліне сас­ны, асветленай апошнімі промнямі сонца, заліваецца звонкімі песнямі. Праз тыдзень у гняздзе ляжала пяць жаўтаватых з кропка-мі яек. Наведваўся я да птушак і ў час наседжвання. Малінаўкі пры-выклі да мяне. Калі я нават падыходзіў да гнязда і зблізку разгля-даў птутпку, яна мацней прыціскалася да яек, але не ўзлятала. Аднаго разу вывеліся малыя: чацвёра сляпенькіх, бездапамож-ных птушанят. Я падрыхтаваў фотаапарат, каб зрабіць здымкі, як малінаўкі кормяць сваіх птушанят. Прыйшоў назаўтра, глянуў у гняздо, а яно пустое. Нейкая крыўда ўзяла: ішоў да старых знаёмых, а яны пакінулі сваю хату. Сеў пад сасною непадалёку ад акопа і задумаўся: што ж ста-лася з птушанятамі, з малінаўкамі, куды яны падзеліся? Было вельмі шкада, што яны так нечакана зніклі. Раптам я адчуў, што нехта за мною назірае. Узняў галаву: якраз над гняздом малінавак сядзеў рыжы кот-бадзяга і не зво-дзіў з мяне вачэй. Мяне разабрала злосць, але пад рукамі нічога не было. Кот быццам адчуў гэта, бо пагардліва павярнуўся і пайшоў прэч.

Страказа

Надзвычай ясная, спакойная раніца выдалася ў гэты дзень. Возера лагодна пакалыхвала свае хвалі. Каб пачуць іх шум, трэба было ўважліва прыслухоўвацца да гаворкі дробных хваль, што, як срэбра, пераліваліся на сонцы. Толькі палоску таню-сенькай белай пены пакідала возера ўздоўж свайго берага. Тым, хто сядзеў у гэты час над возерам, любаваўся срэбрам яго хваль і ўслухоўваўся ў іх музыку, давялося пабачыць надзвычай ціка-вы малюнак. 3 пясчанага і неглыбокага дна возера выпаўзалі на бераг дзіўныя, зеленаватага колеру істоты, падобныя да вадзя-ных жукоў. Выпаўзшы з возера, жукі некаторы час нерухома сядзелі на цёплым пясочку. I на вачах з імі адбывалася дзіўная змена: з жука выклёўвалася маладзенькая тоненькая стракозка з празрыстымі крыльцамі.

Стракозка разгортвала крыльцы і жвава падымалася ў наве-тра. Так нараджалася новае стварэнне. Праз пару хвілін цэлы рой хуткіх стракозак закружыўся над возерам. Як радасна і ве­села пачыналася маладое жыццё! Здавалася, канца не будзе яго радасці. Стракозкі мітусіліся ў паветры, ганяліся адна за другою, лавілі камарыкаў. Нават не заўважылі, як сонца па-чало схіляцца на захад, спускацца над зямлёю, а потым і зусім схавалася за лесам. У паветры значна пахаладзела, пацягну-ла вільгаццю. Кропелькі яе сталі выступаць на празрыстых крыльцах стракозак, і лятаць ім стала намнога цяжэй. Страх агарнуў маладых стракозак, бо яны не ведалі жыцця. Гэта быў першы дзень іх веку. Адна стракозка, абцяжараная кропелька-мі расы, ледзь-ледзь даляцела да альховага кусціка, што стаяў над возерам, і прысела на яго лісцік. Яна вельмі перапалохалася і думала, што жыццё яе ўжо скончылася. А ноч была свежая, ха-лодная. «Канец!» — думала стракозка. Але назаўтра змрок раз-веяўся, пасвятлела, і нарэшце ўзышло сонейка. Яно абсушыла вільготныя крыльцы стракозкі, што прытулілася на альховым кусціку, і яна аджыла. Да яе вярнулася жыццёвая сіла. He-пас лухмянымі лапкамі яна стрэсла астаткі расы на крыльцах. Вядома, ёй вельмі памагло сонца. Стракозка зусім аджыла. Яна адчула сілу, і ёй захацелася пагуляць, пакружыцца ў паветры, дзе ўжо мітусіўся цэлы рой стракозак.

