Секретарю Башкирского обкома кпсс Т. Ахунзянову тагиру исмагиловичу —

От коммуниста, члена СП СССР Султанова Зигата Адигамовича (телефон кв. 31-45-97)

ЗАЯВЛЕНИЕ

Ненормальное, враждебное отношение ко мне (потому что характер мой резкий и перед начальством не угодничаю), моему творчеству со стороны гл. редактора журнала «Агидель» Гареева А.С., председателя СП БАССР Мирзагитова А.М. заставило меня обратиться лично к Вам.

Дело в том, что еще в 1974 году я завершил самое крупное произведение своей жизни — роман «Ядкәр» (другое название «Ятлағандарға ядкәр») о трех поколениях башкирской советской интеллигенции, в центре романа поставлена проблема Чести и Бесчестья.

4 марта 1974 года роман был обсужден в бюро секции прозы правления СП БАССР и получила положительную оценку (решение — после некоторой доработки рекомендовать в печать). Выписка из протокола в объеме пяти страниц прилагается. Об этом положительном факте в культурной жизни республики появились заметки на страницах областных газет «Ҡызыл таң» от 10 марта 1974 г. и «Совет Башҡортостаны» от 17 марта 1974 года. Окрыленный, я доработал роман и спустя некоторого времени рукопись представил в редакцию журнала «Агидель». Потом, уже по совету членов редколлегии дополнительно поработал над рукописью, после чего в редакции было решено роман «Ядкәр» опубликовать в наступающем 1977 году, о чем было печатно сообщено читателям журнала (прилагается рекламный буклет «Ағиҙел» за 1977 г.). Но тут неожиданно события начали работать против меня — не угодил я нашему высокому начальству Мирзагитову А.М. — и начались мои многолетние (уже 12 лет!..) мытарства: журнал не публиковал, а по этой причине и Башкнигоиздат рукопись не принимал. Образовался заколдованный круг. Но, оказывается, в литературных кругах о «Ядкаре» не забыли. 7 апреля 1981 года в ходе обсуждения на писательском собрании низкого состояния качества современной башкирской прозы о нем вспомнил Герой Социалистического Труда, народный поэт Башкирии Мустай Карим и передал мне записку. С позволения автора я ее привожу:

«Йыһат!

Һинең анау йылды мин уҡыған романың ни хәлдә?

Бына әле теге йәки был әҫәрҙе онотоу-онотмау тураһында һүҙ сыҡҡас, иҫемә төштө: һинең ул романың бөтөнләй тип әйтерлек минең хәтеремдә икән.

Ә бит унан һуң уҡылған байтаҡ әҫәр онотолған.

Был һүҙем менән һинең әҫәреңдең «вторичное» түгел икәнлеген әйтергә теләйем.

Мостай Кәрим».

И вот наступил 1986 год, прошли великие события (XXVII съезд КПСС) в жизни страны и партии. С большим трудом я добился, чтобы, наконец, в редакции журнала прочитали последний вариант романа. В марте м-це 1986 г. гл. редактор А.С. Гареев лично прочитал рукопись, поздравил меня с творческим успехом и твердо обещал («егет һүҙе бер булыр!») «если и в обкоме партии прочтут и дадут согласие» опубликовать роман начиная с первого номера 1987 г., ибо, как я выяснил, оставшиеся номеры второй половины года журнала любезно отводились для ускоренного опубликования незавершенных еще произведений самого начальства — А.С. Гареева, Б.З. Рафикова... О моем романе гл. редактор весьма положительно отзывался на партсобрании СП БАССР, а в обкоме КПСС (т. К.Г. Аралбаев) рукопись романа тоже внимательно прочитали, одобрили и рекомендовали опубликовать. В итоге на рекламном буклете журнала на 1987 г. среди прочих мой роман назван первым (буклет прилагается). Однако это — обман. Как выяснился на заседании редколлегии 2 сентября 1986 года, где я лично присутствовал, мой роман опять держится под спудом: А.М. Мирзагитов, Б.З. Рафиков вкупе с гл. редактором и его заместителем Р.Г. Султангареевым для первого номера 1987 года усиленно форсируюут незавершенный и не обсужденный еще даже в бюро секции прозы СП БАССР роман Р.Г. Султангареева, торопят и создают все условия, чтобы автор быстрее доработал, дотянул. О моем романе и речи нет, как будто его и не существует. В личной беседе на мой вопрос А.С. Гареев ответил: «Свое обещание опубликовать с первого номера 1987 г. выполнить не могу, ибо не я один решаю» (имеются в виду Мирзагитов, Рафиков). Как я понял, усиленно форсируется рукопись самого зам. гл. редактора Р.Г. Султангареева. Так как к сроку он может не завершить, Мирзагитов предлагает первый номер занять незавершенным произведением покойного Яр. Валиева, таким образом выиграть время для Султангареева — со второго номера поместить его роман... Таким образом, даже положительный отзыв отдела Культуры Башкирского обкома КПСС о моем романе оказывается бессильным разорвать этот заколдованный круг. Убедительно прошу Вас срочно принять меры для восстановления справедливости.

