Москва, цк кпсс — в президиум XIX всесоюзной конференции коммунистической партии Советского Союза

Уважаемые товарищи! Как и все мои коллеги — писатели-коммунисты Башкирии, весь советский народ, я с большой надеждой и с беспокойством ожидаю предстоящую партконференцию, где будет решаться судьба перестройки — судьба нашего многонационального Отечества. Естественно, говоря словами М.С. Горбачева, произнесенные на встрече 7 мая в ЦК КПСС с руководителями средств массовой информации, идеологических учреждений и творческих союзов, нас всех очень беспокоило, кто же будет избран от нас на конференцию, в чьих руках окажется судьба принятия решений по жизненно важным, судьбоносным проблемам нашего общества, социализма. После печально известного Вам всем разоблачения беззакония и произвола, засилия коррупциии и партийно-бюрократической мафиозы, долгие годы царившие в Башкирии в период правления шакирово-ахунзяновской клики, к сожалению, была обновлена лишь верхушка областного партийного аппарата, а сам аппарат с его загнившими кадрами остался прежний — шакирово-ахунзяновский. Это было равносильно тому, если бы совершили Великую Октябрьскую революцию и оставили в неприкосновенности царско-жандармский режим правления. Бюрократическая мафиоза в Башкирии укоренилась столько же, сколько в Узбекистане, возможно и поглубже. Поэтому при снятии Шакирова и его подручных республику надо было основательно почистить. Но однако ЦК партии заколебался и ограничился половинчатым решением. Половинчатое решение хуже не решения. На основании состояния дел в республике можно твердо утверждать, что трехлетний процесс перестройки, бурно происходящий в других регионах страны и центре, прошел мимо Башкирии, у нас брежнево-шакировский период застоя до сих пор продолжается. В такой закостенелой обстановке в Башкирии из уст нашего Генерального секретаря услышали мы очень и очень современные слова: «ЦК КПСС высказывался по порядку отбора кандидатов для избрания делегатами конференции. Мы сформулировали такую позицию, что делегатами надо избрать горячих сторонников перестройки, активных коммунистов. Никаких разнарядок, как это было в прошлом — столько-то рабочих и крестьян, столько-то женщин и т.д. Главная политическая установка — избрать на конференцию активных сторонников перестройки. Мы высказались за то, чтобы отбор кандидатур шел обязательно с участием парторганизаций и трудовых коллективов, райкомов и горкомов, в общем, всенародно».

И вот опубликован список делегатов в партконференцию, выбранных 13 мая с.г. на X пленуме Башкирского обкома КПСС, где из 60 делегатов по крайней мере 6 (10 процентов) являются как раз «спущенными сверху по разнарядке»: т.т. Афонин В.Г., Брежнев В.А., Горшков Л.А., Гужвин П.В., Сухорученкова Г.Ф., Филиппов В.В. Все они являются работниками верхних эшелонов власти. Живут и состоят на партийном учете в московских парторганизациях, т.е. их больше знают там, в Москве, но почти совсем не знают в Башкирии — сторонники они перестройки, или противники?.. Но зато мы, писатели республики, хорошо знаем другого делегата «Каримова М.С. — секретаря правления Союза писателей РСФСР», судя по такому представлению обкома, по-видимому, тоже спущенного по разнарядке сверху. Однако указанный литератор Мустай Карим состоит на партийном учете в парторганизации Союза писателей Башкирии, поэтому его кандидатуру можно было бы не спустить, а обсудить и выдвинуть на месте, в открытом партийном собрании писателей республики. Но этого не произошло, потому что областная партийная бюрократия захотела во что бы то ни стало провести в делегаты «своего человека» М. Каримова и побоялась на этом пути встретить сопротивление писателей, услышать их критику «живого классика», фактически являющегося закоренелым противником перстройки. Ведь уже после XXVII съезда КПСС, взявшего курс на перестройку, Мустай Карим на собрании всей республиканской общественности работников культуры открыто и громогласно заявил, что он лично перестраиваться не будет. И его можно было понять, ибо он являлся, как говорили люди, «правой рукой», «главным везирем» т.н. «башкирского хана» Шакирова — тогдашнего главаря партийно-бюрократической мафиозы и был кровно заинтересован в сохранении установленного ими в республике режима беззакония и произвола, круговой поруки демагогов. И он, М. Карим, сдержал свое послесъездовское слово: не только сам не хотел перестроится, но вскоре выступил как активный борец в защиту разоблаченного шакировского режима, следовательно, против перестройки — совместно с Ахунзяновым мобилизовал недобитые реакционнные силы областной партийной верхушки против газеты «Правда» в защиту низвергнутой клики: среди подписавших петицию 29 персон подпись М. Каримова стоит в ряду первого десятка.