Наступны вечар, змрок, вільгаць і холад ужо не палохалі яе, бо яна ведала, што надыдзе новы ясны дзень. I была ўпэўнена, што так будзе заўсёды. Але яна моцна памылілася. На свеце вечнага няма нічога. Жыццё ўвесь час мяияецца. Адна яго форма змяняе другую. Такі закон жыцця. Так здарылася і тут. Надвор'е змянілася. На неба наплылі хмары і зацягнулі яго. Падзьмуў халодны вецер, некалькі дзён лілі дажджы. Бедная стракозка зусім змерзла ад холаду. Праз колькі дзён гарачае сонца ўжо не магло ажывіць стракозку. I не давя лося ёй ужо весяліцца ў праарыстым паветры. Вестка аб тым, што стракозка загінула, абляцела бераг шматвяковага возера.

Магутны дуб, што стаяў над возерам, самотна зашумеў сваім верхам і сказаў:

— Беднае ты стварэнне, стракозка! Чаму ты загінула без часу? А таму, што адным альховым кустом нельга абмяжоўваць свае жыццё. На свеце ёсць шмат утульных куточкаў і сховішчаў, дзе можна перачакаць і схавацца ад розных нягод.

Слова пра буслоў

Буслы ў той год не данеслі вясну на крылах — згубілі недзе па дарозе. Яна павольна, накульгваючы, ішла следам. А радзі-ма сустрэла птушак непрыветна: непагаддзю і мяцеліцай. Яны невядома куды пахаваліся. За снегавой завесай белага свету не было відаць. I людзі з горыччу ўздыхнулі: птушкі зляцелі ку-дысьці ці загінулі ад марозу і снегу або з голаду. Бусел — птуш-ка гордая, ён не прыйдзе да чалавека прасіць міласціну. Калі ж прыйдзе — будзе стаяць моўчкі.

Уздыхалі людзі, гледзячы на апусцелыя, прыкрытыя снегам гнёзды, дзе яшчэ пазаўчора клекаталі ад радасці буслы. Людзі ўспаміналі тэлевізійныя навіны, дзе гаварылася, што з-за вайны ў Іраку буслы могуць загінуць, не даляцеўшы да Беларусь 3 го­рыччу казалі пра тое, што птушкі, вылецеўшы з дыму вайны, могуць загінуць тут, дзе ніхто не страляе, дзе не палаюць нафта-выя пажары. Людзі баяліся, што буслы, сустрэўшы ў родных мясцінах такі негасцінны прыём, зляцелі кудысьці на Палессе ці ў Польшчу. Баяліся, што не будзе больш бела-чорных крылаў у блакітнай высі дзесьці зусім блізка ля сонца. Не будзе ў канцы ліпеня вясёлага віску маладых буслянят, якія вучацца лятаць. Не будзе драмаць увечары на лузе бусел-бацька, падціснуўшы адну нагу і схаваўшы галаву пад крыло. Аказваецца, калі бус-ляняты вырастаюць, у гняздзе становіцца цесна. Тады хтосьці з дарослых начуе на лузе. «Як у людзей», — заўважыла аднойчы маці, гледзячы з ганка на нерухомую нязграбную постаць за рэчкай. Людзі баяліся, што не будзе вымаўляць вясковая дзет-вара, угледзеўшы ў небе белага птаха, смешныя і мудрыя словы: «Бусел-бусел, вылі воду, закружыся на пагоду. Калі дождж — ты сядзі, калі сонца — ты ляці!» Радасна дзецям скакаць, калі ён працягвае лунаць у небе, бо кожнаму вядома: калі пасля та­кой «замовы» бусел ляціць — дажджу не прадбачыцца.

