Узялі тую касметычку, пайшлі да станцыі. Аднак на душы было дрэнна.

Павярнулі назад. Калі падыходзілі да аўтобуса, адразу заўва-жылі Аніту. Яна ўляцела ў аўтобус, агледзела сядзенне, выска-чыла. Вочы яе былі такімі, нібы яна з'ехала з глузду. Жанчына крычала, пгто ў Стоўбцах хату прадала, схавала ў касметычку грошы і вось згубіла.

Любоў Захараўна працягнула ёй касметычку. Аніта вырвала яе з рук, адкрыла, праверыла, ці ўсё на месцы. Нават не падзя-каваўшы, пабегла да пакінутых на вакзале сумак.

Андрэй Васільевіч і Любоў Захараўна моўчкі ішлі да элект-рычкі. Калі заходзілі ў вагон, заўважылі, што іх даганяе тая жанчына. Дабегла і ўпала на калені, пачала цалаваць ім рукі.

— Мусіць, вы багатыя? — пыталася яна.

— Не, але ж гэта не нашы грошы. Чужое багацце шчасця не прыносіць.

Жанчына, відаць, не верыла, шукала нейкую скрытую пры-чыну. Праехала яна з імі некалькі прыпынкаў, плакала, цала-вала рукі і ўсё ніяк не магла паверыць, што ёй вярнулі грошы.

Сачыненне

Учарашні вучань, а цяпер навучэнец палітэхнікума Валодзя Вяргейчык сядзеў за партай і, для выгляду наморшчыўшы лоб, глядзеў на доўгія рады лічбаў, іксоў, ігрэкаў, якія, старанна стукаючы крэйдай, выпісваў на дошцы выкладчык матэма-тыкі.

«I як гэта людзі могуць захапляцца сухімі бяздушнымі ліч-бамі? — здзіўляўся Вяргейчык. — Канечне, лічбы патрэбны, але ж, зноў-такі, толькі тым, каму падабаецца з імі важдацца...»

Амаль увесь урок у Вяргейчыка было адчуванне, што вы­кладчык проста знарок, жартам стараецца даказаць ім, быццам умение абыходзіцца з лічбамі так і гэтак — найвялікшая аса-лода. Вяргейчык крадком пачаў паглядваць у акно, і усмешка раз-пораз прабягала па яго твары. Так Валодзя прасядзеў да канца урока, разам са званком сарваўся з месца і першы выска-чыў на калідор. Ён спусціўся ўніз і выйшаў на двор, жмурачыся ад ранішняга вераснёўскага сонца.

Цёплая залатая восень! Вяргейчык засмяяўся і заплюшчыў вочы — на міг здалося, што ён не ў тэхнікуме, а зноў у сваёй драўлянай школе, выйшаў на ганак і дыхае, не можа надыхацца роднымі, блізкімі з дзяцінства пахамі восені. Поўнасцю забыц-ца перашкаджаў хіба што роўны гул машын з шашы.

— Здароў! — нехта крануў Вяргейчыка за рукаў.

Гэта быў невысокі белабрысы юнак, які вучыўся ў другой групе, а родам быў з суседняй вёскі. Прозвішча яго было Жмень-ка. Вяргейчык моцна паціснуў руку земляка і ўздыхнуў:

— Фізіка ў вас?

Жменька таксама ўздыхнуў і кіўнуў галавой. Прыжмурыў-шы вочы, ён паглядзеў перш на таполі, а потым прыслухаўся да гулу на шашы.

— Грыбоў зараз поўны лес, — ажывіўся ён раптам. — Я іх так спрытна бяру — каб хто толькі ведаў.

Вяргейчык не паспеў адказаць, бо празвінеў званок, трэба было спяшацца.

Калі задыханы хлопец прыбег у аўдыторыю, яго чакала пры-емная навіна: другі ўрок матэматыкі адмяняецца, будзе літара-тура. Ужо прыходзіла Клара Іванаўна і сказала, што раз ніхто не браў ні канспектаў, ні падручнікаў, будуць разбіраць сачы­ненне, якое пісалі на па-за тым уроку.

— Здорава як! — ляпнуў узрадаваны Вяргейчык па плячы Смолера, свайго суседа па парце.

Ён не дагаварыў, бо ў аўдыторыю хуткім энергічным крокам увайшла выкладчыца літаратуры Клара Іванаўна. Яна спыні-лася пасярод аўдыторыі, цярпліва чакаючы, пакуль сціхне шум і ўсе падымуцца.

— Добры дзень, сядайце, — павіталася ціхім, стомленым го-ласам. Прайшла да стала, але не села, толькі абаперлася аб яго рукой, другой асцярожна паправіла валасы і, застыўшы, пачала доўга, задуменна глядзець у акно. Пастаяўшы крыху, Клара Іванаўна села за стол і папрасіла дзяжурнага раздаць сшыткі.

