Па якіх законах жылі нашы продкі

У свеце існуюць самыя розныя законы. Галоўныя сярод іх не падуладны чалавеку. Гэта законы прыроды. Сапраўды, чалавек не можа спыніць дождж ці снегапад, загадаць землятрусу не разбураць гарады, а бурам не хваляваць акіянскія прасторы. Гэтыя законы нельга змяніць.

Людзі прыдумалі свае законы. Гэтыя законы штучныя, але без іх нельга абысціся. Бо ўсе людзі розныя, займаюцца розны-мі справамі, па-рознаму думаюць і жывуць. Каб не ўзнікала марных спрэчак паміж імі, войнаў паміж дзяржавамі, і былі створаны законы, унутраныя і міжнародныя.

Першыя беларускія дзяржавы паўсталі ў далёкім дзясятым стагоддзі. Гэта былі Полацкае і Тураўскае княствы. У тыя часы ўжо існавалі пісаныя законы ў Грэцыі, Рыме і іншых паўднё-вых краінах. Але яны былі далёка, і нашым продкам давялося прымаць свае законы. Гэтыя законы заснаваны на так званым «звычаёвым праве», іншымі словамі — правілах штодзённага жыцця. Напрыклад, вы і сёння ведаеце, што старэйшых трэба паважаць, трэба любіць і шанаваць сваіх бацькоў, дапамагаць ім. А гэта і ёсць «звычаёвае права», якое выпрацавала само жыц­цё. Па такім праве паважаны чалавек той, хто больш працуе, а ў старажытнасці — здабытчык-паляўнічы. Ён і меў у сям'і, абшчыне, племені права галоўнага голасу. Чым больш паважалі чалавека, тым больш меў ён і правоў. Зразумела, што і адказ-насці таксама.

У часы, калі на чале нашых старажытных дзяржаў стаялі князі, яны ўсталёўвалі свае законы. Але гэтыя законы князі пры-малі не аднаасобна, а разам з баярамі і старэйшынамі. Акрамя таго, са старажытных часоў захаваўся агульнанародны збор — веча. У вялікіх гарадах людзі розных прафесій і рознага дастатку збіраліся на галоўнай гандлёвай плошчы, каб разам прыняць закон ці важнае дзяржаўнае рашэнне. Замест галасавання рука-Mi проста крычалі. Хто меў мацнейшы голас, той і перамагаў.

Законы раней не запісваліся. Дастаткова было валадару пры-сягнуць ці даць абяцанне — і гэтым гарантавалася выканан-не права, усталяванага на вечы ці князем з баярамі. Першыя пісаныя законы мелі форму дамовы.

У 1529 годзе ў Беларусі з'явіўся адзін з першых у Еўропе збор законаў — Статут, які дапаўняўся і перавыдаваўся тройчы. У ім вызначаліся правы і абавязкі ўсіх жыхароў Вялікага Княства Літоўскага, ад вялікага князя да залежнага ад пана селяніна. Асобныя артыкулы вызначалі законы аб судах, аб правах ганд-лю, аб грабяжы і злодзеях, аб нявесціным пасагу, спадчыне, аб тым, што займаць дзяржаўныя пасады мелі права толькі гра-мадзяне сваёй краіны. Статут дзейнічаў у Беларусі больш за два з паловай стагоддзі, пакуль наша краіна не была падзелена паміж Нямеччынай і Расіяй.

3 канца васямнаццатага стагоддзя ў Беларусі дзейнічалі за­коны Расійскай імперыі. Беларускія дваране — шляхта — стра-цілі амаль усе свае правы, а сяляне трапілі пад прыгнет.

3 часам з'явіліся новыя законы. Але нам трэба ганарыцца тым, што і цяпер Статут Вялікага Княства Літоўскага вывуча-ецца ва ўсіх навучальных установах свету. А Беларусь сёння вольная і незалежная краіна. Мы маем свой асноўны закон — Канстытуцыю, у якой гарантаваны нашы грамадзянскія пра­вы і запісаны абавязкі. Калі ўсе будуць шанаваць і выконваць Канстытуцыю, то мы будзем жыць у міры і суладдзі.