Ад думкі, што ўсяго гэтага больш можа не быць, станавілася няўтульна ў гэтым і без таго няўтульным і халодным свеце. Ста-міўшыся ад завеі за вокнамі, я, прыйшоўшы з працы, званіла маме. Даведаўшыся, што ў яе ўсё нармальна, з трывогай і на-дзеяй пыталася: «Як там буслы?» I кожны раз на працягу ўсяго заснежанага красавіцкага тыдня чула разгублена-вінаватае: «Не, не відаць, дачушка». А ў першы дзень, як выглянула сон­ца, злізала апошні снег і падсушыла тратуары, мамін вясёлы голас абвясціў у тэлефоннай трубцы: «Алёнка, буслы вярнуліся! Бачыла сёння на гняздзе».

У мяне зваліўся з сэрца камень. Яны не маглі не вярнуцца. У іх жа ўсё, як у людзей. Радзіма, суровая, заснежаная, галод-ная, усё роўна застаецца радзімай. Там тваё гняздо, няхай сабе і разбуранае паўночнымі вятрамі, але яго можна падраманта-ваць. Туды і толькі туды нясуць птушак з усіх дарог стомленыя крылы.

Беларускія пісьменнікі ў мастацкіх творах часта параўноўва-юць буслоў з людзьмі. I сапраўды, як бы далека лёс ні закідваў людзей ад родных берагоў, сэрца чалавека заўсёды з радзімай. Чалавечая душа ўтрымлівае ў памяці родныя твары, палеткі, сцежкі. Так і буслы. Пакідаючы родную зямельку халоднай восенню, вясною буслы абавязкова вяртаюцца на радзіму, якая штогод чакае сваіх гордых птахаў дамоў.

Барсукі

За гэтым барсучыным пасяленнем я назіраю ўжо некалькі гадоў. Калі выпадкова натрапіла ў бярэзніку на тарфяністы груд, пранізаны ўваходамі-выхадамі, не магла ўявіць, наколькі пры-цягальным для мяне стане гэты куток лесу з яго падземнымі жыхарамі. Напачатку я з'яўлялася тут толькі пры выпадку, затым — штомесячна і кожны раз знаходзіла пацвярджэнне таму, наколькі мізэрнае і скупое наша ўяўленне пра гэтага звера, спрадвечнага прадстаўніка нашай фаўны, своеасаблівага і ціка­вага ў многіх адносінах. Адзінае апраўданне гэтаму — яго рэд-касць у прыродзе і скрытны лад жыцця. Усё тое, новае для мяне, што ўдалося за гэты час прыкмеціць і прасачыць, у большай частцы заканчвалася толькі пытаннямі. Пільных назіранняў тут недастаткова, без сучаснай тэхнічнай апаратуры не абысціся.

Прадаўгаваты ўзгорак і сямнаццаць уваходаў-выхадаў ства-ралі ўражанне вялікага барсучынага гарадка. Уяўленне так і малявала чараду барсукоў, якія шмыгаюць адзін за адным па падземных лабірынтах. Пазней давялося пераканацца, што пражывае там пастаянна толькі адна пара дарослых жывёлін.

Не толькі я наведваю барсукоў. Неяк у сакавіку ўбачыла тут сляды рысі. Яна прабыла даволі доўга, снег пад яе целам паспеў растаць. 3 зайздроснай рэгулярнасцю наведваюцца сюды і ваўкі.

У сакавіку стараюся прыходзіць часцей. Менавіта ў першай палове гэтага месяца барсукі пачынаюць з'яўляцца на паверхні пасля зімовага сну. Звычайна яшчэ ляжыць снег, але сляды барсукоў, якія выходзілі, абавязкова прывядуць да вялікіх пра-талін. На гэтых участках зямлі, добра прагрэтых сонцам, з'яў-ляюцца першыя вясновыя хады барсука. Гэта не азначае, што звяры непрабудна спалі ўсю зіму. Пры адлігах яны выходзяць і ў зімовыя месяцы, каб патаптацца ля нары, паблукаць у на-ваколлі, размяцца. Чым жа яны харчуюцца ў гэты час? Зна-ходзяць апалыя яблыкі ў садах, здабываюць мышападобных грызуноў, рыюцца ў траве ў пошуках лічынак.