В эпоху «шакировского диктаторского режима» в Башкирии упрочился зловещий диктат Мустая Карима над писателями республики, все писательские судьбы зависели исключительно от его произвола, а обращения пострадавших обкому партии с просьбой защиты не имели силу или ударяли бумерангом еще более жестокого произвола и травли, негласного запрета опубликования произведений автора. В такой затхлой атмосфере некоторые коммунисты (И.А. Абдуллин, А.Г. Бикчентаев, Н.Н. Назмутдинов, Ш.С. Биккулов) открепились от писательской партийной организации, другие, например, З.А. Биишева, надорвали здоровье (дело доходило до того, что ее, затравленную М. Каримом и Ахунзяновым, из собрании писателей увозили на «скорой помощи»). А преследуемый М. Каримом талантливый драматург и прозаик Азат Абдуллин, к его счастью, уехал и закрепился в Москве. Однако не каждому так суждено, большинство здесь вынуждено терпеть несправедливость. Иные в таких условиях вынуждены подчиниться диктату и в своем творчестве приспосабливаться сомнительным вкусам «живого классика», не допускавшего иных взглядов на жизнь, историю, кроме своего; а имеющие собственную концепцию писатели должны писать «в стол». Вот почему из года в год усиливается тенденция «обмеления» башкирской литературы. Многие не выдержали такое условие и надломились, принося дань ее величеству Смерти. Так за период застоя один за другим в расцвете творческих сил из жизни ушли около двух десятков писателей; некоторые из них, как, например, талантливый поэт Р. Гарипов, посмертно удостоенный высшей республиканской премии им. Салавата Юлаева, в свое время под попустительством М. Карима был заклеймен ярлыком «национальной ограниченности» и умер в нищете. Впрочем, на совести М. Карима страдальческая гибель и другого таланта — Хадии Давлетшиной, которая в послевоенное время, когда Союзом писателей Башкирии руководил тот же М. Карим, тщетно пытаясь пробивать в печать рукопись своего бессмертного романа «Ыргыз» и не добившись сочувствия умерла в бедствии и нищете. Напомним, ее обвиняли в том, что в романе имеется «отрицательный образ татарина» — знакомое клеймо! (Оно находится на вооружении и сегодняшних приспешников М. Карима). Мустай Карим для утверждения себя и унижения других, непокорных, и в новое время успешно применяет испытанное оружие — тайную травлю и ярлык. Оно заключается в том: любого литератора или ученого, думающего о глубоких корнях башкирского народа, башкирской культуры в позитивном плане (а в современных условиях скрытой интенсивной татаризации башкирского населения и постепенной ликвидации башкирского языка стало это объективной необходимостью любого честного мыслящего человека!) Мустай Карим клеймит ярлыком «национальной ограниченности» и принимает все меры для того, чтобы заклейменный автор нигде (включая Москву!) не мог печататься, доказывать свою правоту. Таким коварным методом он питает миф о «башкирском национализме», придуманный и раздутый у нас в печальном 1937 году в основном татарскими националистами-шовинистами и пантатаристами и усиленно поддерживаемый в годы культа личности и застоя. Это дает М. Кариму возможность рекламировать другой миф о его собственной исключительности — будто бы только ему присущим «активном интернационализме», «российском патриотизме» и собирать высокие политические диведенды, следовательно, беспомерно раздутую личную славу, премии и награды; а в действительности является он «голым королем» — обыкновенным национальным нигилистом. Говоря словами Чингиза Айтматова, когда связанные с национальным вопросом «болевые мысли высказываются, то тут же находятся люди, которые начинают рассматривать это как проявление национализма, узости взглядов. К сожалению, этот зуд сверхбдительности, проистекающий в немалой степени от корысти и карьеризма, не встречает нигде должного осуждения. В связи с этим необходимо отметить, что в результате такая тенденция породила на местах особый тип демагога-трибунщика, который сделал для себя восхваление русского языка к месту и не к месту и умаление собственного чуть ли не престижной профессией» («Литературная газета», 13 августа 1986 г. №33). Мустай Карим и является вот таким высокопоставленным и от чего безнаказанным демагогом-трибунщиком. Дело дошло до того, что он для своей сомнительной цели использовал самую высокую государственную трибуну: в 1984 году на 9-ой сессии 10-ого созыва Верховного Совета РСФСР он своему оппоненту по проблемам истории прилепил пресловутый ярлык «национальной ограниченности, не совместимой нормам нашей социалистической жизни», одновременно закрывая все каналы публичного ответного слова для своего оппонента... Таким образом этот самостоятельно мыслящий писатель после упомянутого Р. Гарипова стал очередной жертвой всесильного «интернационалиста» М. Карима, жертвой, ибо в условиях нашей республики подобный ярлык равносилен объявлению человека вне закона. В то же самое время наш «живой классик» ласкает и щедро одаривает (руками государства, конечно!) своих приспешников и подхалимов разными льготами, премиями, званиями, наградами — все в его руках, он и до сих пор «правая рука» первого лица республики. Таким путем был награжден (скрытно от республиканской общественности — без опубликования Указа) орденом «Знак почета» тогдашний главный редактор журнала «Агидель» А.С. Гареев, проваливший работу и приведший журнал к кризису. Многочисленные премии и награды самого Мустая Карима, включая Звезды Героя и Знака лауреата Ленинской премии, я в этом твердо убежден, тоже являются незаслуженными — исхлопотаны им в период застоя, не за талант и труд, а при помощи Шакирова и клики. Таким же путем в республике установился пагубный для национальной литературы культ личности Мустая Карима. Культ этот раздулся до таких размеров, что в 1986 году он под звуками литавр и фанфар собственноручно разрезал ленту собственного музея-кабинета в г. Уфе — факт достойный сатиры Салтыкова-Щедрина!

