О рукописи З.А. Султанова «Литературное наследие бурзян» (102 стр. машинописи).

В своей рукописи З.А. Султанов ставит основной задачей показать, что древние башкиры племени бурзян имели непосредственное отношение к древнейшим государствам Азии — Парфии и Бактрии, были творцами культурных ценностей этих стран, авторами (или соавторами) эпических памятников Авесты и Ригведы. Слово «парфяне» он отождествляет с башкирским родоплеменным названием «бэрйен», наименования «Бактрия — Бактра» этимологизирует, исходя из современного башкирского языка: Бэк-тора. В рукописи приводятся весьма произвольные, особенно в части терминов и наименований, башкирские переводы фрагментов названных памятников. Мысль автора — эти памятники надо считать одновременно образцами древнейшего литературного наследия башкир-бурзян. З.А. Султанов утверждает, что им открыт на берегу озера Асылыкуль древнейший храм башкир-зороастрийцев с алтарем для жертвоприношений и проторуническая надпись на камне с поэтическим текстом (знаки и текст не приводятся), относящиеся к VII — V вв. до н.э. Этим перекидывается мост между Приуральем и далеким Средним Востоком в античности и очерчивается громадная территория обитания древних бурзян. В рукописи все это изложено без какой-либо системы, в высшей степени эмоционально, проследить нить мыслей и рассуждений автора не всегда представляется возможным.

Обращение писателя З.А. Султанова к истории народа, к литературно-фольклорному наследию и проблемам реконструкции фактов праязыка следовало бы только приветствовать и оказывать автору всяческую поддержку. З.А. Султанов в своей рукописи обнаруживает определенную осведомленность в научной литературе по этнографии, истории и филологии, есть у него и отдельные мысли, достойные поддержки, например, о необходимости комплексного изучения древности, развития исследований по исторической географии, попытка связать мотивы башкирских кубаиров с эпическими сказаниями народов мира и др.

Однако одобрить работу или рекомендовать к изданию в целом, не представляется возможным ввиду чрезмерной тенденциозности, ненаучного подхода к интерпретации исторических явлений и произвольного обращения с лингвистическими, фольклорно-литературными и историческими фактами.

Связывая бурзян, тамъянцев и усерган с древней Бактрией и Парфией, З.А. Султанов ссылается на работу Р.Г. Кузеева, на его высказывания об обитании названных племен в VII — VIII вв. в Приаралье. Но история Бактрии и Парфии — это совсем другая эпоха и другие территории. Автор, таким образом, связывает события и явления, удаленные и хронологически (более тысячелетия), и территориально, объединяет явления и факты, между которыми нет никакой лингвистической и исторической связи (Бэрйен и Фриан и т.д.), основываясь лишь на внешнем созвучии. Таких произвольных сопоставлений автор делает чуть ли ни на каждой странице, принимая их за обоснование своих положений.

О «знаках» на камнях близ оз. Асылыкуль специалисты ИИЯЛ БФАН СССР и Башпединститута свое заключение уже сделали. Никаких проторунических надписей там не обнаружено и их не может быть по той простой причине, что это рыхлые песчаные камни, и тысячелетиями на них начертания сохраниться, естественно, не могли. Правда, З.А. Султанов именует эти глыбы «монолитными валунами», а мелкие круглые углубления, которые автор называет древними «символами», вышедшими из озера «коней-звезд», образованы под воздействием корней мхов.

Для обоснования своих вольных сопоставлений языковых явлений З.А. Султанов ссылается на «ностратическую» теорию В.И. Иллича-Свитыча и выступает против традиционных методов сравнительно-исторического языкознания, против генеологической классификации языков. Между тем теория Свитыча не отрицает генетического родства тюркских, индоевропейских и др. языков, а лишь отражает более древние связи между т.н. «ностратическими» языками. Ничего общего с этой теорией приводимые сравнения, этимологические упражнения автора не имеют. В этих сопоставлениях и выкладках никакие фонетические закономерности соответствия звуков между разными языками и внутри одного языка не принимаются во внимание. Ни один лингвист-тюрколог или даже ностратист не отважился еще считать словами одного корня ут -- ат, ата; ыу — әс, әсә, ат — тоз, әс — соль. Работа изобилует такими примерами. При таком уровне реконструкциии праформ просто невозможно спорить с автором, поскольку он не соблюдает элементарных закономерностей звуковых переходов в разных языках, все возводит к одному языку. Вот один лишь поразительный пример произвольного обращения со словом. На стр. 20 автор совершенно очевидное русское слово начало расшифровывает следующим образом: начало — (у)н ач ало — ун өч алы; өч — өс, алы — алды. Затем развивает целую теорию о цифрах 12 и 13. Такие «этюды» имеются почти на каждой странице.