Неяк восенню я не дачакалася сваіх барсукоў. «Ну не маглі яны сысці з такога выдатнага кормнага месца», — думала я з не-даўменнем. Знайшліся яны зусім недалёка: перамясціліся ў пад-земныя трубы ачышчальных збудаванняў свінакомплексу, які перастаў функцыянаваць пасля чарнобыльскай аварыі. I па-водзяць яны сябе там, як у сваім гарадку: пастаянна чысцяць трубы, нацягваюць падсцілку, выграбаюць старую.

Трубы выходзяць у калодзежы, барсукі і іх прыстасавалі: то ў якасці прыбіральняў, то як месцы дзённых лежбішчаў. У асоб-ныя раніцы я заставала звяркоў, калі яны спалі. У адным ка­лодзежы — на сухім дне, у другім — на вялікіх кучах высахлай травы, загадзя нацяганай імі. Відаць, ім тут спакайней...

Туманная снежаньская раніца. Цёпла. Ад моцных лістапа-даўскіх снегападаў нічога амаль не засталося. Накіроўваюся

да калодзежаў праверыць барсукоў. Віск дзікоў чую здаля. Так і ёсць, апярэдзілі мяне. Парохкваючы і павіскваючы, раз-пораз торкаючыся лычамі ў зямлю, снуюць ад аднаго калодзежа да другога. Надзеі застаць барсукоў у калодзежы пасля такога шуму абсалютна ніякай. Заглядваю туды толькі па звычцы. У вялікай капе сухой травы спяць чатыры барсукі: маці і трое барсучанят, меншых за яе. Значыць, маладыя барсукі не спяша-юцца пайсці на самастойнае жыццё, засталіся зімаваць з маці. Спяць вельмі шумна: сапуць, глыбока ўздыхаюць. Барсучыха, скруціўшыся абаранкам, ляжыць з самага краю, бліжэй да вы-ратавальнага ўвахода ў трубу. Нос прыкрыты лапай. Астатніх бачу суцэльным клубком. Зверху ні ў аднаго нос не тырчыць: або пад лапай, або ўторкнуты ў цёплы бок другога.

Вось яна, прыродная, выпрацаваная вякамі, звярыная му-драсць: дыхаць патрэбна сагрэтым паветрам. Ёй карыстаюцца каты, сабакі, усе драпежнікі: хаваюць у сне нос, уторкваюць яго ў поўсць, прыкрываюць лапай.

Стронга

Перасыпаючы зярняты з рукі на руку, я пачаў іх правейваць, дзьмухнуў — і лёгкія асцюкі¹ аддзяліліся ад зярнят і ўзняліся ў паветра. Адзін асцюк, мусіць, з зярняткам праляцеў ладную адлегласць і бясшумна ўпаў на ваду. I тут адбылося тое, чаго я так прагна чакаў: з цёмнай глыбіні выбліснула ружовая жывая бліскавіца, клюнула па асцюку, адчула, што падманулася, што гэта не матылёк і не мушка, і маланкава знікла, як быццам і не з'яўлялася зусім. Стронга... Мала хто з рыбакоў можа пахва-ліцца, што шмат разоў сустракаўся з гэтай найпрыгажэйшай рыбінай нашых рэк. Іншыя нават не ведаюць, што яна ў нас такая ёсць, бо не кожнаму ўдаецца пабываць у тых мясцінах, дзе яна жыве: у такіх вось няходжаных лясных закутках, на рачулках, што бяруць свой пачатак і набіраюць сілу з самых чыстых сцюдзёных крыніц. Выявіць стронгу не так проста: не на любую прынаду кінецца, пакінуўшы сваю таемную схову. Ды і водзіцца яна не ўсюды, а толькі ў вельмі чыстай, крынічнай вадзе.