Благодаря тому, что Башкирский обком КПСС в культурной политике, особенно в кадровом вопросе, осуществлял исключительно линию М. Карима, в высшее руководство Союза писателей Башкирии, в редакцию единственного «толстого» журнала «Агидель» пробрались некомпетентные люди, но подхалимы и приспешники М. Карима. В результате непоправимо развалена работа в важнейшем идеологическом фронте, нынешние руководители не имеют авторитета, не способны руководить, а журнал «Агидель» превратился в кормушку этих высокопоставленных литературных чиновников и их друзей. В результате нахлынула серость, писательское слово потеряло престиж, журнал утратил свое лицо, стал нечитабельным — только за последний год его тираж сократился на 8 тысяч, а за десятилетие на 18 тысяч экземпляров. После XXVII съезда КПСС писатели-коммунисты несколько раз в своих собраниях открыто и резко поднимали вопрос о некомпетентности своих руководителей, требовали переизбрать — заменить их работоспособными и честными товарищами, разорвать цепь порочной круговой поруки. Однако обком КПСС не прислушался и теперь не прислушивается мнению писателей-коммунистов — все идет по-старому. Более того, один из упомянутых виновников застоя но послушный «кадр» М. Карима А.С. Гареев вместо строгого наказания за грехи недавно мирно отпущен на пенсию, при том с объявлением «благодарности за долголетнюю плодотворную работу». Кроме того начато активное ходотайство для присвоения ему, разрушителю культуры, высокого звания «Заслуженного деятеля культуры РСФСР»...

Вот обо всем этом напомнили бы мы, коммунисты-писатели, относительно кандидатуры Каримова М.С., однако обком партии, к сожалению, не счел нужным спросить наше мнение. В результате явный противник перестройки оказался выбранным делегатом на партконференцию, где будет решаться судьба народная — судьба перестройки.

Президиум конференции, надеюсь, из выше изложенного сделает надлежащие выводы.

Коммунист, член СП СССР: З. Султанов. 14 мая 1988 г.

Адрес: 450055, г. Уфа — 55, Уфимское шоссе, 4, кв. 119.

Султанов Зигат Адигамович, год рожд. 1932.

 

 

Ошо уҡ хаттың ҡыҫҡартылып дөйөмләштерелгән тексын (2 бит) КПСС Үҙәк Комитеты Политбюроһының ағзаһы Е.К. Лигачевҡа ла ебәрҙем.

Үҙәк Комитет тарафынан «ыш» иткән дә ел иҫмәне, бөтәһе лә үҙ урынында ҡалды, ә Мостай Кәрим үҙенең шул алмаштырғыһыҙ вазифаһында — «яңы хан Р. Хәбибуллин»дың «вәзире» рәүешендә бөгөлә-һығыла хан усын ялап һәм һәр ҡасан да үҙе булып ҡалғандарҙы аҫтан киҫеп йөрөнө...

 

Яҙҙым «Ядкәр»...

 

Эйе, «Я дкәр». «Я дкәр» һүҙенән — «я ҙыу», «я тлау» һүҙҙәре хасил булмыш, ә һис тә «йә дкәр — йә ҙеү — йә тләү» түгел. Бының шулай икәнлеген шул исемле романымда (Башҡортостан китап нәшриәте. 1992, «Ядкәр») ентекле аңлатҡанмын. Шуға күрә редакциялар текстарымдағы «я дкәр»ҙәрҙе «йә дкәр» тип төҙәтмәһен, кемдәрҙеңдер наҙанлығын миңә япһармаһын ине!..