Народная педагогіка

Лёгка нарадзіць, ды нялёгка ўскарміць. I нашы продкі веда-лі гэта не горш за нас. Таму і шукалі розныя спосабы, каб па-магчы самім сабе. Так, напрыклад, першую кашульку свайму дзіцяці маці імкнулася шыць не з новага палатна, а са старызны і так, каб у ёй не было ні каўнерыка, ні рубца з наваротам. Тады, лічылася, дзіця будзе расці паслухмянае і ласкавае.

Немалаважнае значэнне меў выбар належнага імя. Не дзень і не два, а, здаралася, тыдзень, месяц думалі, абмяркоўвалі бацькі, а то і ўся сям'я, сваякі, як назваць сына ці дачку, буду-чага гаспадара ці гаспадыню. Бралася пад увагу многае: і каб імя запаміналася, гучала, і каб не чужое яно было, а ўжо ас-военае родам па бацькавай ці па матчынай лініі. Успаміналіся тыя, хто меў ужо такое імя са сваякоў і наогул у вёсцы. Калі чалавек быў нядобры ці жыў не так, як трэба было жыць, імя бракавалася, не называлі больш такім імем чалавека. Наадва-рот, калі чалавек быў паважаны, ішла пра яго слава, тады яго імем называлі многія сваіх дзяцей. Часта імя давалася па дзе-ду, бабе. Самымі папулярнымі імёнамі ў нашых продкаў былі Іван, Мікалай, Піліп, Васіль, Раман, Кузьма, Андрэй, Рыгор, Алесь, Пятро, Павел, Насця, Вера, Надзя, Дуня, Ганна, Хадо-ра, Клаўдзя... Імя аб'яўлялася перад хрысцінамі, запісвалася ў царкве.

I дзіця, займеўшы імя, паступова прывыкала да яго. Ва ўся-кім выпадку, усе імкнуліся, каб дзіця ведала сваё імя, не забы­вала, помніла. Кожнае імя маці і бацька вымаўлялі па-асаблі-ваму, на свой лад, рабілі яго памяншальным, больш ласкавым: Іванка, Іванька, Ванюша, Мікалайка, Міколка, Коля, Піліпка, Піліпок, Насцечка, Верачка, Надзейка.

Малых дзяцей у сям'і любілі. Лепшая яда, цяплейшае адзен-не, самыя добрыя, ласкавыя словы — ім. Не дазвалялася да года дзяцей стрыгчы, абразаць ім пазногці, паказваць люстэрка, фа-таграфаваць. Спала дзіця ў лёгкай калысцы, якая, прыкрытая палатном (каб ветрам не задзімала і нішто не ўпала на дзіця, не спалохала, калі яно спіць), падвешвалася на крук паблізу ложка, каб уночы, калі дзіця прачнецца, можна было, не ўста-ючы з пасцелі, пакалыхаць яго нагою ці рукою. Дзіця яшчэ не разумела амаль нічога, а з ім размаўлялі так, быццам яно разумела ўсё: ласкава, як ні з кім, усміхаючыся, вымаўляючы на свой лад кожнае слова. I песні спявалі, ды як: саму душу ўкладвалі. I што цікава: дзеці любілі песні, змаўкалі ці, наад-варот, плакалі, калі тыя, хто спяваў, раптам сціхалі, перастава-лі спяваць. У песнях-калыханках чаго толькі не гаварылася! I доля, будучае маляваліся і прарочыліся, выказваліся самыя запаветныя мары, надзеі, жаданні. I кожная песня-калыханка надта лёгка запаміналася.