Яна падсунула на край стала стос сшыткаў, разгарнула жур­нал і схілілася над ім.

Дзяжурны быў якраз Смолер. Калі ён разнёс сачыненні па партах і разгарнуў сваё, твар яго спахмурнеў. Ён штурхнуў Вяр­гейчыка локцем у бок. Як Смолер і баяўся, у сшытку стаяла двойка і ўнізе было напісана: «Спісана!»

— Усё, праляцела стыпендыя, — шэптам падвёў ён вынік. — Давай лепш тваё паглядзім, — прашаптаў ён ужо зусім спакой-на Вяргейчыку.

Але Вяргейчык не спяшаўся і толькі пагладжваў пальцамі па вокладцы сшытка, адчуваючы, незразумела чаму, хваляванне.

— Давай, не бойся, літаратар, — падбадзёрыў Смолер. Вяргейчык хутка разгарнуў сшытак і спачатку нават не вель-

мі здзівіўся, калі ўбачыў пад роўнымі радкамі свайго сачынен-ня якраз гэткі, як у Смолера, подпіс і адзнаку — адзінку. У ім варухнулася невыразнае адчуванне, што не толькі стыпендыю ён можа страціць (гэта ён бы перажыў), але што так і не змо-жа ніколі і нікому даказаць, што пісаў ён сам. Павінна ж быць справядлівасць на свеце.

Прагучаў званок. Загрукалі дзверы, і праз хвіліну калідор запоўніўся шумам, тупатам ног, смехам і галасамі.

Букет нявесты

У садзе каля самага плота расла чарэшня. Яна была зусім немаладая: стаў маршчыністым ствол, пасохлі ніжнія сукі. Не-кал ькі гадоў не давала чарэшня ўраджаю, глядзела на свае пу-стыя галіны ды з сумам успамінала, як некалі ў маладосці яны гнуліся пад цяжарам буйных жоўтых ягад. Калі яны паспявалі, прыходзіў гаспадар, прыстаўляў да дрэва лесвічку і падымаўся пад цяністую крону. Ён напяваў вясёлыя песні і збіраў салодкія сакавітыя ягады. За кожнае вядзерца дзякаваў чарэшні, ласка-ва гладзіў яе гнуткія галінкі.

А потым яна перастала цвісці, не давала больш смачных жоў-тых ягад. Не збіраў больш гаспадар ураджаю, не спяваў сваіх вя-сёлых песень, не дзякаваў дрэву. Неяк восенню ён падышоў да чарэшні, агледзеў яе, правёў рукой па шурпатым і патрэсканым ствале. Узрадавалася яна, працягнула да яго свае рукі-галінкі. Але нібыта агнём апяклі яе жорсткія словы гаспадара: «Старая стала, трэба будзе вясною ссекчы ды на гэта месца маладзенькае дрэўца пасадзіць». Панікла вецце, заплакала чарэшня. Гаспа­дар павярнуўся і пайшоў.

Лёгкім марозцам кранула дрэва зіма, нагадала, што пара за-сынаць. Прасіла чарэшня зіму, каб тая агарнула яе вечным сном. Не хацела прачынацца вясной. Ды не згадзілася зіма. У сакавіку чарэшня абудзілася, адчула, як пад шурпатай карой ажыў і па-бег сок. Толькі не радавала дрэва вяртанне да жыцця. 3 дня на дзень чакала чарэшня гаспадара з сякерай. I ён прыйшоў, але без сякеры. Быў ён вельмі хворы, ледзь стаяў на нагах. Занямог зімою гаспадар, ледзь выбраўся з цяжкой хваробы. Падышоў да свайго дрэўца, пагладзіў патрэсканы ствол. «Не, не буду я секчы цябе, мілая. Раней разам радаваліся, цяпер разам хварэем. Хто ведае, можа, паправімся таксама разам?» — прашаптаў ён. I так захацелася чарэшні дапамагчы яму, што сабрала яна ўсе свае сілы і перадала іх гаспадару ў далонь, якая гладзіла яе ствол.

I адбыўся цуд. Паправіўся мужчына, а чарэшня, якая ўва-брала ў сябе моц і сілу вясны, зацвіла. I не проста зацвіла! На яе галінках з'явіліся незвычайныя суквецці, якія нагадвалі букецікі нявесты. Ды і сама чарэшня, як і гаспадар, адчувала надыход другой маладосці.