«Ядкәр»... Үҙебеҙ йәшәген дәүерҙәге халыҡ тормошоноң ҙур ғына бер киҫәген, йәнде әрнеткән проблемаларын сәнғәт саралары менән киң ҡоласлы сағылтыу теләге яҙыусылыҡ булмышымды биләгәндән-биләне һәм тәбиғи рәүештә роман жанрына ныҡлап керешеүемә этәрҙе — прозаиктарҙың күптәре өсөн ҡануни хәл ине был. Әммә башҡорт совет әҙәбиәтендә үҙ башы һәм йөрә-ге менән уйлап белмәй торған, ләкин дипломлы ҡанунсылар исемлегендә йө-рөтөлгән әҙәби тәнҡитселәребеҙ тарафынан барыбыҙға эталон итеп тағылыусы тере классик Мостай Кәримдең һис тә киң ҡоласлы түгел, ә аршынлап, йәки ҡарышлап ҡына үлсәмле, кеҫәгә генә һалып йөрөтмәле бәләкәс прозаһы ла бар ине һәм ул проза ҡалын китаптарға, тере классиктың үҙ һүҙҙәре менән әйткәндә, «ҡабарынҡы фолианттар»ға (мәҫәлән, Яныбай Хамматов, Ноғоман Мусин романдарына) ҡаршы ҡуйыла ине. Хамматовтың роман артынан роман сығарыуына эсе бошоп һәм уның «Бөртөкләп йыйыла алтын» тигән маҡтаулы әҫәренең алтынын «ҡом» менән бутап, РСФСР яҙыусыларының V съезында Кремль һарайынан ошолай вәғәзләне ул:

«В обстановке всевозрастающей нивелировки в искусстве, заурядность и серость, ремесленничество и подделки возводятсы в степень незаурядности, приравниваются к эталонам и, таким образом, смещаются критерии, смешиваются ценности. Если добытые уже золотые россыпи смешивать песком, в выигрыше всегда будет песок, в проигрыше — золото... От подобных писаний мы высокомерно отварачиваемся: «Это за пределами художественной литературы!» — говорим мы. А они, локтями расталкивая робких и совестливых, выходят сначала в пределы толстых журналов, оттуда перекочевывают в пределы пухлых фолиантов и собраний»... («Советская Башкирия» гәзитенең 1980 йыл 12 декабрь һаны).

(Һүрәттә һулдан уңға Яныбай Хам-матов, Йыһ-ат Солтанов, Зиннур Нур-ғәлин. 17 – 21.12.1982, Баймаҡ, башҡорт әҙәбиәте аҙналығы).

Әйт-кәндәрен һүҙҙә генә ҡалдырмай, әүҙемләнеп бойомға ла ашырҙы: мәҫәлән, Яныбай Хамматов Мәскәү нәшриәтендә сығарырға әҙерләнгән романын Мостай Кәрим нәшриәт планынан алдыртып ташлауы тураһында оҙаҡ зарланып йөрөнө (ә Башҡортостан китап нәшриәтенә һалған шауҡымы былай ҙа аңлашылалыр)... Әҙәбиәтебеҙ аҡһаҡалының «ҡалын романдар»ҙы кире ҡағыуын Башҡортостан Яҙыусылар берлеге рәйесе Әсғәт Мирзаһитов үҙенең даими эш ҡоралы итеп алды, уның ошо эш алымы, тора-бара, Мәскәү матбуғатында ла («Литературная Россия» гәзитенең 1987 йыл 13 март һаны), үҙебеҙҙә лә киң сағылды:

«Был йәһәттән иң күп шау-шоуҙы Яныбай Хамматов тыуҙырҙы. Уның тәүге әҫәре — «Бөртөкләп йыйыла алтын» романы художестволы эшләнеше яғынан яҡшы баһа алғайны. Тик ул һуңынан шул уҡ алтын йыуыусылар тураһында художестволы кимәле түбән булған йәнә дүрт роман яҙып, «гигантомания» менән «ауырыуҙа» тамғаланды»... («Ағиҙел» журналының 1987 йыл 9-ынсы һаны, 4-енсе бит).

Иң мөһиме, романдарҙың художество сифатын күтәреүҙән дә бигерәк, уларҙың күләмен «кеҫәгә генә һалып йөрөтөрҙәй» кесерәйтеү өсөн көрәшергә кәрәк, сөнки бөгөнгө кешенең ҡалын романдар уҡырға ваҡыты юҡ, тип асыҡтан-асыҡ раҫлап, күрәләтә тайғаҡ юлға баҫты әҙәбиәт етәкселегендәге «генерал»дарыбыҙ. Тимәк, Лев Толстой, Федор Достоевский, Иван Гончаров томдарының да көнө бөттө, тигәнгә табан юл алдыҡ...

Ошондай ғәрәсәтле шарттарҙа яҙылды «ҡалын» романым; тәүге варианттарында ул ҡәләмдәштәргә уҡытҡанымда «Ятлағандарға — ядкәр» һәм йәнә Зәйнәб апай Биишеваның тәҡдиме менән «Мотал һәм башҡалар» исеме менән дә йөрөп алды бер талай. Әммә рәсми тикшереүгә секцияға ул үҙенең берәгәй исемендә ҡуйылды:

 

Йыл. Протокол №4.