Падрастала дзіця — яго адымалі ад грудзей. Быў пры гэтым момант, калі можна даведацца, кім дзіця стане. Перад ім клалі грошы, пўгу і кніжку. Калі дзіця брала грошы — лічылася, бу-дзе багата жыць, калі брала пугу — будзе паслухмянае, гаспа-дарлівае, а калі брала кніжку — будзе разумнае, з навукі хлеб будзе есці. I, вядома ж, расказвалі казкі, легенды, спявалі песні. I так прывучалі дзіця да жывога слова, што яно, не ўмеючы яшчэ размаўляць, не заўсёды ўлоўліваючы сэнс, ляжала ў ка­лысцы і перад сном спявала на свой лад пачутыя ад маці і бацькі песні.

Народная мудрасць Даволі строга прытрымліваліся продкі аднаго: калі што мож­на і калі што нельга рабіць. Напрыклад, на маладзіку нельга карчаваць зараснікі, бо яны хутка адрастуць, пусцяць парасткі. Нельга крышыць і ставіць на зіму капусту, саліць гуркі, бо ўсё будзе нясмачнае, перакіслае. Затое на маладзіку добра касіць, бо хутка адрасце атава, стрыгчыся. Падчас поўні, калі месяц свеціць, не варта сеяць агуркі, кавуны, гарбузы, гарох, боб, мак, бо яны будуць цвісці пустацветам, але затое ж вельмі добра ку-пляць і выменьваць кароў, сеяць збожжа — будзе поўна ўсюды ўсякага дабра. На астатніх квадрах лепш не пачынаць нічога новага, што павінна весціся, пладзіць, але добра карчаваць за-раснікі, лячыць раны — словам, рабіць усё, што мусіць звесціся, згінуць. Без таго, каб не паглядзець на месяц, не рабілася нія-кай работы. Па месяцы першы раз выходзілі ў поле, пракладва-лі першую баразну, першы пракос, жалі першы сноп. Немалую ролю мелі ў жыцці і розныя прыкметы. Па тым, колькі зімою падала снегу, меркавалі, якое, мокрае ці сухое, будзе лета і што ўродзіць, што трэба сеяць, а што не сеяць. Па ясных марозных зімовых днях вызначалася, калі будуць летам сонечныя дні, каб касіць, сушыць сена. А вось яшчэ некаторыя з прыкмет. Калі ўвосень хутка спадае з дрэў лісце — будзе суровая зіма. Суровай зімы чакай і калі ўродзіць рабіна. Многа соку цячэ з бярозы — будзе мокрае лета. Мокрую во-сень прадвяшчаюць высокія мышыныя гнёзды ў траве. На дождж — сабакі капаюць зямлю, купаюцца ў пяску ве-раб'і, качак не выгнаць з вады, яны ўвесь час ныраюць, мошкі сляпіцаю лезуць у вочы. Да непагадзі — коні трасуць галовамі, куры ўвесь час абшчыпваюцца, ракі выпаўзаюць са сваіх нор, вароны лятаюць чародамі і каркаюць.. Да добрага надвор'я — камары і мошкі таўкуць мак, птушкі кружаць у небе ўсё вышэй і вышэй, сонца заходзіць ясна, не ў хмару. Калі кот ляжыць пасярод хаты на падлозе — пацяплее. На холад — крычаць зяблік, удод. Гусь хавае галаву пад кры­ло, кошка лезе на печ — таксама на холад. Вецер усхадзіўся — на перамену надвор'я. Прыкмет было шмат на розныя выпадкі жыцця. Скажам, калі едзе па вёсцы вяселле і распрагаюцца коні — не будзе шчас-ця, распадзецца сям'я. Выйшаў з хаты — не вяртайся ўжо на­зад, нават калі што-небудзь важнае і забыў: не пашанцуе ў да-розе. Кот мыецца — госці будуць. Сярод прыкмет, асабліва ў дачыненні да з'яў прыроды, было нямала праўдзівых. Шматгадовыя назіранні прывялі да ад-крыцця некаторых заканамернасцей. I цяпер, у наш час, многія з іх пацверджаны навукай, вызначана, на падставе чаго яны былі адкрыты. Дарэчы, многімі з іх карыстаюцца ў сваёй што-дзённай практыцы і цяпер тыя, хто жыве ў вёсках і не забыва-ецца на народную мудрасць. Народны каляндар і прыкметы нічога агульнага не маюць з забабонамі, якія на Палессі бытавалі і бытуюць спрадвеку. Яны звязаны хутчэй з недахопам ведаў, а яшчэ вось з чым: не-каторыя лічылі і лічаць цяпер, што ўсё, што нас акружае — трава, дрэвы, жывёла, — такія ж жывыя істоты, як і сам ча-лавек, і маюць вушы, каб чуць, вочы, каб бачыць, голас, каб гаварыць. I мы іх не разумеем толькі таму, што нам не дадзена гэтага.

