Гэтая прыгожая легенда жыве і па сённяшні дзень.

А пра Нёман мы гаворым як пра славутую раку, як пра ўва- сабленне лёсу беларускага народа, як пра помнік, раку-сведку. Невыпадкова Нёман справядліва суадносіцца з нашым нацыя- нальным гонарам, нашай гісторыяй, Бацькаўшчынай. Нёман для беларуса складае такі ж гонар, як і Волга для рускіх, Днепр для ўкраінцаў, Вісла для палякаў. Беларусы ўславілі магутны Нёман у песнях, паданнях, казках. У гонар Нёмана гучаць прыгожыя легенды, у якіх рака выступае заступніцай беларусаў, іх надзеяй і будучыняй. Бацька Нёман — так называюць у народзе слаўную раку.

Крыніца

Зычныя гукі паляўнічых заставаліся дзесьці збоку. Счыр- ванелы ад хуткай скачкі, князь амаль не чуў іх. Уся ўвага яго была скіравана наперад, дзе паміж галін мільгала белая спіна аленіхі. Адчувалася, хнто яна ўжо стамілася і хутка пагоня скончыцца. Так і ёсць. Аленіха спынілася і, цяжка дыхаючы, павярнулася да князя, каб годна сустрэць праціўнііса. Князь нацягнуў лук, і раптам... аленіха знікла. Разам з ёю паплылі, расталі ў цемры дрэвы. Князь выцягнуў руку і не ўбачыў яе, паднёс да вачэй — таксама не ўбачыў.

Страшэнная здагадка ўдарыла князя: ён аслеп! Князю неад- нойчы даводзілася бачыць сляпых людзей. Гэта былі і дружын- нікі, іптострацілі зрок у бітвах, і сівыя шаноўныя мужы, вочы якіх гаслі павольна і доўга. Але каб аслепнуць нечакана, без усякіх прыкмет хваробы, аслепнуць зусім маладым... У злосці князь ударыў каня, і той ад нечаканасці скінуў князя на мяк- кую траву. Пэўны час князь няўпэўнена ішоў наперад. Потым спыніўся, апусціўся на зямлю. Раптам хруснула галінка. Князь уздрыгнуў. Хтосьці набліжаўся да яго. Нечыя вялікія мяккія рукі апусціліся на яго плечы, дапамаглі яму ўстаць.

— Хто ж стварыў з табою такое, княжа?

— Мабыць, Бог. Але за што — не ведаю.

— Ідзі за мною, не бойся, — уздыхнуў субяседнік. — Ніхто не пакрыўдзіць цябе, пакуль я з табою.

Яны ішлі зусім нядоўга. Потым стары ўвёў князя ў сваё жыт- ло. Тут было цёпла і пахла ляснымі травамі.

— Стары, дай мне атруты. Такой, каб не было ні пакут, ні страху.

— Гэта словы слабага чалавека, княжа, — адгукнуўся стары.

— А што ж мне яшчэ застаецца?

— Спаць. А раніцай я паспрабую памагчы табе.

Шэрай раніцай разбудзіў стары князя. Ішлі яны нядоўга. Спыніліся ля гліністага ўзгорка, дзе рос густы арэшнік. 3-пад яго карэння ледзь бачным струменьчыкам прасочвалася вада. Стары пачаў сваё апавяданне:

— Калісьці тут біла крынічка. Вада была гаючай, многія хва- робы лячыла. У пашане ў людзей была крыніца, прыходзілі яны сюды па цудоўную ваду з усіх бакоў. Але аднойчы здарылася пялікая бяда. Стары князь, твой бацька, паляваў у гэтых мясцінах. Конь яго схіліўся да вады, каб напіцца, ды паслізнуў- ся і зламаў нагу. I князь загадаў пакараць крыніцу, засыпаць яе. Тады і апусцелі гэтыя мясціны. Табе б, княжа, вады гэтай нппіць ды вочы ёй прамыць. Можа, хвароба твая і прайшла б. Відаць, вельмі цяжкі грэх узяў на душу бацька твой, засыпаў- шы крыніцу. I хвароба твая — кара за той грэх.

Штодзень прыводзіў стары князя да крыніцы, і ўвесь дзень сляпы дакопваўся да вадзіцы, пахаванай калісьці. Спачатку яе набіралася столькі, каб змачыць ёю вочы, а потым болып, каб зрабіць глыток, другі. Праз тыдзень з-пад пальцаў князя зпспяваў, зазвінеў чысты струменьчык. ГІіў гэтую ваду князь пялікімі, прагнымі глыткамі. I падстаўляў вочы свае пад яе, і слёзы радасці, змешваючыся з вадою, сцякалі па яго твары. Тады ён спачатку няясна, а потым усё выразней убачыў галі- п ы дрэў з трапяткім зялёным лісцем, сонца паміж верхавінамі соснаў, добры, у дробных маршчынах твар старога.