Член КПСС, писатель Йыһат Солтанов. 03.09.1986.

 

 

Бер үк ваҡытта миңә ҡаршы яҫҡаныусы эреле-ваҡлы түрәләрҙең һүҙенән бер иле лә ситкә сыҡмаған, күҙ йомоп уларҙың ҡушыуын ғына үтәгән редколлегия ағзаларының да намыҫына тейеү, ғәҙеллек яғына ауҙарыу теләгемдән баш тартманым:

 

«Ағиҙел» журналы редколлегия ағзаларына.

ЯТЛАҒАНДАРҒА ЯДКӘР

(Реализм в литературе)

Не всякое изображение внешних фактов действительности реалистично. Эмпирическая достоверность художественного образа обретает смысл лишь в единстве с правдивым отражением существенных сторон действительности, которая порой требует для выявления тех или иных граней ее глубинного содержания резкой гиперболизации, заострения, гротескной утрировки «форм самой жизни». Самые различные условные приемы и образы неоднократно являлись средством точного и выразительного раскрытия жизненной правды (напр., в творчестве Ф. Рабле, Ф. Гойи, М.Е. Салтыкова-Щедрина, А.П. Довженко, Брехта), особенно тогда, когда сущность того или иного социального явления или идеи не имеет адекватного выражения в каком-либо одном единичном факте или предмете.

(Большая Советская Энциклопедия).

Роман («Ядкәр») нимә тураһында? Нимә? Нимә? Нимә?..

1. Башҡорт халҡының мәңге сал һәм мәңге йәш, үлемһеҙ рухи донъяһы тураһында.

2. Төп һүрәтләү объекты — башҡорт совет интеллигенцияһы. Төп геройҙар — яҙыусылар, ғалимдар, рәссамдар, студенттар, партия эшмәкәрҙәре.

3. Төп конфликт: кешенең үҙ эсендәге Намыҫ һәм Намыҫһыҙлыҡ, Хаҡлыҡ һәм Нахаҡлыҡ бәрелеше. Шул бәрелештең тышҡы донъяла — йәмғиәт тормошондағы кәүҙәләнеше.

 

 

Сюжет

Романдағы һәр ваҡиға һәм мәғлүмәт бер-береһе менән тығыҙ бәйләнгән һәм автор фекеренә буйһондоролған — автор фекере, философияһы тоташтыра бөтәһен дә һәм сюжет бер бөтөнлөгөн, композиция теүәллеген хасил итә.

Тимәк, һеҙ күнеккән традицион романдарҙыҡынан айырмалы булараҡ, минең романдың төп сюжет һыҙығы өҫтә ярылып ятмай. Тәү ҡарауҙан күҙгә салынып бармай; ул — тәрән йомолоп ағылыусы автор фекере, автор позицияһы.

Был осраҡта һүҙ шул сюжет һыҙығын артабан камиллаштырыу йәғни ҡайбер пунктирҙарҙы тоташтырыу тураһында ғына барырға мөмкин, ә сюжеттың юҡлығы хаҡында түгел.

Улайһа, Уильям Фолькнер романдарының сюжет һыҙығы ҡайҙа? Мәҫәлән, «Шум и ярость» романының?!

Алдымда аҡты ҡаранан айырырлыҡ ғалимдар ултырғанлыҡтан, сюжет юҡ тигән һүҙегеҙҙе лә мин минең романды «Ағиҙел»дә сығартмаҫ өсөн мәкерлек ҡылып йөрөүселәрҙең ҡаҡшап бөткән тирмәненә һыу ҡойоу тип баһалайым.

 

 

Романдың төп фекере

Ҡитғаның төп халыҡтары — славяндар (беренсе сиратта урыҫтар), төркиҙәр (беренсе сиратта башҡорттар), уғырҙар борон-борон замандарҙан уҡ бер туған һәм ошо ҡитғаның төп хужалары булғандар. Башҡорт халҡы үҙенең эпосында урыҫ тоҡомон «башҡорттоң һигеҙенсе ырыуы» тип юҡҡа ғына атамай һәм ул тарихи факттар менән раҫлана. Шулай уҡ төрлө фән ҡаҙаныштарын (тарих, археология, этнография, палеография, лингвистика, топонимия, ономастика һ.б.) комплекслы өйрәнеү ҙә шул хаҡиҡәтте дәлилләй. Тимәк, башҡорт халҡы 1557 йылда үҙ теләге менән Урыҫ дәүләтенә ҡушылыу кеүек тарихи актҡа ерле юҡтан ғына түгел, ә сал быуаттарҙан килгән туғанлыҡ, ҡан ҡәрҙәшлек тойғоһона һәм бабаларҙың тарихи хәтеренә таянып барған. Ана шул тойғо, берҙәмлек тойғоһо, ошо көнгәсә башҡорт аңында һәм ҡанында һүрелмәй һаҡланып килә, быға данлы үткәндәребеҙ, бөгөнгөбөҙ ҙә дәлил. Ватансылыҡ, халыҡтар дуҫлығы, совет патриотизмы тойғоһо ана шул сал быуаттарға тоташҡан тәрән тамырҙарҙан һут ала — тимәк, ул еңелгеһеҙ, үлемһеҙ.