Нацыянальныя стравы Беларус любіць смачна паесці. На куццю на стол ставяць два-наццаць, васямнаццаць, а то і дваццаць чатыры стравы. I ўсё гэта трэба пакаштаваць. Не сказаць, каб усё гэта заўсёды стаяла на стале, але гэта стравы нацыянальнай кухні. Галоўная нацыянальная страва, аснова ўсяго — хлеб. Пша-нічны, як на поўдні, у нас пякуць рэдка. Беларус любіць чорны хлеб і сумуе па ім, трапіўшы туды, дзе яго няма. Так што хлеб у нас жытні, вельмі духмяны. Пякуць яго на подзе^1, на капусных або кляновых лістах, а пасля, спырснуты вадою, астывае хлеб пад ручніком, напаўня-ючы хату найлепшым у свеце пахам. Няма нічога смачнейшага, як адрэзаць гарачую лусту, густа пасаліць яе і з'есці. Дарэчы, хлебам і лячыліся. У незапамятныя часы беларус заўважыў, што плесня, якая ўтвараецца ў дзежцы на рошчыне летам (у гарачую пару, калі хлеб не пякуць), загойвае нават раны, ад якіх вось-вось пачнецца гангрэна. Колькі трэба было ісці чалавецтву, пакуль яно вынайшла пеніцылін! Улетку, калі дарагая кожная хвіліна, елі праснакі (прэсны хлеб). Да белага ставіліся ў даўніну крыху недаверліва, але заўсёды любілі пірагі з яблыкамі і ўвогуле з садавіной, з чар-ніцамі, з макам. Калі пяклі іх, то рэшткі цеста раздавал! дзе-цям, каб кожны спёк сабе хаця б па маленькай булачцы. I, як паўсюль у славян, існаваў «зайцаў хлеб», што бацька прыносіў з лесу ці з дарогі. Хлеб даставаўся цяжка. Кінуць яго быў смяротны грэх. Ка-валак, што выпаў з рук, трэба было падняць і пацалаваць. Хлеб абагаўлялі. Бульба — другі хлеб. Беларусы ведаюць каля тысячы страў з бульбы. Ад звычайнай, печанай на начлезе, якую так добра выкаціць з попелу, абскрэбці, разламаць і, калі яна яшчэ дыміц-ца, саліць і есці, да бульбы, фаршыраванай сушанымі грыбамі і запечанай у гарачай печы. Апісаць усе стравы з бульбы немаг-чыма. Але і проста вараная, з падгарэлымі вяршкамі, высыпа-ная на абрус на стале, яна — дзіва, бяры і еш! А да яе — сала, салёныя агуркі, халодныя, з кропам, і селядзец (раней бульбу мачалі ў селядцовы расол) або зялёны канапляны ці залаты сланечнікавы алей, масла каровіна ці міска кіслага халоднага малака, якое часам трохі і падсольваюць. Кепска было раней, калі яшчэ не было бульбы. Тады замест яе былі параная рэпа, бручка ці нешта такое іншае. Дарэмна нас дражняць бульбашамі. Ёсць бульба, ёсць і да бульбы. Я не кажу пра ежу даўніх беларускіх магнатаў. Ку-харская кніга дзевятнаццатага стагоддзя дае тысячы рэцэптаў вельмі складаных страў. Над сваім апетытам беларус заўсёды пасмейваўся. Умение іранізаваць не толькі над кімсьці, але і над самім сабою — адна з самых вартых рыс беларускага нацыянальнага характару. I ў Маскве, і ў Кіеве, і ў Мінску, у хаце і сталоўцы — амаль паўсюды вы ясце тыя ж самыя катлеты ды біфштэксы, носіце тыповыя вопраткі з падобных матэрыялаў, усё болып забывае-це непаўторнасць і адметнасць жыцця той мясціны, адкуль вы родам. А забываць пра гэта нельга.