Кажуць, яшчэ шэсць тыдняў ездзіў князь да крыніцы, па- куль не стаў зрок яго такім вострым, што змог ён весці сваё вой- ска да перамогі. А на зямлі, дзе рукамі сваімі адрадзіў князь гаючую крыніцу, па яго волі была пабудавана царква, настая- цслем у якой стаў добры стары.

«Разбітае сэрца»

Сваімі абрысамі возера нагадвае сэрца, і гэта надае яму за-гадкавасць і таямнічасць. Пасярод Глубелькі знаходзіцца ма-ленькі астравок, а дзве сасны на ім нагадваюць стрэлы, што пра-нізваюць сэрца. Часта турысты, не ведаючы, якое імя носіць возера, называюць яго даволі вобразна — «разбітае сэрца». Між тым незвычайнасць Глубелькі і нарадзіла розныя легенды. Вось адна з іх.

Жыў некалі ў гэтых мясцінах багаты і злы пан. Яго сквап-насць не ведала межаў, прыбіраў ён да сваіх рук усё, што толь-кі мог. Ён не разумеў, не адчуваў знешняй прыгажосці, дзеля карысці забіваў дзікага звера, птушку, без патрэбы лавіў рыбу.

У пана была падчарка Люба, добрая душой, прыгожая з тва-ру. Яна засталася без маці і расла з айчымам. Дзяўчына вельмі любіла прыроду, сярод якой расла і гадавалася. Можа, любіла яшчэ і таму, што толькі ў лесе ці на беразе возера, сцішыўшыся ў адзіноце, яна знаходзіла ціхую радасць, адпачывала ад цяж-кіх дамашніх умоў, ад злога айчыма. Толькі адзін чалавек разу-меў яе — хлопец з гэтай жа вёскі, які жыў у старэнькай хатцы з хворай матуляй.

Маладыя людзі пакахалі адзін аднаго, часта тайна сустра-каліся на беразе возера. Хлопец ласкава гаварыў дзяўчыне: «Любелька мая, я так хачу, каб мы былі разам заўсёды». «I бу-дзем, — адказвала дзяўчына. — Хто ж можа разлучыць нашы сэрцы, калі яны належаць адно аднаму?»

Але даведаўся пра гэтыя сустрэчы злы айчым, вельмі раззла ваўся ён і аддаў хлопца ў рэкруты. А падчарку вырашыў аддаць замуж за сына багатага пана-суседа.

Пасля таго, як памерла маці каханага Любы, зямлю, на якой стаяла хаціна, пан прыбраў да сваіх рук. Хатку знёс, усю зямлю пераараў, так што ад жылля і следу не засталося, а падчарцы сказаў: «Усё, забудзься на гэтага бедняка. Няхай ходзіць у сал-датах, і яшчэ невядома, чым закончыцца для яго служба. Можа, і не вернецца ніколі сюды. А калі вернецца — тут ні кала ні двара, няхай ідзе на ўсе чатыры бакі. Ты ж рыхтуйся замуж».

Не захацела дзяўчына выходзіць замуж за нялюбага. Што н^! рабіў айчым — угаворваў, караў, запіраў на некалькі дзён у ма­ленькім пакойчыку — падчарка не скарылася. Азвярэў зусім айчым і сказаў, што без яе згоды выдасць яе замуж за багатага. Вырашыла тады дзяўчына ўцячы з дому. Але айчым загадаў слу­гам вельмі пільна сачыць за Любай. I ўсё-такі аднойчы выбрала яна зручны момант і пабегла ў лес. Слугі з айчымам кінуліся ўслед. Бяжыць бедная дзяўчына па лесе, а нейкая невядомая сі-ла цягне яе да возера. Выбегла яна на бераг возера, а пагоня ўжо зусім блізка. Што рабіць? Спынілася Люба на нейкае імгненне на тым самым месцы, дзе сустракалася са сваім любым, як быццам развітвалася і з ім, і са сваей першай дзявочай радасцю.

I кінулася дзяўчына ў возера. Адплыла ад берага на глыбокае месца, пачала ўжо тануць, ды раптам здарылася неверагоднае: побач з дзяўчынай з вады паявіўся маленькі астравок. Узабра-лася дзяўчына на астравок, і ён тут жа знік пад вадой.