Иҫкәртмә. Башҡорттоң иң яҡын ҡан ҡәрҙәш туғаны — урыҫ, тигән үҙәк фекер романды уҡығанда теңкәләренә тейә, буғай, Рамазанов, Мирзаһитов, Рафиҡов, Гәрәйев кеүектәрҙең (һәм был хаҡта яҡшынан-ямандан һис һүҙ ҡуҙғатмауҙарында ла ғиллә бар!). Сөнки улар ауыҙ асҡан һайын «башҡорттоң иң яҡын ҡан ҡәрҙәше, игеҙәк туғаны — татар» тип вәғәздәр тыңлап күнеккән һәм тап шулай һөйләргә, яҙырға ҡулайлашҡан. Уларҙа был фекер инерцияһына әйләнгән. Ә мин, тарихи һәм башҡа факттарға таянып, мәсьәләгә башҡасараҡ ҡарайым. Мәҫәлән, был яҡтарға «татар» тигән тоҡом аяҡ баҫмаҫы борон уҡ әле башҡорттар һәм урыҫтар бергә аралашып (мәҫәлән, Кейәү — Киев ҡалаһы тарафында), үҙ-ара ҡыҙ бирешеп һәм килен алышып көн иткән, татар-монгол яуына ла улар бер яҡ булып ҡаршы торған, үлемесле һуғышҡан. Тимәк, был мәсьәләгә ҡарата роман авторының да үҙ фекерен үткәрергә хаҡы бар — рамазановтарға ғына үҙенекен тамаҡ ярып ҡысҡырырға, ә башҡаларға телде тешләргә тимәгән.

Йәнә килеп, «башҡорт меҫкен булған, ҡырағай булған, телһеҙ булған; уның бер нәмәһе лә — ҡалалары ла, культураһы ла булмаған, дала буйлап ҡамғаҡ кеүек тәгәрләп кенә йөрөгән» (М. Кәрим) кеүек үтә бер яҡлы һәм примитив, тарихи нигеҙһеҙ концепция бына нисәмә йылдар буйына инде үткәрелеп килә әҙәбиәтебеҙҙә, ләкин ошонда ултырғандарҙың һәм башҡаларҙың береһе генә булһа ла шуға ҡаршы сыҡҡаны бармы? Юҡ, әлбиттә. Ә минең романда башҡорттоң да үҙ цивилизацияһы булғанлығын, шуның менән ғорурланырға, бөгөн дә социализм төҙөлөшөндә шуға таянып эш итә белергә кәрәклеген дәлилләүсе фекер үткәрелгәйне, атлығып ҡаршы сыҡтығыҙ. Берәүҙәрҙән генә лаф орҙортоп, икенселәрҙең өнөн тығылдырыу түгелме был?! Ике яҡлы элемтә булғанда ғына һаҡлана демократия. Уға китһә, ике фекер ҙә бер-береһен тулыландырып йәшәһен, кешеләрҙе уйланырға, эҙләнергә мәжбүр итһен.

Май сүлмәге тышынан уҡ билдәле, тигәндәй, миңә ҡаршы намыҫһыҙ уйын ойошторолоуы үтәнән-үтә күренеп тора. «Ағиҙел»дең 1987 йыл 1-енсе һанында наборға төшөп китергә торған ҡулъяҙманы көтмәгәндә Мирзаһитов тырышлығы менән балтанан саптыртырға Рамазановҡа тоттороп ҡуйыуҙарынан башлана был.

2 октябрҙә (1986 й.) Гәрәйев мине киҫәтте: 3 октябрҙә иртән Ғ. Рамазанов романыңды уҡып бөтөп бында килә, ултырып һөйләшербеҙ, урыныңда бул, тине.

3 октябрҙә иртүк Гәрәйев, Рамазанов, Рафиҡовтар эйәртенешеп обкомға киткәндәр, яңы ғына оҙайлы командировканан ҡайтып төшкән һәм был хаҡта хәбәрҙар булмаған Әхнәф Мөҙәрисович Дилмөхәмәтов иптәшкә барып, романды 1-енсе һанға бирҙертмәү — алдыртып ташлатыу сараһын күргәндәр.