Наш касцюм

Што такое быць стыльным? Што такое мода? Хто такі я і ў якім адзенні мне камфортна? Кожны сучасны чалавек рана ці позна за­дав такія пытанні. Кожны ведае: больш за дзевяноста працэнтаў з таго, што мы найперш запамінаем адзін пра аднаго, складае ўражанне ад знешнасці. I чалавек можа прымусіць сваё адзенне «расказаць» тое, што ён сам найперш хацеў бы паведаміць пра сябе.

Тэрмін «касцюм» адрозніваецца ад слова «адзенне», бо тлума-чыць сацыяльную і нацыянальную адметнасць, звычкі і трады-цыі, індывідуальныя асаблівасці чалавека. Мода — гэта не про­ста набор найбольш прывабных рэчаў. Мода — гэта манера жыць і выяўляць сябе. Галоўная «частка» любога касцюма — чалавек.

Беларускі народны касцюм фарміраваўся на працягу стагод-дзяў. Касцюмы шыліся для асобных падзей і рытуалаў у жыцці нашых продкаў. Вясельныя і шлюбныя, святочныя і паўся-дзённыя, разнастайныя паводле геаграфічных асаблівасцей, беларускія народныя строі ўвасобілі любоў нашых жанчын да сваёй зямлі, іх мары пра будучыню, талент жыць, майстэрства ствараць.

Сёння мы выбіраем колер адзення і дэкор найперш з эстэтыч-ных і практычных меркаванняў. У старадаўнія часы колер і ар-намент неслі глыбокі сэнс і надзяляліся магічным уздзеяннем на людзей і прыроду. Самыя распаўсюджаныя кодеры ў арна-менце беларусаў — белы, чырвоны, чорны. Яны сімвалізуюць адзінства нараджэння, жыцця і смерці.

Белы меў значэнне новага свету, новых ведаў, чысціні і пер-шапачатковасці. Там, дзе ёсць белы колер, усё на імгненне ста-новіцца чыстым, некранутым лістом. Чырвоны — колер жыц­ця, яркай радасці. Лічыцца, што ён паляпшае апетыт і лечыць душэўныя пакуты. Чырвоны нібы абяцае: хутка надыдзе ўсход, будзе новае нараджэнне. Чорны — колер зямлі, з якой усё на-раджаецца. Гэта колер абяцання: хутка вы даведаецеся пра тое, чаго не ведалі раней.

У вышываных на палатне арнаментах былі зашыфраваны самыя значныя з'явы ў жыцці людзей нашага краю, іх веды і ўяўленні. Вельмі распаўсюджаны былі знакі Сонца і Зямлі. Іх спалучэнне азначала надыход вясны, абуджэнне прыроды. Ка-лядная васьміканцовая зорка азначае таксама чалавека, маці, дзяцей, сям'ю. Сама жанчына ўвасабляла свой вобраз праз квет-кі, птушачку-галубку, дрэвы: бярозу, рабіну, каліну. Ёсць на­ват асобны сімвал моцнай сям'і, які вышываўся, каб прасіць сямейнага шчасця ў дом.

Навукоўцы выдзяляюць знакі ўраджаю, сумленнай працы, знакі, прысвечаныя святам: Купаллю і Радаўніцы, Калядам і Дажынкам. У сваіх творах майстрыхі замест слоў ужывалі знакі дабра і зла, справядлівасці і міласэрнасці. Можна сказаць, што ў народным касцюме ўвасабляецца цэлы сусвет.