Здзіўленая пагоня стаяла на беразе і не верыла ў тое, што пабачыла. Вярнуліся дамоў, а пагалоска пра цудоўную з'яву на возеры хутка разнеслася па наваколлі. Праз нейкі час на возеры зноў паявіўся маленькі астравок, пасля на ім выраслі дзве сас­ны, як стрэлы, што пранізваюць сэрца.

Такая легенда пра возера Глубелька, што на Браслаўшчыне, жыве ў гэтых краях.

Звон пад зямлёй

Бабуля Настачка напхала поўны мех травы і прысела адпа-чыць. Стомленыя рукі ляжалі на каленях, прыжмураныя вочы глядзелі ў зямлю. Васілёк прысеў побач. Малы не зводзіў вачэй з Гарадзішчанскай гары, зарослай кустоўем.

Неспадзявана хлопчык пачуў спачатку тоненькія гукі, а пас­ля басавіты гул. Васілёк насцярожыўся, ускочыў, прыслухаўся, але так і не зразумеў, з якога боку вецер прынёс песню званоў. I раптам сэрца яго замлела ад здагадкі: звон ідзе з Гарадзішчан-скай гары!

Седзячы на мяху з травой, бабуля спала, сагрэтая цёплым сонцам. Васілёк не стаў яе будзіць, пайшоў туды, дзе жаўце­ла пясчаная гара. Ідучы, хлопчык раз-пораз падскокваў, каб убачыць гару. Каласы, што хіліліся над дарогай, пяшчотна ка-зыталі твар і пахлі, як свежы бохан хлеба. Неўзабаве Васілька абступіла вельмі высокае жыта, і цяпер ён нічога вакол не мог убачыць. Раптам да яго даляцеў стук колаў. Праз некалькі хві-лін малы ўбачыў над жытам конскую гнядую галаву. Мяккі ляскат колаў і тупат капытоў узмацніўся. Дзядзька, што сядзеў на калёсах, звесіўшы босыя ногі, сказаў: — Сядай,падвязу.

На калёсах Васільку сядзелася мякка, утульна. Хлопчык бачыў сяло з касцёлам, на даху якога ў гняздзе стаяў бусел, гу­сты лес, вербы і бярозы на могілках, школу. Дзядзька цягнуў нейкую песеньку. I раптам пачуўся ціхенькі звон. Васільку зда-лося, што варухнулася гара. Дзядзька спыніў каня, паглядзеў на верх гары, прыслухаўся, а потым расказаў цікавую гісторыю.

Даўным-даўно жылі на гэтай гары людзі. На яе вяршыні стаяла белая цэркаўка з сярэбранымі званамі і залатымі кры­жами Званы так прыгожа звінелі, што ўсё вакол замірала, слу-хаючы іх. Аднойчы ў гэты край уварваліся орды чужынцаў. Убачыў іх хан Гарадзішчанскую цэркаўку і ажно закалаціўся ад зайздрасці, што ў яго ханстве не было такой прыгажосці. Загадаў ён гарадзішчанцаў у палон пабраць, а царкву перавезці ў сваё ханства. Дзень і ноч біліся мясцовыя жыхары з чужакамі. А калі не вытрымалі земляныя валы і запалалі дубовыя сце­ны, гарадзішчанцы схаваліся ў царкву. Падступіўся люты хан да царквы, а ўзяць не можа. Тады загадаў ён спаліць царкву разам з людзьмі. Абклалі яе голлем, саломай і падпалілі. I тут адбыўся цуд: цэркаўка разам з людзьмі пачала асядаць у зямлю. А калі зусім апусцілася, сышлася над ёй зямля, нібы і не было тут царквы. 3 той пары і звіняць званы пад зямлёю.

Дзядзька пагладзіў Васілька па льняной галаве, узлез на ка-лёсы і тузануў за лейцы. А малы паваліўся на зямлю, прыціс-нуўся да яе вухам. Чуліся розныя гукі: і свіст, і ціліканне, і стра-каценне, і мяккае шастанне каласоў, і плёскат вады. Раптам трывожны ўдар звона ўладарна заглушыў усе шумы, пасля за-трапяталі маленькія званочкі. Рэха іх доўга цякло і растава-ла. Цяпер Васілёк верыў, што звон сапраўды ішоў з-пад зямлі. Званілі тыя людзі, якія праваліліся разам з царквою, пасыла­ючы ўверх свае боль, і трывогу, і радасць за тых, хто жыве на белым свеце...