Пазней, калі я не адзін раз назіраў за жыццём рачулкі, няма­ла было ў мяне шчаслівых спатканняў са стронгай. На кручок падманваў я яе, праўда, рэдка, а калі і траплялася, дык стараўся як найхутчэй выпусціць красуню туды, адкуль яна і прыйшла. Бо нешта заўсёды калацілася сэрца, калі бачыў, як пачынае млець у руках яе зграбнае, пругкае цела, як гаснуць на сонцы светла-аранжавыя і сінія зоркі на ёй, якімі так красамоўна ада-рыла яе шчодрая прырода. Але затое і прыгажосцю, і дасціп-насцю, і спрытам стронгі пазахапляўся даволі. I не адзін раз цешыўся весела, калі ўдавалася перахітрыць яе. Не адзін раз вадзіў матыльком так, каб яна аж ірвалася за ім, узлятаючы над вадой, паказваючы ўсю сябе, прывабную, зіхатлівую. Падкінеш матылька ды і выхапіш яго з вады — і не можаш утрымацца ад смеху, калі скочыць яна ў паветра, а потым сярдзіта блісне на­зад, узбурліўшы спакойную рачулку. Але дзеля такога шчаслі-вага моманту нямала давялося і па берагах папоўзаць, і затой-вацца, не дыхаючы, і ў расе купацца, і на сонцы галаву смаліць. Словам, прайсці ўсю навуку ціхага палявання з вудай. У той жа дзень я яшчэ не меў такой навукі. I таму стронга, што кінулася на асцюк, была тады і першай для мяне, і апошняй. Колькі ні кідаў потым асцюкоў на ваду, а стронга больш сябе не паказала. Мусіць, усё ж заўважыла небяспеку.

Ну што ж, для першага разу і гэта было багаццем: убачыў стронгу, штосьці зведаў пра яе нораў. А чаго яшчэ трэба ры­баку? Цяпер мне, бадай, ужо не было чаго рабіць на рачулцы, хоць яна, як бы клапоцячыся пра мяне, тады-сяды падавала свой голас, і я шчыра і нават з радасцю лавіў яго і з ім упэўнена крочыў праз бор. А ў душы спела надзея, што яшчэ не раз мне давядзецца спаткацца са стронгаю, найпрыгажэйшай у нашых рэках.

Бабры

Бабры жывуць сем'ямі. Кожная з іх мае пэўны ўчастак, лып ці менш аддалены ад іншых сем'яў. Бабровае жыллё з усі-і норамі, каналамі і плацінамі, зробленымі адной сям'ёй, якая ыве асобна, называецца бабровым паселішчам.

Часам некалькі хатак знаходзяцца блізка адна ад адной, на адлегласці ад дзесяці да пятнаццаці метраў. Яны пабудаваны маладымі бабрамі, якія дасягнулі двухгадовага ўзросту і ад-дзяліліся ад бацькоў, пасяліўшыся па суседстве. Такія групы блізкіх паселішчаў называюцца бабровымі калоніямі.

Самка бабра прыносіць у год звычайна двух малых. Такім чынам, кожная сям'я складаецца з двух дарослых баброў, двух малых бабранят, якія нарадзіліся ў гэтым годзе, і двух маладых леташніх.

Работнікі Бярэзінскага запаведніка на лодцы або пешшу па балоце добрасумленна абследавалі ўсе патаемныя куткі, усе аблюбаваныя бабрамі ўгоддзі. Жылыя хаткі і норы баброў былі зарэгістраваны і пад адпаведным нумарам занесены ў спіс бабро-вых паселішчаў. Каля кожнай хаткі, на бліжэйшым дрэве ці на слупку, пастаўленым сярод балота, была прымацавана шыльдач-ка з нумарам. Пад гэтым жа нумарам кожная хатка адзначана і на спецыяльнай карце, складзенай навуковымі супрацоўнікамі.