1974 йылдың 4 мартында Башҡортостан Яҙыусылар союзы идараһының проза секцияһы бюроһының ултырышы булды. Секция эшендә Әнүр Вахитов, Яныбай Хамматов, Фәрит Иҫәнғолов, Ноғоман Мусин, Шакир Янбаев, Ғәйниә Әбсәләмова, Хәкимйән Зарипов, Динис Бүләков, Йыһат Солтанов ҡатнашты.

Көн тәртибендә: Йыһат Солтановтың «Ядкәр» романын тикшереү.

Председатель: Ә. Вахитов.

Секретарь: Д. Бүләков.

Фекер алышыуҙа ҡатнашты:

1. Ноғоман Мусин. Тәүге ике өлөштә төп геройҙар менән танышыу бирелә. Шунан ниңә «Хәреф йыйыусынан бер һүҙ» килеп инә? Сәйерерәк. Автор ҙа булып сыҡманы, абстракт һөйләүсе булып ҡалды. «Тәлмәрйен» һүҙен асыҡлау бәхәсенең кәрәге бармы икән, тип уйланылды. Шунда уҡ «ҡамса», «үрмес» һ.б. биреү, аңлатыу кәрәкме икән? Атаман Дутов, йәш Дутов, килеп инә, был — әҫәр башына бер ойотҡо һалып ҡуя, ләкин был үҫеш бирмәй. «Аҡ ҡайын» бүлегендә Яңы геройҙар Иван, Яков, Люба инә. Сюжет һыҙығы — ҡыҙыҡ ҡына. Тәүге дүрт бүлекте йыйнаҡлау кәрәк. Хәреф йыйыусының икенсе һүҙе арыу ғына — бурһыҡ мәсьәләһе. Артабан автор әҙәбиәт, тарих, ижад тураһында фекер йөрөтә. Бүлек оҙон түгел, тәрән фекерле, матур. Ләкин ошоларҙы артабан ҡабатлай башлау ваҡлай. «Хәреф йыйыусынан өсөнсө һүҙ» — һыуыр, ҡомаҡ хаҡында. Ләкин ул нимәгә кәрәк булды икән, автор ни әйтергә теләй? Аҙаҡ әйтә: 600 меңләп башҡорт астан үлә, ләкин ниңә — позиция асыҡ түгел. Бындай фекер йөрөтөү ярамай. 8-енсе бүлектә тағы ла тарих тураһында бәхәс ҡуйырып китә. Алда телгә алынған нәмәләр ҡабатлана. «Хәреф йыйыусының дүртенсе һүҙ»е — тоже уйландыра, тик фекерҙе тарҡата төҫлө. Артыҡ байыҡтырылған — әкиәт, легенда һ.б. менән әҫәрҙең дөйөм бирелешенә зарар итмәйме? «Аҡ ҡайын төбөндә аҡ бәпес һикертеү» — матур ғына, ләкин диссертацияның тәүге өлөшөн биреү кәрәкме? Күҙ алдында барырлыҡ эпизодтар әкиәт менән өн араһында юғала кеүек. «Бишенсе һүҙ» — ҡатмарлы мәсьәләләр. Шовинизм мәсьәләһе килеп инә. Йәнә әкиәт ҡулланыла, ә уны бит төрлөсә бороп була. Бигерәк тә шовинизм мәсьәләһендә һаҡ булырға кәрәк. Аҙаҡ булған тарихи ваҡиғалар әйбәт бирелгән, шулар менән сикләнергә ине. «Катастрофа» — Әғләм улының яңы баҫҡысҡа күтәрелеүен күрһәтә, бик кәрәктер, ләкин оҙон. Гөлзифа менән айырылышыуы — төрлөсә, буталсыҡ, сиге юҡ кеүек, ялҡыта башлай. Был бүлекте саҡ ҡына уйлабыраҡ яҙырға кәрәк ине. Әҫәрҙә «Ҡара кеше» бар. Тәүге вариантта был ҡотосҡос кеше — ҡарасҡы ине. Әғләм улы Дилбәрҙе яратҡас, «Ҡара кеше» тағы күренә, килешмәй. «Хәреф йыйыусының алтынсы һүҙ»е — башҡорт хөкүмәте тураһында бара. Был урында уҡыуы ҡыйыныраҡ. Люба менән танышыу шәп, Дилбәр менән танышыу — шәп! Ләкин Әғләм улы менән Дилбәр бәхәсендә тарих тураһында йәнә ҡабатлана. Әғләм улының үлергә йөрөүе лә аҡланмай. «Хәреф йыйыусының етенсе һүҙ»е лә арыу ғына, тормошсан. «Ҡайҙа һин, Дилбәрем» матур. Бында әйбәт бара. Ләкин расаға, милләткә бүлеү килеп инә, был эш һаҡ хәл ителә бит. «Мөғжизәнең тыуыуы» — һәйбәт. Автор нисектер ошонда әҫәрен йомғаҡлаған кеүек. «Алмас ҡылыстар ялтлаған яҡта» — артыҡ кеүек. Очеркса яҙылған. Ямап ҡуйған, йөйлө. Яңы тыуасаҡ әҫәрен төҫмөрләтеп кенә ҡуйғанда, етмәйме икән.