Для полного разбора ошибочных в своей основе сопоставлений и этимологий З.А. Султанова потребовалось бы написать работу более объемную, чем представленная рукопись. Но в этом, видимо, нет необходимости, посколку человеку, имеющему филологическое образование, очевидна полнейшая произвольность этих упражнений.

Сведения из различных исторических источников перемешаны здесь с лингвистическими «этюдами» и фольклорными сюжетами.

Безусловно, некоторые мотивы башкирских эпических сказаний перекликаются с эпическими сюжетами народов Востока. Это вполне закономерно и об этом имеются серьезные публикации. Каждый эпос — явление многослойное. Между ними прослеживаются сходства типологического порядка, мотивы и образы, проникшие через опосредствующие звенья, есть, разумеется, и генетические сходства. Для выявления этих элементов необходим тщательный всесторонний анализ с учетом длительного развития культуры каждого народа, со строгим соблюдением принципа историзма.

Рукопись «Литературное наследие бурзян» не может претендовать на роль научного исследования: в ней не соблюдены элементарные требования современной компаративистики, исторической этнографии и фольклористики. Отвергать устоявшиеся методы научного познания можно лишь на основе полного овладения ими.

Зам. Директора ИИЯЛ БФАН СССР, д.ф.н. — З.Г. Ураксин.

Зав. Сектором этнографии ИИЯЛ БФАН СССР, к.и.н. — Н.В. Бикбулатов. Ст.н.с. сектора литературы и фольклора ИИЯЛ БФАН СССР, к.ф.н. — М.М. Сагитов.

Верно: (печать и подпись). 1 марта 1981 г.

 

Беҙҙең осор Башҡортостан гуманитар фәндәренең, ғалимдарының интеллектуаль кимәлен дөрөҫ төҫмөрләргә ярҙам иткән был ғилми-рәсми ҡағыҙҙы мин, бер килке йылғырланып, партияның өлкә комитетында бер танышым аша ҡулға төшөрҙөм.

Уғата ғибрәтлерәге 1987 йылда булды: бөрйәндәрҙең мин дәлилләгән боронғолоғон юҡҡа сығарырға тейешле баяғы ғилми-рәсми “мәктүп”кә ҡул ҡуйыусыларҙың береһе (тап бөрйән азаматы!), «Ст. н.с. сектора литературы и фольклора ИИЯЛ БФАН СССР, к.ф.н. М.М. Сагитов» тигәне, шул бөрйәндәр тураһындағы «уйҙырма»ларымдың төп асылын, йөмләләрен генә үҙгәртә биреп, тигәндәй, үҙ табыштары рәүешендә яңы китабына керетеп ебәргән (Мөхтәр Сәғитов. Боронғо башҡорт ҡобайырҙары. Өфө, 1987; 151 — 153-өнсө биттәр). Бынан мин шуны аңланым: арып-талып килеүсе мосафирҙы йоҙроҡлай-һуға йығып, ҡалтаһындағы тәңкәләрен алып ҡасыу була был...

Ҡазаның иң күңелһеҙе һәм ҙуры — мин асҡан һәм тәү ырын (рун) яҙыулы Сураш-Тора (Зороастр) дине доғалығын хәрефтәрен күрһәтеп уҡып биргән (ул гәзиттә сыҡты һәм башҡортса уҡыла) һәм ул хаҡтағы мәғлүмәт шөйлә таралып өлгөргән Асылыкүл ҡорамының шул яҙыулы таштары (бергә торған ике таш) күҙ менән ҡаш араһында, тигәндәй, ҡапыл юғалды; үҙебеҙҙекеләр алғанмы уны, әллә Ыҡ йылғаһы аръяғындағы күршеләрме (улар ныҡ ҡыҙыҡһына ине) — уныһы инде ҡараңғы...