Пра вялікае майстэрства баброў можна меркаваць па тым, як яны будуюць плаціну. Бабры — надзвычайныя будаўнікі. Сам звярок невялікі, а якія дзівосныя па сваёй велічыні і трываласці пабудовы ён можа ўзводзіць! Трэба, да прыкладу, яму падняць узровень вады ў вузкім і плыткім месцы, каб засцерагчы сваё жыллё ад ворагаў ці наблізіць харчовыя ўгоддзі. Калі ласка! Ён адразу ж бярэцца за працу і перагароджвае рэчышча плацінай. I працуе як мае быць, не горш за чалавека. Ды і не ўсякаму ча-лавеку пад сілу зрабіць такое.

Спачатку бабёр валіць упоперак рэчкі дрэвы, утыкае ў дно колле, умацоўвае іх глеем ды глінай, кладзе зверху палкі, дзё-ран, зямлю, гразь, нагрувашчвае ўсё гэта і будуе вал. Узровень вады пачынае падымацца. Вада выходзіць з берагоў і затапляе прыбярэжныя кусты і дрэвы. Тады бабёр умацоўвае сваю пабу-дову глеем ды зямлёй, накладваючы яе і на вяршыню плаціны, і на схіл. Потым ён працягвае канцы плаціны ў абодва бакі, пакуль яна не зробіцца дастаткова высокай, доўгай і моцнай, каб трымаць ваду на патрэбным яму ўзроўні. Такую плаціну і чалавеку пабудаваць нялёгка. Вось гэта будаўнік дык будаўнік!

Працуючы над складанымі пабудовамі і ўмела рэгулюючы ўзровень вады, бабёр кіруецца ў сваёй працы не розумам, а пры­роджаным інстынктам. Маладыя бабры, якія выраслі ў няволі і былі потым выпушчаны ў раку, адразу пачынаюць будаваць сабе дом, рыць каналы і ўзводзіць плаціны з не меншым май-стэрствам, чым старыя, вопытныя бабры. Між тым, выхава-ныя ў няволі, яны ж не мелі магчымасці пераняць вопыт сваіх старэйшых сяброў. Ніхто не вучыў іх, як трэба валіць дрэвы, як умацоўваць хатку, як трымаць ваду на патрэбным узроўні. Ніхто не вучыў іх будаўнічаму майстэрству. Яно перайшло да бабра ў спадчыну ад незлічоных пакаленняў продкаў — нястом-ных рачных будаўнікоў.

Надта ж разумны гэты звярок. Нашы людзі бабра паважаюць і стараюцца не крыўдзіць гэтага шчырага працаўніка і выдат-нага майстра.

Вось якія «мішкі»

У межах Бярэзінскага запаведніка жыве, па апошніх звест-ках, каля сарака дарослых мядзведзяў. Маладыя мядзведзі но­вых пакаленняў рассяляюцца паступова і далей, за межы за-паведнай тэрыторыі.

— Мядзведзь зусім не такі ўжо просты, звычайны звер, як некаторыя думаюць, — сказаў неяк Аляшкевіч. — Не, мядз­ведзь зусім не дурны. Ён ведае шмат з таго, пра што людзі часам і здагадацца не могуць. Праўда, мядзведзі не ўсюды аднолька-выя, як і людзі. Як кажуць, не на адзін капыл зроблены. Адзін разумнейшы, другі дурнейшы. Адзін здагадлівы, хітры ды кемлівы, а другі праставаты, тупаваты. Адзін смелы, цікаўны, лезе напралом, а другі баязлівы, асцярожны, дзейнічае з агляд-кай. Адзін злы, другі лагодны. Яны таксама адрозніваюцца і колерам поўсці, і ростам. Ёсць і цёмна-бурыя, амаль чорныя, і светла-карычневыя, і рыжаватыя, і шараватыя. Ёсць вялікія і малыя.

Стары егер зірнуў на мяне шэрымі разумнымі вачыма, хіт-равата прыжмурыўся і заключыў трошкі іранічна:

— Вось якія яны, гэтыя нашы так званыя «мішкі». У запавед-ніку іх набярэцца прыблізна галоў з трыццаць, калі не больш.