Йәмғеһе: Йыһат ғәжәп эш эшләгән, киң, ҙур фекер йөрөтә. Ғөмүмән, ҡайһы бер нәмәләр сәйер тойолһа ла, был — буласаҡ романдың сюжет яңылығылыр, тимен. Йыйнаҡлап, ныҡлап ҡарап сыҡҡас, әҫәр бар, тип уйлайым.

2. Фәрит Иҫәнғолов. Ноғоман ентекле һөйләне, был беҙҙе күп нәмәнән ҡотҡара. Фекерем бер: минеңсә, башҡорт романистары араһына күркәм, һәйбәт яҙыусы килә. Роман сәйерерәк ҡабул ителәлер, беҙ бер төрлө өйрәнгәнбеҙ инде, ана шул сәйерҙән сәйерерәк нәмәләрҙе генә һәйбәтләү бурысы тора. Иң төп бурыс — әҫәргә ниндәй фекер һалған, форма — үҙенә ҡала. Уның эше. Әҫәрҙә «ҡамса» термины үҙен күтәрә алһа, аптырарлыҡ түгел. Автор тарафынан тарихҡа, шәхестәргә, матурлыҡҡа баһа биреү — трактат, монография һ.б. кеүек бара. Автор тарихты шәп белә. Айырыуса күркәм эш итә лирик эпизодтар яҙғанда. Әҫәр тарҡаумы? Беҙ, күнеккән традицион роман яҙыусылар өсөн — үтә тарҡау. Уҡыусылар өсөн дә тарҡау. Уҡыусыны, бәлки, күнектереү кәрәктер. Ләкин һәр саҡ мөмкинме? Был форма бар ул — ләкин ул яңы. Ләкин эш — матурлыҡҡа төрөп бирелгән дарыуҙа — әҫәр шулай ҡабул ителә.

Тарихҡа мөхәббәт һөйләүҙе уҡыусы яратмай. Тарихсы һөйләгәнсә түгел, ә сәнғәтсә килһә автор — һәйбәт булыр ине. Тарих һөйләү — яланғас. Фекер шул: әҫәрҙе таҙартып сыҡһаҡ, «Ағиҙел»дә баҫтыра алырлыҡ әҫәр бар. Ләкин икенсе ҡурҡыныс тыуа: социаль, политик йәһәтен, ғөмүмән, төп йәһәтен автор эстетика аша бирергә тейеш. Формаль рәүештә таҙартып сыҡһа, баналь бер әҫәр тора ла ҡала. Проблема ҡайҙа? Шул һорау тыуа. Бында саф тарих, саф политика бармай. Бында тарихтың предметы хаҡында һүҙ күп. Тарихҡа инеү — күп урын ала. Унда бәхәсһеҙ урындар күп. Былар минең ҙур шиктәр. Романдың йөкмәткеһе, форма менән эште хәл иткәс, бик яҡты, бик матур, бөгөнгө көн художник күҙлегенән ҡаралған әҫәр тыуасаҡ. Унан килеп, юҡҡа ғына бәхәс асылып китә. Тенденцияларыңды бик матур башлайһың, ләкин аҙағына тиклем еткермәгәнһең. Романды шулай күргем килә. Күргәне лә һәйбәт, ә күрәһем килгәне — тағы ла һәйбәтерәк.

3. Яныбай Хамматов. Фекерҙәр алда әйтелгәндәргә тап килә. Әҫәр формаһы яғынан яңы, ҡабул итеүе ауыр. Әҫәр бик тарҡау. Төрлө хикәйәт, әкиәттәр кәрәгенән артыҡ. Кантчеканың үҙен тотоуы ла килешмәй.

Ваҡиға ике төрлө бара: үҙ теле менән, образлы яҙыуы — шәп, ә инде тарихҡа инеп китһә — уҡыуы ҡыйын. Уларҙы образлаштырырға кәрәк ине. Ҡоро диалдогтар күп. Автор күберәк үҙе һөйләй. Бүлектәр эзопса — әйтеп бөтөрмәй мәғәнәне. Ҡоро тарих. Ноғоман, бер аҙ эшләргә, ти, бында ең һыҙғанып, бөтөнләй, урыны менән таратып ебәреп, бик ныҡ ултырырға кәрәк. Дуртов тураһында кәрәкме? Партияға инеү өсөн ғариза? Политик хатаға урын ҡалдырмаймы? Иғтибар итергә. «Катастрофа» — һәйбәт. Шәмиғолов тураһында асыҡланмай ҡала. Татар-башҡорт автономияһы тураһында кәрәкмәҫтер? Һаҡ булырға кәрәк. «Алмас ҡылыстар» бөтөнләй йәбешмәй.