3 октябрҙә кис Гәрәйев романды редакция хеҙмәткәре Р. Мифтахов аша Ғ. Хөсәйеновҡа уҡырға бирҙертте. Унан һуң Р. Байымов уҡырға тейеш, тине. Былар бөтәһе — комедия уйнау ғына ине, әлбиттә. Йәғни Рамазанов тарафынан романға ҡарата сығарттырылған яза приговорын тағы ла ике «присяжный»ҙан раҫлатып, рәсмиләштереп ҡуйырға — «роман барырлыҡ түгел» тигән алдан әҙерләнгән мәкерле ҡарарҙарын ҡанун хәленә килтерергә. Мирзаһитов, Рамазанов һәм уларҙың эйәрсене Б. Рафиҡов кеүектәр, башҡорттоң рухи донъяһына, тарихи хәтеренә балта сабып, башҡорттан манҡурт тәрбиәләргә тырыша һымаҡ.

Һөҙөмтәһе күҙ алдыбыҙҙа: үҙенең рухи культураһы, ата-бабаларҙың ҡаҙаныштары менән ғорурланыу мөмкинлегенән мәхрүм ҡылынған йәш быуын үҙенең әсә теленә лә, культураһына ла, атайсалына ла төкөрөп ҡарай.

Дәлил: перепистән-перепискә башҡорт телен әсә теле тип таныусы башҡорттар һаны кәмей. Һөҙөмтәлә йылдың-йылына «Ағиҙел» журналының тиражы, башҡорт китаптарының һатып алыусылары кәмей.

Икенсе миҫал: башҡорт үҙенең тыуған еренә, эскән һыуына ла төкөрөп ҡарай башланы. Мәҫәлән, башҡорттоң изге Һаҡмар һыуын башҡорттоң үҙ ҡулы менән бысратып — ағыулап үлтереүе. («Ленинец» гәзитенең 1986 йыл 9 октябрь һанындағы С. Ғафурова мәҡәләһе. Ул йәш журналист, бик хаҡлы рәүештә, ошо аяныслы күренеште башҡорттоң «манҡуртлығы» һөҙөмтәһе тип атай).

Яҙыусыларҙың дөйөм йыйылыштарында, партия йыйылыштарында нисәмә мәртәбә башҡорт теленең ҡороп бөтөп барыуы, яңынан 10-15 йылдан башҡорт әҙәбиәтен уҡыусылар ҙа ҡалмаясағы хаҡында һүҙ күтәрелде! (Мәҫәлән, 1986 йылдың сентябрь айында М. Кәримдең ижади хисабын тыңлаған йыйылышта).

Күҙ алдында башҡорттоң рухи донъяһының емерелә барыуына шаһит булған яҙыусының яралы йөрәк ауазы (крик души) был роман: «Яҡшы бабаларҙың балалары бит һеҙ. Аяҡ аҫтығыҙҙа ҡайһындай оло культура мираҫы! Сал быуаттар төпкөлөнән күкрәп килгән телегеҙ, тарихығыҙ! Нисек һеҙ бөгөн шуларға һуҡыр ҡалдығыҙ, вайымһыҙ ҡарайһығыҙ?! Совет халҡын тәшкил иткән күмәк халыҡтар ҡоронда башҡорт та үҙенең телен, йөҙөн һаҡлап йәшәргә хаҡлы. Хаҡлы ғына түгел, бурыслы! Әгәр шулай итмәһә, беҙҙең быуын бөтә Тыуған ил, кешелек донъяһы алдында гөнаһ ҡылған булып сығасаҡ!..»

Рамазанов ана шул ғәҙел оранлы йөрәккә балта саба — романдың йәнен алырға, үлтерергә тырыша. Ләкин кемгә кәрәк бындай эшмәкәрлек — башҡорт халҡын, үҙенең меңәрләгән йыллыҡ тарихы, культура хазиналары өҫтөндә ултырып, бер нимәһен дә белмәгән, хәтерләмәгән манҡурт итеп ҡалдырырға тырышыу? Урыҫҡа кәрәкме лә үзбәккәме? Берәүгә лә кәрәкмәй! Теләгән бер халыҡты манҡурт ҡылыу — дөйөм совет патриотизмына балта сабыу ул. Сөнки халыҡ үҙ телен һәм үҙ тарихын онотһа, үҙенең тыуған еренә лә төкөрә. Үҙенең тыуған еренән тамыр өҙһә, оло Ватандың да уға кәрәге ҡалмай башлай. Бына нәмә менән янай халыҡтың рухи донъяһының тутығып ыуалыуы!

Был — заман ҡуйған проблема!