Егер расправіў свае невялікія, але даволі густыя вусы, якія былі, здаецца, зусім яшчэ нядаўна колеру спелага пшанічна-га коласа, а не такія сівыя, як цяпер, і пачаў расказваць, нібы ўспомніўшы дадатковыя дэталі таго, гаворка пра што ішла раней.

3 расказа егера я зразумеў, што розныя мядзведзі жывуць у лесе, але чалавека кожны з іх баіцца. Самі без прычыны на чалавека яны не нападаюць. Асабліва ўлетку, калі мядзведзь сыты, настроены мірна, лагодна. Але асцярога ўсё ж патрэбна, лепш яму ў вочы не лезці. Хто ж ведае, што можа яму прыйсці ў галаву.

У познюю восень ці ў пачатку зімы вельмі небяспечны стары мядзведзь, які яшчэ не лёг спаць на зіму, бо не знайшоў сабе зручнага месца для спячкі ці з якога іншага выпадку. Блукае ён тады па лесе без пэўнай мэты, галодны, злы, неўраўнаважаны. Зімою такі беспрытульны бадзяга гатовы кінуцца на ўсё жывое, на першага сустрэчнага, хоць сабе і на чалавека. Гатовы задраць кожнага, бо згаладалы, таму і глядзіць на ўсё, як на сваю зда-бычу. А ў звычайных, нармальных умовах, асабліва ўлетку, мядзведзь — звер не зласлівы, а нават лагодны.

Корміцца ягадамі чарніц і брусніц, суніц і малін, крушыны і каліны, парэчак, сцёбламі і каранямі розных палявых і луга-вых раслін, гароднінай і садавіной. Асабліва любіць мёд. Але разам з расліннай ежай мае патрэбу і ў мясной. Адным словам, звер ён усёедны, як дзік ці, дарэчы, як чалавек. Выпадкова знойдзенай спажывы мядзведзю, відаць, недастаткова. Вось ён і нападае часам, калі не хапае мяса, на лася, дзіка, казулю, а таксама і на хатнюю жывёлу: кароў, коней, авечак, свіней.

Малады мядзведзь, выхаваны з маленства ў няволі, хутка прывыкае да чалавека і робіцца нібыта зусім свойскі. Але цал-кам давяраць яму не варта. Ніколі немагчыма здагадацца, на што здольны мядзведзь, што можа ён зрабіць у тым ці іншым выпадку. Гэта будзе залежаць ад яго настрою ў кожнай канк-рэтнай сітуацыі.

Трэба адносіцца да яго асцярожна, бо, адчуўшы сваю вяліз-ную сілу, перастаўшы баяцца чалавека, мядзведзь можа зусім нечакана ператварыцца з дабрадушнага, гультаяватага і, здава­лася б, рахманага цельпука ў нахабнага, спрытнага ў руху, па-трабавальнага і здрадлівага самадура, небяспечнага драпежніка і шкодніка.

Асабліва характэрна такая неўраўнаважанасць для старых мядзведзяў, якія добра разумеюць сваю магутнасць, фізічную перавагу над усімі іншымі жывымі істотамі ў навакольнай мяс-цовасці.

Такія вывады зрабіў я для сябе з таго, што чуў пра мядзве-дзяў.