Прачнуўшыся, бабуля Настачка па сонцы вызначыла, што праспала добрую гадзіну. Пачала азірацца вакол, каб пабачыш. сінюю кашульку Васілька. Калі прыбегла да гары, убачыла, што яе ўнук выграбае з ямкі пясок і ссыпае ўніз.

— Бабуля! — крыкнуў ён. — Рыдлёўку нясі! Тут жывыя лю-дзі закапаны! Яны з царквою праваліліся і ў званы звоняць.

Бабуля пачала прасіць Васілька ісці дамоў, падала яму руку і дапамагла вылезці з ямкі. Малому было хораша. Хлопчык вы-рашыў раскапаць Гарадзішчанскую гару, калі падрасце. Тады ён абавязкова падорыць тым людзям волю, а сабе — прыгожую залатую цэркаўку.

Гісторыя пра аптэкара

Многія ведаюць аптэку ў Траецкім прадмесці ў Мінску. Ка-лісьці там таўклі ў ступках сухія кветкі і карэньчыкі. Я прыно-сіў туды пустыя бутэлечкі і слухаў апавяданні старога аптэкара Ёзафа. Жыў Ёзаф у закутку з маленькім акенцам, завешаным фіранкамі. Ён меў асаблівы дар рабіць адмысловыя лекі ад лю­бых хвароб.

Вось Ёзаф у акулярах, падвязаных вяровачкамі, схіліўся над ступкай, старанна расцірае нешта таўкачом. Дадае то дзівасіл, то мечнік, абрываючы іх з букетаў, падвешаных на сцяне. Варта было стаць каля Ёзафа, як ён пачынаў расказваць пра аптэкара, якога таксама звалі Ёзаф.

Быў ягоны цёзка смуглявы і чорнавалосы, вучыўся свайму майстэрству ў Празе і Сарбоне. Аднойчы наведаў Ёзафа марша-лак¹ Завіша. Здарылася з ім тое, што часта здараецца з мужчы-намі, чые валасы пераблытала срэбнае павуцінне: маршчынаў стала болып, а сэрца забылася пастарэць. I сэрца сваё гатовы ен быў пакласці пад востры абцасік шаснаццацігадовай Югасі. У прыгажуні была бялюткая скура, пунсовыя шчочкі, цёмныя вочы, тонкі стан. Адзіная загана мелася: на далікатным но-сіку кожную вясну праяўляліся, як на пялёстку белай лілеі, вяснушкі — ганьба для шляхетнай паненкі. Дзе набыць мазь? Вядома, у аптэцы ў Траецкім прадмесці. I Югася была там жа-данай госцяй.

Завіша лічыў сябе найлепшым з жаніхоў. Але, магчыма, Югася мела схільнасць да кагосьці маладзейшага. Вось і звяр-нуўся Завіша да Ёзафа, каб у мазь для паненкі той дадаваў пры-варотнае зелле. Маршалкам аптэкары не адмаўляюць. Але ча-мусьці не дапамагалі зёлкі Ёзафа крануць юнае сэрца.

Паненка сказала маршалку, што пакахала б яго, калі б не сівізна ды маршчыны. Тады ўночы па загадзе Завішы прывялі Ёзафа ў замак. Маршалак сказаў, што Ёзаф не выйдзе адтуль, пакуль не згатуе зелле, якое верне Завішу маладосць. Дарэмна кляўся Ёзаф, што не пад сілу чалавеку павярнуць час назад. Нічога не слухаў Завіша. I ўзяўся Ёзаф за справу. Цэлы тыдзень шчыраваў ён у замку, выходзячы толькі для таго, каб пагля-дзець з вежы на зоры. I аднойчы працягнуў Ёзаф маршалку бронзавы кубак, у якім дымілася зелле, падобнае да вадкага металу. Завіша загадаў аптэкару: «Выпі сам. А заутра вып'ю я». Ёзаф выпіў кубак да дна.

Назаўтра Завіша ўбачыў, што валасы Ёзафа зрабіліся сівымі, скура зжаўцела і зморшчылася, спіна сагнулася. Дарэмна Ёзаф крычаў, што проста не паспеў давесці да ладу свой напой. Заві-ша загадаў біць старога бізунамі, выпаліць на ягоных грудзях слова «здраднік» і пасадзіць у вежу. Казалі людзі, што Ёзаф сам быў закаханы ў Югасю, таму і не дапамог Завішу.