Роман тиклем романды маҡтап һүҙ әйтер өсөн дә тәүҙә уны уҡып сығыу мотлаҡтыр. Ә инде әҫәрҙе үлтерә һуғырға яҫҡанһаң, иң кәмендә ике тапҡыр уҡып сығыу хәйерле. Бында һүҙ Булат Рафиҡов хаҡында бара. Ул, ҡасандыр бынан ун дүрт йыл элек романдың тәүге вариантына арылы-биреле генә күҙ йүгерткән әҙәм, хәҙер һүҙ барған иң һуңғы вариантын хатта ҡулына ла тотоп ҡарамаған килеш, орсоҡтай ғына кәүҙәһенә тауҙай ҡара мәкер туплап, үҙ буйынан да олораҡ күҫәк күтәреп, Рамазанов, Гәрәйев менән берлектә партия өлкә комитетына йүгереп барып еткән, тексын үҙе уҡып та ҡарамаған ошо әҫәрҙе, авторын хатта саҡыртып та тормаҫтан, юҡ итешеүҙә айбарланып ҡатнашҡан. Ниндәй әхләҡи ҡалыпҡа, этикаға һыя был?! Яҙыусылар етәксеһе шулай булырға тейешме?!

Шуныһы ла ғибрәтле: Яҙыусылар союзы идараһы, партбюроһы етәкселәре быға тиклем обкомға һәм башҡа юғары урындарға яҙыусының әҫәрен яҡлашып, уны донъяға сығартыуҙы юллап бара торғайнылар, ә был көндәрҙә беҙҙең етәксе чиновниктар шуның киреһен ҡыла. Йыһат Солтановтың романын партия өлкә комитеты, халыҡ шағиры Мостай Кәрим һәм башҡалар яҡлаған, ул роман «Ағиҙел» редколлегия ултырышында журналдың 1987 й. беренсе һанына индерелгәндән һуң да етәкселәребеҙ Мирзаһитов, Гәрәйев, Рафиҡовтар һәм уларҙың ҡойроҡтары, романға нахаҡ-ялалар яғып обкомға йүгереп бара, уны журналдан алып ташлауҙы ойоштора. Үҙҙәренең чиновник мундирҙарының бәҫен һаҡлап ҡалыуҙы был меҫкенйәндәр бөтәһенән өҫтөн ҡуя. Ниңә улар шул тиклем ҡоторона? Коммунист яҙыусы нисәмә йылдар йөрәк ҡанын һалып, нервыларын яндырып яҙған был әҫәрҙе гүргә күмеү өсөн хас та антисоветизмға ҡаршы, контрреволюцияға ҡаршы көрәшкәндәй яҫҡана?! Яҙыусыға уның ижадында игелекле ярҙам күрһәтеү, булышлыҡ итеү өсөн ҡуйылған түрәләребеҙ боронғо башҡорт тархандарылай ҡылана, юғары креслоларын үҙҙәренә ғүмерлеккә бирелгән итеп һанай, уларға олтораҡ булмаусыларҙан үс алыу өсөн файҙалана.

Етәкселәрҙе биҙәй торған күренеш түгел был, иптәштәр.

 

 

Оппоненттарыма

Һеҙҙең тарафтан романдың етешһеҙлектәре рәүешендә килтерелгән дәлилдәрҙең береһе лә романға ҡул күтәреп балта сабырға — журналдан алып ташларға хоҡуҡ бирмәй. Был «ҡаһарманлыҡ», билдәле булыуынса, бер кешенең ҡулы аша башҡарылды. Шуны башҡарыу өсөн ул бөтә дәрт-дарманын һалған. Беренсенән, беренсе биттә үк текст аҫтындағы «журнал өсөн ҡыҫҡартылған вариант» тигән иҫкәртмәне махсус рәүештә иғтибарға алмаған. Был иһә уға һис бер ҡыҫҡартылып ғәрипләнмәгән, тулы әҫәр ҡулъяҙмаһы алдында ятҡайндай, күҙ йомоп талап итергә, рәхимһеҙ приговор сығарырға мөмкинлек биргән. Ә бит романдың тулы тексы 650 биттән тороп, автор уны журналдың 4 һанына һыйҙырыу өсөн тәүҙә 515 биткә ҡалдырып, унан һуң йәнә редакция талабы буйынса журналдың 3 һанына һыйҙырышлы 400 битлек журнал варианты яһап мөнтәгәйне. Инде әҫәрҙең ғәйебе итеп күрһәтелгән төп «етешһеҙлектәр», билдәле, мөнтәп ҡыҫҡартыу һөҙөмтәһендә роман туҡымаһынан һурып алып ҡалынған бүлектәрҙең һәм өҙөктәрҙең бында юҡлығы арҡаһында килеп тыуған мәжбүри етешһеҙлектәр улар асылда. Нәшриәттә тулы килеш сығарғанда мин уларҙы ҡабат өҫтәйем дә әҫәрҙе был хәлдән ҡотҡарам. Был — ҙур күләмле әҫәрҙең донъяға сығыу юлындағы була торған хәл. Ләкин ана шул ғәҙәти хәлде ғәҙәттән тыш хәлгә әйләндереп, романдың юлын бикләр өсөн сәбәп итеп файҙаланыуҙары үтә аяныс. Ә текстағы ҡайһы бер тел һәм стилистика ҡытыршылыҡтары, кәрәк булмаған техник саралар (текст аҫтындағы иҫкәртмәләр, айырым һүҙҙәргә, һөйләмдәргә баҫым яһаған разрядкалар һ.б.) йыйылмаһына килгәндә, изге күңелле редактор уларҙы әҫәрҙе тулайым кире ҡағыу өсөн ҡулланмаҫ — редакторлау барышында бөтөрөр ине. Һәм ул һеҙ әйткән «етешһеҙлектәр» йыйылмаһы иң элек романды донъяға сығарыуҙы көн үҙәгенә ҡуйып әйтелергә тейеш ине. Ә һеҙ уны киреһенсә — романды сығартмаҫ өсөн ҡулландығыҙ.