Вось так і бывае ў жыцці. Здаецца часам, што няма ніякай надзеі, збавення, няма ніякага выйсця. Аднак ніколі не трэба адчайвацца, складаць рукі, плысці па цячэнні. I тады выхад знойдзецца нібы сам сабой.

Вось так здарылася і з нашай чарэшняй. Яна страціла ўсе сілы для жыцця, для змагання. Аднак сакавік вярнуў ёй моц, удыхнуў надзею. Яе гаспадар адчуў сувязь з дрэўцам, якое столькі гадоў верна служыла яму. I адбыўся цуд. Выздаравеў гаспадар, расцвіло душою дрэўца. I зноў, нібы инвеста, чарэшня з радасцю і замілаваннем глядзела на жыццё.

Гэтае апавяданне вучыць быць добрымі і ўважлівымі да прыроды і людзей. Вельмі часта чалавеку ў цяжкой сітуацыі патрэбны дапамога, парада, добрае слова. Часам гэта слова ле-чыць і ратуе чалавека, вяртае радасць, усяляе надзею. Як важ­на, каб у нашым жыцці сустракаліся людзі, што працягваюць руку дапамогі.

Здрада

Кожны год улетку Міхась абавязкова наведвае сваё ціхае За-броддзе, дзе нарадзіўся, пражыў сямнаццаць самых яркіх на ўражанні гадоў. I кожны раз, наведваючыся туды, згадвае пер­шую ў яго жыцці здраду. Сустракае часам i свайго аднакласніка, сяброўства з якім, абпаленае тою здрадаю, так і не аднавілася.

Здарылася гэта ў першым класе. Была вясна, лашчыла зям­лю лагоднае сонейка. Да Міхася прыбег яго найлепшы сябар Лёшка і прапанаваў пайсці да раўчука і пакатацца на крыгах. Нагуляліся яны уволю, але і вады ў боты панабіралі. Трэба было бегчы дадому, каб высушыцца. Ды Лёшка нечакана прапанаваў раскласці цяпельца каля раўчука. Па-змоўніцку ўсміхаючыся, сябар дастаў з кішэні запалкі.

Хутка сабралі галля, палак, але агонь раскласці не ўдалося: усё было сырое. Тады Лёшка паказаў на стажок саломы, што жаўцеў на суседскіх градах. Пачалі яны выскубаць са стажка зляжалую за зіму салому. Завіхаючыся, Міхась і не прыкмеціў, як яго сябар чыркнуў запалкай. Адчуўшы дым, Міхась падско-чыў да Лёшкі. Яны пачалі рукамі збіваць полымя з абсушанага на вясновым сонцы стажка, але патушыць яго не ўдавалася.

— Патрэбна вядро, вада ж побач, — зашаптаў спалоханы Лёшка.

Міхась стрымгалоў кінуўся па вядро. Убег у хату, ухапіў пер-шае вядро, якое трапілася пад рукі. Але каля варотцаў на агарод яго, мокрага, спыніла маці і загадала лезці сушыцца на печ.

— Мамачка, пусці, я хутка вярнуся, — заплакаў Міхась, баю-чыся выдаць Лёшку.

У гэты момант каля стажка, абвітага полымем, пачуліся кры-кі, і маці, заўважыўшы пажар, кінулася з вядром туды. Па яе твары Міхась зразумеў, што яна пра ўсё здагадалася. Больш таго, маці, напэўна, палічыла падпальшчыкам сына.

Ужо калі Міхась сагрэўся на печы, маці вярнулася ў хату. Яна плакала. Міхась таксама горка заплакаў ад таго, што маці. плача праз яго, ды яшчэ невінаватага.

Праз колькі часу прыехаў з працы тата, якому, вядома, сусе-дзі ўсё расказалі. Бацька сцягнуў сына з печы, і ягоная папруж-ка заскакала па целе Міхася. Маці прыбегла на дапамогу, вырва­ла з бацькавых рук папружку. Тата павёў сына да Лёшкі. Міхась узрадаваўся, спадзеючыся, што неўзабаве ўсё высветліцца. Але Лёшка, які ўмінаў дома вішнёвае варэнне, спакойна і ўпэўне-на заявіў, што стажок падпаліў Міхась, а ён падняў крык і па-клікаў людзей, дзякуючы чаму ўдалося ўратаваць пабудовы. Лёшкава здрада балюча апякла ўсю Міхасёву істоту.

Ён ніколі не прыгадваў Лёшку той выпадак, хоць дзесяць гадоў яны вучыліся ў адным класе. I толькі гадоў праз трыц-цаць, калі ў хаце гаспадара таго стажка ў прысутнасці Лёшкі Міхасю зноў нагадалі, што ён ледзь не спаліў усю сядзібу, а Лёш­ка выратаваў, ён, спакойна і цвёрда глянуўшы ў Лёшкавы вочы, сказаў:

— Можа, цяпер прызнаешся, як усё было?