Мадэльеры першымі задумваюцца, якім наш касцюм будзе заўтра. Які адбітак у люстэрку нам хочацца пабачыць? Вельмі часта майстры, думаючы пра напрамкі развіцця моды, зазіра-юць у мінулае, гартаюць альбомы народных строяў. I гісторыя народнага касцюма падказвае новыя цікавыя рашэнні, сучас-ныя ўзоры, нябачныя раней лініі і сілуэты.

Таленавітыя народныя майстры, не маючы спецыяльнай аду-кацыі, пазычалі арганічныя спалучэнні ліній, колераў у зямлі і неба. Шчодра распісаныя нашымі бабулямі кашулі, спадні-цы і сёння выклікаюць замілаванне і добрую зайздрасць. Так што, перабіраючы бабулін куфэрак, не выкідвайце рэчы яе ма-ладосці. Хто ведае, можа, народны касцюм, вышыты беларус-кім арнаментам, зойме першае месца на паказе моды будучага?

Знаёмая незнаёмка

Ці даводзілася вам быць у такой сітуацыі: просяць праспя-ваць нешта наша, беларускае, а не атрымліваецца, бо не ведаем, не ўмеем. Шкада, бо менавіта песня — найлепшая візітоўка любой краіны. Пагаворым пра адну такую візітоўку — песню «Купалінка».

«Купалінка» — гэта песня з намі паўсюль. Мы чуем яе з ма-ленства, яна прысутнічае ў нашым жыцці як адна з тых мело-дый, што памятае амаль кожны беларус. «Купалінку» спяваюць на сцэне, у гасцях, падчас свята і застолля, любяць гэту песню і эстрадныя выканаўцы, прапануючы новае яе прачытанне на ўласны густ.

Да нядаўняга часу традыцыйна лічылася, што «Купалін-ка» — народная песня. Ды і цяжка было падумаць інакш. Гэта прыгожая, чароўная песня адлюстроўвае самую сутнасць душы народа, яе дабрыню і сум.

Безумоўна, так яно і ёсць, за выключэннем аднаго: гэта пес-ня, як і некаторыя іншыя, што яшчэ нядаўна лічыліся народны-мі, напісана рэальным прафесійным аўтарам. Аднак аўтарства адной з самых вядомых нашых песень вярталася доўга. Напэўна, з-за таго, што традыцыйны, фальклорны тэкст песні быў вельмі ўдала стылізаваны адным з дзеячаў нашай культуры — Уладзімірам Тэраўскім.

Уладзімір Тэраўскі — беларускі дырыжор, кампазітар, фаль-кларыст, адна з асоб, якія стаялі ля вытокаў стварэння новай беларускай оперы, нацыянальнай музычнай школы.

З часам «Купалінка» набыла новыя сучасныя фарбы і гучан-не. Гэта заслуга нашых знакамітых «Песняроў», якія з поспе-хам выконвалі песню на сцэнічных пляцоўках па ўсім свеце. Ды і сёння пра яе не забываюцца. Напрыклад, пераможца «Еўра-бачання» Аляксандр Рыбак сцвярджае, што ён выхоўваўся не толькі на класічнай музыцы, але і на беларускіх песнях, сярод якіх і «Купалінка». Выступаючы ў Беларусі, Аляксандр выка-наў гэту песню, прадэманстраваў, што не забыў роднай мовы. Юнак расказваў, што калісьці ён вандраваў па розных краінах Еўропы. Данія, Францыя, Бельгія, Нідэрланды... Нейкі час жыў у Парыжы, іграючы на вуліцах ды плошчах на гітары і спяваю-чы песні. Песні выконваліся, як правіла, англійскія. Але вось раптам заспяваліся беларускія. I першым з таго, што прагучала на парыжскай вуліцы, была «Купалінка». У выніку ў капялюш, што ляжаў ля ног вандроўнага музыкі, стала падаць шмат гро-шай. За «Купалінкаю» ўспомніліся іншыя беларускія песні.

Наша песня кранае душу і сэрца. Яна шчырая, працяжная, вечная, як і сам народ. Здаецца, што чысты і высокі голас пы-таецца, заглядваючы ў патаемнае:

Купалінка, Купалінка, цёмная ночка,