Романдағы ирония менән хикәйәләү, фантазия элементтарын оппоненттарҙың кире ҡағыуын ҡабул итә алмайым. Романдың ул сифаттары донъя әҙәбиәтендә күптән бар һәм уларҙың йәшәргә тейешлеге бер кемдә лә шик тыуҙырмай. Классик урыҫ әҙәбиәтендәге Михаил Булгаков («Мастер и Маргарита») һәм Андрей Платонов («Город Градов», «Ювеналово море») әҫәрҙәрен генә алайыҡ. Былай яҙыу манераһы беҙҙең әҙәбиәттә лә тулы йәшәргә хаҡлы, һөҙөмтәлә уҡыусыларыбыҙ алйытҡыс бер төрлөлөктән арынасаҡ, иң ҡатмарлы формаларҙы ла зауыҡланып уҡырға тәрбиәләнәсәк. Бөтәбеҙ ҙә бер төрлө яҙырға, бөтә романдарыбыҙ ҙа, телеграф бағаналары кеүек, бер төрлө һәм шып-шыма булырға тейеш түгел, минеңсә. Яҙыусыны уның яҙыу манераһынан ваз кисергә мәжбүр итеү — шул уҡ «урта ҡул», «икенсел», «сериялар ағымына һалынған» макулатур прозаға, төҫһөҙлөккә, кәсепселеккә киң юл асыу булыр ине. Яҙыусының үҙенсәлегенә, индивидуаллегенә ҡул күтәрергә ярамай. Был мәсьәләгә оппоненттарҙың ғына түгел, ә автор ҡарашы ла хөрмәт ителергә тейеш. Һеҙ риза булмаған, ҡабул ҡылмаған бөтә урындарҙы ла ҡалын ҡара ҡәләм менән арҡыс-торҡос һыҙып ташлау юлы менән хәл итергә тырышыу — автор ихтыярын һанға һуҡмау тигән һүҙ ул. Ә бит әҫәр өсөн беренсе сиратта автор үҙе яуап бирә. Автор ҙа, һеҙҙең кеүек үк, юғары белемле филолог — тел һәм әҙәбиәт белгесе. Шул уҡ ваҡытта ул тарихсы ла. Тимәк, роман жанрына уның да бар үҙ ҡарашы. Кем ҡарашы хаҡлылығын аҙаҡ сиктә арҡыс-торҡос һыҙып ташлаусы дыуамал ҡара ҡәләм түгел, ә тормош үҙе, әҙәбиәт тарихы үҙе хәл итер. Иң мөһиме, роман совет позицияһынан, КПСС-тың ленинсы милли политикаһы позицияһынан сығып яҙылған һәм Советтар Союзы халыҡтар дуҫлығының тәрән тамырҙарын юллап нығытыуға бағышланған. Унда урыҫ һәм башҡорт халыҡтарының бик боронғо замандарҙан уҡ ҡан ҡәрҙәш булып йәшәүе дәлилләнә, бөтә туҡымаһы тәрән совет патриотизмына һуғарылған.

Шуныһы ҡыуаныслы: теләһә ниндәй шарттарҙа ла донъя үҙ һүҙен ғәҙел әйтеүсе кешеләрҙән өҙөлмәй — улар ҙа миңә романым хаҡында үҙ фекерҙәрен яҙып бирҙе. Бына шуларҙың береһе (өҫтәрәк бирелгән Мостай Кәрим яҙыуы килтерелә). Хәйер, был фекерен ул 1986 йылдың 16 сентябрендә КПСС өлкә комитетында ла ауыҙ тултырып әйтте һәм шул фекерендә ҡалыуын дөрөҫләне.