4. Шакир Янбаев. Беҙҙең әҙәбиәттә был форма ниндәйҙер кимәлдә бар ул. Ләкин классик әҙәбиәттә бик хаҡлы ҡулланыла. Йыһат был форманы индерһә — ҡыйыулыҡ булыр ине. Хикәйәттәрҙең байтағының яңылыҡ булмауы күңелде ҡыра. Мәҫәлән, Хужа Насритдин тураһында. Публицистиканың, гәзит очергының инеп китеүе — шәп түгел. Тел: үтә йомарт. Буяуҙар артыҡ ҡуйырып, бөҙрәләнеп китә. Стиль, һүрәтләүҙәрҙең бер-береһенең ҡабатланыуы күп — былар натурализмға килтерә. Таҙартаһы урындар күп. Тарихҡа төпкәрәк төшәйек, ти, ләкин был күренмәй. Әллә ул яу ғына һаламы? Һуңғы глава — артыҡ. Бында кеше образы аша художестволы асыш юҡ. Әҫәрҙе шаштырыбыраҡ яҙыу ғәләмәте бар, саҡ ҡына психҡа оҡшаш итеп яҙылған, тем более «аҫылынам» тигәне — йәбешмәй. Әҫәр оҙон, уҡыуы ауырыраҡ, йыйнаҡлатырға кәрәк.

5. Ғәйниә Әбсәләмова. Форма тураһын-да һөйләшелде, образдарға ҡағ-ылғы килә. Ваҡиға бер ай эсендә бара. Кеше яҙмыштары бик ныҡ бәрелешә. Нагрузка. Философия — уйланыусан, бәхәскә бай. Төп герой көсһөҙ күренә. Ҙур маҡсатлы кеше — бөгөлөп ҡала. «Ҡара кеше»нең бер күренеп ҡалыуы етәлер. Ул — ҙур эш эшләргә тыуған ҙур кеше, үҙен ҙур тоторға тейеш. Дилбәр образы: ул бик юғары фекер йөрөтә белә, тарих буйынса. Уның яҙмышын уйларға кәрәк ине. Үлеме ышандырмай. Роман художник исеменән алып барыла. Ул тоже бик эрудированный, ышандырмай. Быны мотивировать итеү кәрәк. Бәхәстәр күберәк ваҡ мәсьәләләр буйынса алып барыла. Даһи (гений) тураһында күп әйтелә. Яңғыҙ ҡа-йын тирәһе сәх-нәне хәтерләтеп ҡуйҙы.

6. Д. Бүлә -ков. Формаһы тураһында бында һүҙ күп булды. Әлбиттә, форма-һы менән ҡатмар-лы, ауырыраҡ. Ләкин, иптәштәр әйткәнсә, бөтөн-лөк етмәйерәк, ваҡиғалар бер-береһе менән тығыҙ бәйләнеп етмәй. Бөтә ваҡи-ғаларҙы бер епкә-рәк теҙергә ине. Дилбәрҙең нисек итеп был ижад йортона эләгеүен нигеҙләргә ине. Уның Йәүҙәт менән бәхәсе оҙаҡҡараҡ һуҙыла, ялҡыта. Бында ҡабатлауҙар ҙа күҙгә ташлана. Йәүҙәт образы ла уңышлы ғына. Тел яғынан әҫәрҙе ныҡ эшкәртергә кәрәк (унда автор тел матурлыҡтары менән мауыға төшә). Айғыр-толпарҙарҙы урталағы бағанаға яҡшыраҡ, бергәрәк бәйләүҙе күҙ уңында тотһа ине автор. Теләк шул.

7. Хәкимйән Зарипов. Йыһатта Достоевский алымдары бар. Шағир хисе ныҡ ағыла романда. Бер яҡтан был — шатлыҡлы, икенсе яҡтан уйландыра. Нигеҙҙә иптәштәрҙең фекере менән килешәм. Художник шул тиклем тарихты ныҡ белә. Мотивировать итеү кәрәк. Тарихи әйберҙәрҙе, бәлки, Ғамзаттың «Мой Дагестан»ындағы кеүек бирергә кәрәктер. Главалар ҙурыраҡ. Бородиноға ике мәртәбә барыу артыҡ кеүек. Дилбәр менән осрашыу матур.