Хутка па навакольных вёсках пайшла пошасць¹. Гараджане са страхам чакалі, калі бяда зойдзе ў Мінск. Палілі вогнішчы з ядлоўцу і палыну ля брам і на скрыжаваннях. Але эпідэмія ўсё-такі прыйшла ў горад, сабрала сваю даніну. Захварэла і па-мерла Югася.

Усё мінае, прамінула і эпідэмія. Адчыніліся забітыя дошкамі шыбы дамоў, пацягнуліся на гандлёвыя пляцы купецкія вазы. Успомнілі ўлады і пра вязняў. Старога Ёзафа выпусцілі на волю. Любы чалавек на ягоным месцы даўно памёр бы, але смерць забылася пра Ёзафа. Аптэкар разумеў, што зваранае ім зелле адбірала маладосць, але давала вечнае жыццё.

Ніхто не ведае, дзе цяпер Ёзаф. Хутчэй за ўсё, намагаецца знайсці зелле, якое дазволіць яму вярнуць увагу смерці і су-стрэцца з каханай.

Такую гісторыю паўтараў аптэкар Ёзаф. Аднойчы я прыбег у аптэку і не ўбачыў яго. Мне паведамілі, што стары гэтай ноччу памёр. Я пабег да маленькага падвальнага акенца. На гэты раз фіранкі былі адсунуты. Дзве кабеты пераапраналі нябожчы-ка ў свежую кашулю. Яны сцягнулі з яго вопратку, і я ўбачыў на ягоных грудзях сляды ад апёкаў, якія складаліся ў слова «здраднік».

Чаму звяры перасварыліся

Раней у лесе быў звычай: у госці хадзілі без падарункаў. Ці дзень нараджэння ў каго, ці якое свята, прыгожа апранутыя звяры прыходзілі на ўрачыстасць, і ўжо сам прыход быў па-дарункам. Госць віншаваў гаспадароў, спяваў песні, іграў на дудцы ці балалайцы — гэта таксама было падарункам.

Вядома, звяры дапамагалі адзін аднаму, але ніколі не прыхо-дзілі ў госці з арэхамі, дзічкамі ці ягадамі. Не прыносілі і кве-так, хоць навокал іх было мноства. Ірваць кветкі лічылася зла-чынствам.

Але вось Мышаня надумала праславіцца. Толькі як? Hi спя-ваць яно не ўмела, ні складаць вершаў. Нават чужых не ведала. А калі і віншавала каго, то чытала віншаванне, напісанае на бяросце. I гэта яго вельмі засмучала.

Таму і надумала Мышаня ўвесці новы звычай. Упершыню за ўсю лясную гісторыю прынесла ў падарунак кветкі. Пры-несла Саве ў дзень яе стагоддзя. Сава была зусім сляпая і не разгледзела падарунак. Акрамя таго, яна была зусім глухая і не пачула прывітальнай прамовы Мышаняці. Але калі малое Савяня непрыкметна штурхнула маці пад бок, тая зразумела, што трэба нешта сказаць у адказ. I Сава прабурчала: «Гэта цу-доўна і міла!»

— Вы чулі, што сказала мудрая Сава, калі я падарыла ёй кветкі? — пыталася Мышаня ў кожнага сустрэчнага. — Яна сказала, што тэта вельмі цудоўны і мілы звычай.

Некаторыя звяры нагадвалі Мышаняці, што іх звычай заба-раняе рваць кветкі. Але дрэнны прыклад Мышаняці неўзабаве перанялі Асёл і Казёл. А ўслед за імі пачалі дарыць кветкі і ін-шыя звяры. Гэта нават модна стала. Кожны імкнуўся нарваць як мага больш самых яркіх кветак. Нарэшце Воўк узяў касу і скасіў усе кветкі на лузе. Напакаваў імі два мяхі і занёс у пада-рунак Мядзведзю, які святкаваў дзень нараджэння сваіх медз-ведзянят.

Мышаня, калі даведалася пра гэта, ад крыўды ледзь не за­плакала. Яно якраз збіралася ў госці да Вавёркі, а прынесці столькі кветак, як Воўк, не магло.

Тады Мышаня задумала абысці звяроў і тут: у падарунак Ва-вёрцы яно прынесла сушаны грыб.

Усе звяры спачатку абураліся, што насіць у падарунак ежу супярэчыць лясным звычаям. Але Мышаня адказвала, што будзе новы звычай. Яно ўвяло звычай дарыць кветкі, а цяпер навучыць усіх дарыць на святы і розныя рэчы.

Вавёрка адмовілася прыняць падарунак Мышаняці. Тым не менш пасля гэтага звяры пачалі прыносіць адзін аднаму ў па­дарунак розныя прысмакі.