Шулай булғас, ғәҙеллек инде тантана итергә ваҡыт. Йәғни был роман, роман жанрына төрлө ҡарашлы ҡәләмдәштәрҙең емешһеҙ бәхәс объекты булыуҙан туҡтап, киң ҡатлам уҡыусылар ҡарамағына сығарылырға — иң тәүҙә «Ағиҙел»дә донъя күрергә тейеш, быға тиклем 12 йыл буйы «тоҙланып» ятыуы ла еткән. Коммунист яҙыусы булараҡ, партия өлкә комитетынан, редколлегия ағзаларынан мин ана шул ғәҙел талапты ғәмәлгә ашырыуҙа ярҙам итеүҙе һорайым.

Һәм роман «Ағиҙел»дең ҡасанғы, ҡайһы һанында ташҡа баҫыла башлаясағын миңә кисекмәҫтән мәғлүм итеүегеҙҙе үтенәм.

Йыһат Солтанов. Ноябрь, 1986.

 

Берҙән-бер ҡалын журналыбыҙ «Ағиҙел»дең күрһәтелгән сәбәптәр арҡаһында сифат яғынан һаман йоҡара барыуы, уны алдыртыусыларҙың һаны йылдан-йыл кәмеүе, әҙәбиәт етәкселегендә нығынып алған серек рухлы өйөрҙөң намыҫлы һәм талантлы башҡа авторҙарҙы ҡыҫырыҡлауы күңелемә бер ҙә тынғылыҡ бирмәгәс, 1986 йылдың 2 декабрендә Яҙыусылар берлеге партия ойошмаһы ағзаларының йыллыҡ хисап йыйылышында сығыш яһаным тағы...

 

 

Читатель и писатель

Хочу начать с журнала «Агидель». Как известно, за последнее пятилетие мы под «мудрым руководством» Амира Салимгареевича Гареева потеряли безвозвратно около десяти тысяч подписчиков, такая тенденция продолжается. По предварительным данным подписки на 87-ой год, к сожалению, тираж журнала может еще сократиться на 2-3 тысячи экземпляров. В чем дело?

На этот вопрос нелицеприятно отвечают нам сами подписчики — не хотят они читать нашу прозу. Потому что, говорят они, она очень однообразна, примитивна, неинтересна. Герои многих романов и повестей не соответствуют современному духовному состоянию народа, а иногда искажается историческая правда. Да, бывает, публикуются и хорошие произведения, но они не спасают положение. Читатель теперь не простой — умный, образованный и мерит он все с всесоюзными да мировыми эталонами. При этом наши даже хваленные вещи оказываются в большом проигрыше. Потому что, как я думаю, мы все еще барахтаемся в болоте тридцатых годов, зачастую мешают нам застой ума, инертность, дефицит самостоятельности, дерзости в осмысливании сложных жизненных фактов и уроков истории. Если кто-то из местных корифеев что-нибудь да изрек — то считается, что этим истина исчерпана и дальше думать не стоит. Напротив, при нынешнем руководстве писательского союза и редакции «Агидель» выгоднее литератору мыслями голову не ломать, а придерживаться готовенькой отштампованной «истины», несмотря на то, что, мягко говоря, истина эта несколько прихрамывает. Как в известном королевстве: если король хромает, то и остальные должны хромать (при том на ту же ногу!), порождая в литературе умственный примитив. Вот почему теперь многие башкиры башкирскую прозу не читают. Предпочитают русскую. А проза, как известно, это основа литературы. Значит, чтобы вернуть читательское доверие, нужно всем нам, писателям, срочно измениться, то есть перестроится. Партия, страна этого требуют. Хватит нам хромать.

Вот тут и начинается трагедия, писательское бессилие. Если ты вопреки ко всему не поддаешься обязательному «обычаю» королевской хромоты, и мыслишь оригинально, а при том в никаких начальниках не числишся — горе тебе: перед тобой наглухо запирается дверь единственной нашей редакции журнала «Агидель». Главредактор Гареев сам запирает. Его принцип руководства как у старинных башкирских феодалов: если ты түрә — уважаю, если ты не түрә — не уважаю, уходи! Ему подавай лишь «людей при должностях» да «кровно» ему близких, то есть «своих». Вот и получается, в журнале из года в год подвизаются одни и те же авторы, их публикации наводняют книжный рынок, порождая, мягко говоря, нудное однообразие и отшибая качество. Потому что указанным счастливчикам незачем думать о качестве — Гареев свой, все ровно напечатает.

Чтобы не быть голословным, возьмем журнальную прозу за текущий 1986 год. Январь: весь номер завален путевыми записками Р. Султангареева (зам. главного редактора журнала) и Р. Бикбаева (член редколлегии). Апрель, май, июнь: роман А. Хакимова (член редколлегии «Литгазеты»). Июль, август: эссе Г. Хусаинова (член редколлегии). Сентябрь: повесть А. Гареева (главный редактор). Октябрь, ноябрь, декабрь: роман Б. Рафикова (член редколлегии и оргсекретарь союза писателей). Как видно, целых десять книжек журнала из двенадцати «оккупированы» дружным кругом «людей при должностях»...