8. Әнүр Вахитов. Роман бик уйландыра торған әҫәр. Композицияһы ҡыҙыҡлы. Өс быуын вәкилен алған да — сағыштыра. Тәүгеһе легендарный итеп бирелә. Икенсеһе — драматизм менән һуғарылған яҙмыш. Өсөнсөһө — йәш художник яҙмышы — лирик планда бирелә. Былар һәйбәт, ләкин әҫәрҙең композицияһы уйландыра. Өс быуын да мин тип һөйләшә. Тарих күп. Әҫәрҙең конфликты булмағанғамы икән, әллә ул килеп сыҡмаған? Бөтә алған геройҙары ла талантлы кешеләр, һәр береһенең үҙ донъяһы бар, уларҙы туплау кәрәк. Әҫәр тарҡау. Артабан эшләүендә уңыштар теләйек, яңынан эшләргә кәрәк, шунан шикһеҙ тәҡдим итергә нәшриәткә.

Председатель: Ә. Вахитов.

Секретарь: Д. Бүләков.

 

Ниндәйен дә егәрле, хәстәрлекле, яҡшы кешеләр булған беҙҙең заманда: ҙур күләмле һәм ҡатмарлы композициялы, формаһы менән сәйер-яңы һәм етешһеҙ яҡтары ла күп романды йыбанмай уҡып сығып, энәһенән-ебенәсә тикшереп, үҙҙәренең белеме, сәйәси инанысы, совет әҙәбиәтендә хөкөм һөргән социалистик реализм ҡанундары буйынса талапсан ҡараштарын ихлас асып һалғандар, кәмселектәрен бөтөрөргә игелекле кәңәштәрен биргәндәр.

Күренеүенсә, ғәмәлдә ыңғай баһаланған һәм нәшриәткә тәҡдим ителгән, ә барса булған килешмәгән урындарын яңынан эшләп сығырға авторҙың көсөнән килерлек. Тикшереүҙе уңышлы үтеүем тураһында республиканың көндәлек матбуғаты ла хәбәр итте:

 

Проза секцияһы ултырышы.

Башҡортостан Яҙыусылар союзы ҡаршыһындағы проза секцияһының сираттағы ултырышы булды. Унда яҙыусы Йыһат Солтановтың ҙур күләмле әҫәре — «Ядкәр» романы тикшерелде.

Роман хаҡында фекер алышыуҙа бер төркөм яҙыусылар һәм тәнҡитселәр ҡатнашты. Сығыш яһаусы Фәрит Иҫәнғолов, Ноғоман Мусин, Яныбай Хамматов, Шакир Янбаев, Ғәйниә Әбсәләмова, Динис Бүләков, Хәкимйән Зарипов һәм Әнүр Вахитовтар романға нигеҙҙә ыңғай баһа бирҙеләр. Әҫәрҙе камиллаштырыу маҡсатында күп кенә кәңәштәр ҙә әйтелде. Ғөмүмән алғанда, роман — авторҙың ижади уңышы тип баһаланды. (Ҡызыл таң» гәзитенең 1974 йыл 10 март һаны).

 

Башҡортостан Яҙыусылар союзында.

Башҡортостан Яҙыусылар союзы эргәһендәге проза секцияһының сираттағы ултырышы булып үтте. Унда шағир һәм прозаик Йыһат Солтановтың «Ядкәр» исемле романы тураһында һөйләшеү булды. Фекер алышыуҙа Фәрит Иҫәнғолов, Яныбай Хамматов, Ноғоман Мусин, Шакир Янбаев, Әнүр Вахитов, Динис Бүләков, Ғәйниә Әбсәләмова һәм Хәкимйән Зарипов ҡатнашты. Сығыш яһаусылар формаһы яғынан бик үҙенсәлекле был романды ыңғай баһаланылар. Әҫәргә ҡарата ҡайһы бер кәңәш һәм теләктәр әйтелде. («Совет Башҡортостаны» гәзитенең 1974 йыл 17 март һаны).

 

Ни тигәндә лә, беренсе ҙур әҫәремә ҡарата шөйлә ҡыуаныслы, өмөтлө нарыҡлау ине былар һәм мин ошо ҡулъяҙмамдың яҙмышы үтә ыҙалыҡлы-оҙон да, ғауғалы ла булырын, күп йылдар көрәшеп йөрөп, уның ҡыҫҡартылып имгәтелгән, «яңы форма»ның еҫе лә ҡалмаған һуңғы вариантын ифрат ҙур ауырлыҡтар аша ғына, тик ун һигеҙ йылдан һуң ғына көс-хәл менән донъяға сығара алырмын, тип һис кенә лә башыма ла килтермәнем. (Ғөмүмән, минең мөһим әҫәрҙәрем 20 — 30 йылдан һуң ғына — аяҡ салыусыларым хакимиәттән йә донъянан киткәс кенә сыға тора донъяға. Шөкөр, шуларҙы күрергә Дәү Хоҙай миңә оҙон ғүмер биргәндер).