Аляксей сумеўся, але заявіў, што нават не памятае таго зда-рэння.

Крыўда на Лёшку развеялася даўным-даўно. Таму, прыяз-джаючы на радзіму і выпадкова сустракаючы Аляксея, Міхась заўсёды падаё руку. I тады яму становіцца шкада Аляксея, бо па вачах разумев, што недзе на дне яго душы варушыцца кволае адчуванне віны. Шкада, што ён ніяк не здагадваецца пазбавіцца ад яго адным словам: «Прабач».

Ёрчыкаў слуп

Веска, дзе жыў дзікаваты Ёрчык, называлася Чыргі. Яго хата стаяла якраз на ўездзе. Счарнелая, з аблезлымі аканіцамі, сіратліва глядзела яна на дарогу, на здзічэлы лес, які быў ня-даўна могілкамі. Каля печы стаяў вялікі драўляны ложак, пад акном — гаспадынін куфар, на кухні — стол. I ўсё было сама-робнае. Маленькі абразок вісеў у зале пад самай столлю.

Людзі лічылі, што Ёрчык зусім з глузду з'ехаў. Ён гаварыў, што трэба думаць не толькі пра жывых, але і пра мёртвых. За-клікаў паглядзець на старыя могілкі, дзе драўляныя крыжы палеглі на зямлю і тлеюць, а ўзгоркі магільныя ямкамі сталі.

Жонка пазірала, як муж, заняўшы ўвесь агарод, выкладае на ім з велізарных валуноў нешта агромністае і круглае. Здзіўлена пытала ся:

—Навошта табе столькі камення? Чаму ты аддаў усе грошы на цэглу? Тут хопіць на дзесяць дамоў.

—Людзі страцілі памяць, і мне трэба яе адбудаваць, — адказ-ваў Ёрчык. — А камень — самы трывалы з усяго, што стварыла прырода.

На цвёрды каменны падмурак ён клаў белую і чырвоную цэ­глу, змацоўваючы ўсё гэта цэментам. Работа ішла марудна. За паўмесяца адолеў метры два. Але наперадзе — усё лета і восень. А можа, яшчэ і зіма, калі будзе цёплая.

Ранкам Ёрчык выносіў з хаты вёдры, розныя жалязякі і браў-ся за справу. Найперш ён напаўняў каменнем вёдры, прывязваў да іх вяроўкі, другім канцом абвязваўся сам. Па жалезных пру­тах, што тырчэлі ў сцяне, як па лесвіцы, узлазіў наверх. Ця­пер ён быў ужо вышэй за яблыні і грушы. Ёрчык цягаў наверх цяжкія вёдры з каменнем. Такім жа чынам падымалася гліна, пясок, цэмент і ўсё астатняе.

Цэглу Ёрчык клаў не абы-як, а выкладаў з яе прозвішчы ня-божчыкаў. Для літар браў белыя цагліны, астатнюю прастору запаўняў камянямі і чырвонаіі цэглай. Атрымалася прыгожа. Знізу на сцяне з'явіўся надпіс: «Гэта памяць усім, хто калі-небудзь жыў у вёсцы Чыргі». А вышэй ішлі сотні прозвішчаў. Так будаваў «мясцовую памяць» дзікаваты Ёрчык.

Ішоў год за годам. За гэты час памёр не адзін жыхар Чыргоў, бо жылі тут амаль адны старый. А пасля памёр і «стваральнік памяці», паспеўшы ў апошнія дні жыцця выкласці на самай вышыні сваё прозвішча, імя і імя па бацьку.

3 таго часу мінўла некалькі дзесяцігоддзяў. Памерлі дзеці тых, хто быў аднагодкам Ёрчыка. Могілкі зараслі лесам. А на месцы вёскі раскінулася поле. Нішто ўжо не нагадвала пра тое, што некалі тут густа цвілі вішні ды яблыні, бегала па вуліцы шчабятлівая малеча, мітусіліся заклапочаныя людзі.

Толькі пярэсты ад шматлікіх прозвішчаў слуп непарушна ўзвышаўся над маўклівай роўняддзю. I калі нехта праязджаў непадалёку па дарозе, абавязкова звяртаў на яго ўвагу і задзіраў галаву. А пасля тлумачыў каму-небудзь з тых, хто ўпершыню ў гэтых мясцінах:

— Калісьці тут стаяла вёска Чыргі, а ў ёй жыў нейкі дзівак, які ўзвёў гэтую камяніцу. Кажуць, яго прозвішча выкладзена на самым версе. Будаваў памяць.