Не собираюсь я огульно отрицать все эти публикации — среди них есть и хорошие вещи, но бледненьких, сереньких, примитивных больше. Я также не говорю, что «человек при должности» не должен печататься, нет. Он тоже имеет право, но не в ущерб большинству и родной литературе. Очень некрасиво, когда автор проталкивается благодаря не таланту, и даже не пресловутым локтям и кулакам, а креслу. Здесь тоже должна соблюдаться строгая очередность как при распределении жилья, ибо у нас только один дом — тоненькая «Агидель». Поэтому его площадь надо использовать разумно. Здесь никакой групповщины допускать мы не можем, не имеем права, если бы даже состояла она из самых избранных людей.

Как известно, деятельность правления и редакции должна строго контролироваться со стороны партбюро. Делается ли это? Думаю, делается и даже горячо одобряется. Потому что ведь и заместителем председателя правления, и главным редактором журнала, и секретарем партбюро является одновременно одно и то же «многогранное» лицо — бесподобный Амир Гареев. Вот и получается: работу Амира строго контролирует Амир и горячо одобряет Амир. Воистину амир (то есть генерал) во всех отношениях! Остается лишь уповать на другого досточтимого члена партбюро и председателя правления товарища Мирзагитова. Но строго спрашивать от него не в наших возможностях: ибо он за последние годы, как говорится, оторвался от земли и витает высоко в небесах предаваясь глубокомысленным рассуждениям о сути интеллигентности, хотя таким интеллигентным делом сподручнее было бы заниматься не кому нибудь из нас грешних, а академику Лихачеву. Нам же было бы лучще вникнуть в повседневные заботы собственного не блестящего литературного цеха. Но нашему лидеру, видать, некогда: то по Союзу перелетает в турне, то за границей, то в санаториях, то в больницах или где нибудь в почетных гостях находится. Поэтому работа с писателями почти целиком и полностью с его широких плеч переложена на узенькие плечики оргсекретаря Рафикова, который, будучи тоже очень занятым великими собственными интересами, ко всем остальным совсем интерес потерял. Как сказал о нем один товарищ, «канцеляристом быть он может, но канцлером — никогда». Для этого ему просто человечности нехватает. Раз так, как же он может быть организатором, проводником курса председателя? Да и сам курс-то взят ли правильно? В этом меня терзают сомнения, ибо, к глубокому прискорбию, я сам стал свидетелем, как наш председатель в принципиальном вопросе литературной политики придерживался устаревшей установки 30-х годов, которая была в свое время декларирована устами Даута Юлтыя: «Сегодны героями поэмы должны стать азот, мазут, гигантские заводы!». Правда, Мирзагитов обмолвился только о нефти. Происходило это в обкоме партии, когда решалась судьба моего многострадального романа «Ядкәр». «Наша республика это республика нефти, провозгласил он, — поэтому на первом месте должен стоять роман о нефти!». На что я возразил: «Нет, наша республика прежде всего это республика людей, на первом месте должен стоять человек с его героическим трудом и богатым духовным миром. Мой роман и является таковым».

Подобная оторванность от насущных литературных забот дала знать о себе в речи нашего руководителя на VIII съезде писателей СССР, когда сильно сокрушался он об отсутствии интеллигентноси в писательских рядах. «Мы всегда гордились тем, — сказал оратор, — как русские классики с большой любовью изображали представителей разных народов. Эта хорошая традиция сегодня не продолжается на том уровне, которой мы хотели бы. Нас беспокоит, как часто образы некоторых нерусских людей изображаются карикатурно, даже глупыми».

Не русские или другие писатели, а мы сами виноваты, товарищ Мирзагитов! Ведь современные иногородние и иноязычные писатели-то в большинсве случаях общаются лично с Вами, или же представителями выпестованной лично Вами же так называемой «обоймы». И очень часто информацию о нашем народе черпают они через них или через их книжек. А в тех устах и книгах очень часто мы сами же изображаем наш родной народ убогим, диким, невежественным, примитивным. Ничего не стоит ведь нам печатно разглагольствовать, что «у башкир раньше ничего не было — ни истории, ни культуры, ни письменного языка, ни литературы, ни городов и сел», что «они по степям как перекти-поле носились». Кто же будет уважать такой народ? Где уж тут думать об интеллигентноси!

Вот и вспоминаются некрасовские слова: «Ты и убогая, ты и могучая — матушка Русь!». Вот что верно то верно! Так ведь о всех народах можно говорить — больших и малых, в том числе и дореволюционном башкирском народе. Но мы, по причине нашей умственной косности и трусости, приспособились твердить лишь первую часть некрасовской строки — «убогая». А чтобы досказать «и могучая» и с тем самым преодолеть нашу инттеллектуальную инертность, никак не поворачивается язык, хотя исторические факты того позволяют, даже вопиют об этом. Как будто мы до сих пор еще боимся, как бы нам вдруг не приклеил