Юлына ҡат-ҡат кәртәләр ҡороулы романыма килгәндә, көтмәгәндә, оппоненттарым яғынан йылы ипкен һирпелгәндәй булды: 1981 йылдың 7 апрелендә Башҡортостан Яҙыусылар берлеге идараһы үткәргән дөйөм йыйылышыбыҙҙа «Ағиҙел» журналында баҫылып сыҡҡан прозабыҙҙың сифаты тикшерелеп, ҡыҙыу фекер алышыуҙар барышында Мостай Кәрим миңә «Ядкәр» хаҡында (романды ул да уҡығайны) түбәндәге фекерен яҙып бирҙе:

 

Йыһат!

Һинең анау йылды мин уҡыған романың ни хәлдә?

Бына әле теге йәки был әҫәрҙе онотоу-онотмау тураһында һүҙ сыҡҡас, иҫемә төштө: һинең ул романың бөтөнләй, тип әйтерлек, минең хәтеремдә икән.

Ә бит унан һуң уҡылған байтаҡ әҫәр онотолған.

Был һүҙем менән һинең әҫәреңдең «вторичное» түгел икәнлеген әйтергә теләйем.

Мостай Кәрим.

 

Һуңынан мин аҡһаҡалдың ошо фекерен кәрәк булғанда әҙәби йәмәғәтселек ҡарамағына еткерергә рөхсәтен һорап алдым. Ләкин... һуҡыр тинлек тә файҙаһы теймәне (сәбәбе алдараҡ күренер).

1937 йылдан һуң республикала ныҡлап урынлашҡан һәм, һис ҡасан да туҡталмай, теге йәки был формала йә -- йәшерен, йә асыҡтан-асыҡ бер өҙлөкһөҙ алып барылған «башҡорт милләтселегенә ҡаршы көрәш» кампанияһы, айырым яҙыусыларҙың ғына түгел, ә бөтә башҡорт яҙыусыларының йөҙө, коллектив органы, милләтебеҙ рухиәтенең көҙгөһө булған «Ағиҙел» журналының да яҙмышына ҡара дегетен һыланы.

Йәғни «Ағиҙел»ебеҙҙең ҡыуаныслы 60 йыллыҡ юбилейын тантаналы билдәләргә әҙерләнеп бөткәйнек, төрлө ойошмаларҙан, райондарҙан йыйылышҡа тәбрикләүсе вәкәләттәр килеүе көтөлә ине. Матур ҡағыҙға сағыу биҙәктәр һалып баҫып сығарылған (ләкин тиражы халыҡҡа таратылмайынса юҡ ителгән) саҡырыу билетының бер-ике данаһын һаҡлап алып ҡалғанмын:

 

«Ағиҙел» журналы — 60.

Саҡырыу — Приглашение. 2 кешегә.

Хөрмәтле иптәш...!

Башҡортостан Яҙыусылар союзы идараһы һәм республиканың Культура министерствоһы Һеҙҙе «Ағиҙел» журналының 60 йыллығына арналған тантаналы юбилей кисәһенә саҡыра.

Кисә 1983 йылдың 25 мартында 18-00 сәғәттә Актерҙар йортонда уҙғарыла.

Ойоштороу комитеты.

(Ошо уҡ текст урыҫ телендә ҡабатланған).

Журналда баҫып сығарыу өсөн «Ағиҙел»ебеҙҙең ҡыҫҡаса тарихын яҙырға ҡушҡайнылар миңә, “Ағиҙел”гә мәҙхиә” тигән шул ҙур ғына публицистик мәҡәләмде бик рухланып һәм тулҡынланып эшләнем. Ләкин был материал, үкенескә ҡаршы, Мирзаһитовтың кире ҡағыуына (сәбәбен әйтмәнеләр, әммә унда “Ағмиҙел”дең миллилегенә ныҡ иғтибар ителеп, бөйөк Мөхәммәтша Буранғоловҡа ла ҙур урын бирелгәйне) дусар булып, башҡа авторҙың ҡоро ғына ҡоролған (“дежурный”) мәҡәләһе матбуғатта донъя күрҙе. Ләкин барыбыҙ өсөн дә һис көтөлмәгәне, йөрәктәрҙе ҡанһыратҡыс өйкәгәне — бер нисә ай буйына дәртләнеп йөрөп әҙерләгән тантаналы кисәбеҙҙең КПСС өлкә комитеты тарафынан ҡапыл тыйылыуы ине. Был яман сара йәшертен эшләнгәнлектән, байрамыбыҙҙың юҡҡа сығарылыуын киң йәмәғәтселек (шул иҫәптән хатта партияның райком секретарҙәре лә) белмәй, шуға күрә 25 марттың иртәһенән үк, туй булаһы Актерҙар йортоноң «ремонтҡа ябылыуын» күреп, төрлө-төрлө иҫтәлекле бүләктәрен күтәргән тәбрикләүселәребеҙ редакцияға ағыла башланы. Уңайһыҙ хәлгә ҡалған баш редакторыбыҙ Рәйес Низамов уларҙы беренсе ҡатта уҡ ипле генә кире бороп ҡайтарып ебәреү өсөн, һәр кемгә лә яғымлы һәм таҫма телле Абдулхаҡ ағай Игебаевты шундағы ишек төбөнә киҙеүсе итеп ҡуйҙы. Килгән береһе был хәлгә албырғанып, шулай ҙа бүләктәрен ҡалдырып китә торғас, һуңынан был сувенирҙар оҙаҡ ҡына йылдар буйына баш редакторҙың эш бүлмәһендә йән көйөктәре рәүешендә теҙелешеп ултыра бирҙе (Рәйес Низамовтан һуңғы баш мөхәррирҙәр заманында эҙһеҙ юҡҡа сыҡты ул ҡомартҡылар)...