Ранішні канцэрт У вільготным паветры крыху пацяплела. Рэшткі туману раз­веялся амаль канчаткова. Толькі асобныя шматкі яго трымалі-ся яшчэ ў нізінах, але навокал усё было добра відаць. Раптам пачуўся шум вялікіх крылаў, і мы ўбачылі цудоўнае відовішча. На зялёную траву, упрыгожаную асобнымі познімі кветкамі, жоўтымі, белымі і чырвонымі, прыляцеў шэры жораў з пышным чорным хвастом. Ён выставіў наперад чорныя ногі і з лёту апусціўся на лугавіну. Агледзеўся, страсянуўся, распра-віў крылы і, прытанцоўваючы, зрабіў некалькі крокаў. Які гэта быў цудоўны птах! Рухі ў яго былі лёгкія і грацыёзныя, нібы ў выпрабаванага танцора. Усё, здаецца, было ў ім дасканала. Ён спыніўся, агле-дзеўся яшчэ раз, адкінуў галаву назад і, нібы медны горан, пра-рэзаў свежае паветра. Прагрымеў першы сігнал, першы заклік і змоўк. I адразу адгукнулася на яго яшчэ некалькі галасоў з розных бакоў. — Затрубілі, — ледзь чутна шапнуў Дзямід, і на яго дробным, хударлявым твары з'явілася спагадлівая ўсмешка. Прыляцелі і прызямліліся адзін за адным, амаль разам, яшчэ чатыры жоравы. За імі яшчэ некалькі. Неўзабаве на лугавіне было іх каля трох дзясяткаў. I над сонным яшчэ балотам загрымеў трубны аркестр, раз-рываючы ранішнюю цішыню мажорнымі, урачыстымі гукамі. На ўсю сілу ігралі, звінелі дзівосныя сярэбраныя і медныя трубы, а можа, фанфары ці горны? Я не ведаў, як назваць, з чым параўнаць чароўныя галасы — інструменты, якія ўдзельнічалі ў гэтым своеасаблівым канцэрце. Яны гучалі настолькі моцна, настолькі выразна, што іх, здавалася, можна было пачуць на некалькі кіламетраў. Я быў захоплены, узрушаны гэтай цудоўнай сімфоніяй, гэ­тым вялікасным шматгалосым харалам^1, якім жоравы віталі ўсход сонца. Забыўшыся пра ўсё на свеце, я ўважліва разглядаў іх з на-шага надзейнага сховішча. Цяпер яны бегалі ў розных напрам-ках па невысокай, але густой, вільготнай і ярка-зялёнай траве, на якой дыяментамі зіхацелі буйныя кроплі расы. Прыгожыя, зграбныя птахі гучна крычалі і махалі крыламі. Старых жораваў няцяжка было адрозніць ад маладых. Да-рослыя былі цямнейшыя з выгляду. У маладых афарбоўка была крыху святлейшая, шаравата-дымчатая, і постаці ў іх не такога моцнага складу, не з такім гладкім і шчыльным апярэннем. До­бра бачыў я ў бінокль і выразныя чырвоныя плямкі на галовах у дарослых. ^1 Харал, -а, мн. -ы, -аў, м. Рэлігійнае многагалосае песнапенне, а так­сама музычная п'еса ў такой форме. Фотаапарата ў мяне з сабою не было, і добра здымаць я ў той час яшчэ не ўмеў. Але калі б я і мог, то ўсё роўна нічога б не здолеў зрабіць, бо святла было яшчэ недастаткова. Цудоўнае відовішча захавалася толькі ў маёй памяці. Далікатныя і стройныя птахі лёгка падскоквалі, грацыёзна кланяліся адзін аднаму, закідвалі назад галовы, узмахвалі кры-ламі, рабілі нейкія смешныя, жартаўлівыя рухі. — Цікава? — з яўным задавальненнем спытаў Дзямід. — Са-праўдны балет! Можна сказаць, дзівакі гэтыя птушкі! Трэба ж быць такімі смешнымі! У голасе Дзяміда гучалі цёплыя, душэўныя ноткі. I я зразу-меў, з якім вялікім замілаваннем любуецца стары егер жураў-лінымі гульнямі, якія былі яму даўно і добра вядомы і якія ён бачыў не адзін раз. Я нічога не адказаў. Толькі моўчкі кіўнуў галавою. Сам не мог адвесці вачэй ад прывабных танцораў. Не мог глядзець на іх без радаснага хвалявання. Нарэшце давялося мне ўбачыць з не-далёкай адлегласці любімых птахаў, такіх цікавых, прыемных і цяпер, на жаль, даволі ўжо рэдкіх. Я наглядаў за іх паводзіна-мі, забаўнымі выхадкамі, і асалода была невыказная.

Жураўліная школа