Шул йылда мин «Башҡортостан» гәзитенең элекке мөхәррире, билдәле репрессиялар ҡорбаны Ҡасим ағай Аҙнабаевтың өйөндә әңгәмәләшеп ултырғанда осраҡлы рәүештә ул миңә «Ағиҙел» юбилейы менән булған баяғы аяныслы хәлдең серен систе лә һалды. «Партия өлкә комитетының Пропаганда бүлеге мөдире Урал Насир улы Бакиров минән хәҙерге «Ағиҙел» журналын кемдәр нигеҙләүенә аңлатма һорағас, уларҙың бөтәһе лә 1937 йылда ҡулға алынып юҡ ителгән «башҡорт милләтселәре» ине тип, исем-фамилияларын теҙҙем дә бирҙем»...

Абайламаҫтан ағайыбыҙ журналыбыҙға «айыу игелеге» эшләгән — партиябыҙҙың «идеология фронты»нда “башҡорт милләтселеге”нә ҡаршы яңы һаҡлыҡ сараһы үткәреүҙең йәтеш сәбәпсеһе булған...

«Әҙәби генерал»дарыбыҙ был сараның төптө нигеҙһеҙлеген һәм зарарлығын партия өлкә комитеты етәкселәренә аңлатып бирә ала, уларҙы яңылыш аҙым яһауҙан ҡурсалау ҙа ҡулдарынан килә ине, әлбиттә. Ләкин...

Үҙе өсөн генә йәшәгән аҡһаҡалыбыҙ Мостай Кәримдең шәхси хистәре, сәйәси йөҙө билдәле...

Башҡортостан Яҙыусылар берлеге рәйесе Ә.М. Мирзаһитов иптәш, юғарынан ҡушыу буйынса тырышып, башҡорт милләтселеген ифрат сая аңдыусы һәм уға ҡаршы мөкиббән көрәшеүсе «партия һалдаты» булғанлыҡтан, юғарынан бойоролғандарҙың көллөһөн дә еренә еткереп үтәне... «Ағиҙел»дең баш редакторы Р.Ғ. Низамов ҡорҙашым иһә ғүмере буйына үҙенә «башҡорт милләтсеһе» ярлығы йәбештерелеүҙән ҡурҡып, партияның тыңлаулы ла, инсафлы ла инсаны булып йәшәне...

Хаҡлыҡ өсөн утҡа кереүҙе көтөп булмай ине уларҙан.

Егерменсе быуат аҙағында «Ағиҙел»гә яһалған репрессия был өсәүҙең намыҫында ҡара тап булып ҡалды. Тарих быны онотмаҫ, үҙенең баһаһын бирер.

 

 

Әҙәби ығы-зығылар

 

Тарих, тарих...

Әҙәбиәтебеҙҙә тарихилыҡ бармы һуң?.. Әүҙемлекле мәсьәлә булғандыр был, сөнки йыйыныбыҙҙың да көн тәртибендә ине. Ҡәҙимге ғәҙәтемә барып, һөйләшеүҙән ситтә ҡала алманым. Ләкин, ғәҙәттәгесә... һүҙ бирмәй маташтылар.