Дом актера. 24 — 25 октября 1983 года.

(Күренеүенсә, буласаҡ съездың барышы тулыһынса яһалма – хатта залдан сығып һөйләүселәрҙең телмәр текстары ла алдан уҡ яҙып бирелгән).

 

На столе президиума — цветы в вазах, перед столом на сцене — цветы в корзинах. На балконе лозунг «Деятели литературы и искусства, работники культуры! Высоко несите знамя партийности и народности советского искусства, создавайте произведения, достойные нашей великой Родины!»

Делегаты и гости съезда занимают места в зале.

10.00. Съезд открывает секретарь правления Союза писателей СССР, председатель правления Союза писателей Башкирии Асхат Мирзагитов:

 

Уважаемые товарищи! Наша писательская организация сегодня объединяет 127 членов Союза писателей СССР. На съезде присутствуют...[214] человек. На съезд также приглашены руководители крупных литературных объединений и кружков, молодые литераторы и журналисты.

Для руководства работой съезда нам нужно избрать президиум. По этому вопросу слово имеет товарищ Гареев Амир Салимгареевич[215].

Гафуров М.А.[216]. Товарищи делегаты! Предлагаю избрать рабочий президиум нашего съезда в количестве... человек.

Председательствующий. Какие будут суждения по количественному составу президиума? Есть предложение согласиться. Прошу проголосовать. Кто за? Кто против? Кто воздержался? Предложение принято. Давайте рассмотрим персональный состав.

Гареев А.С.[217]. Предлагаю избрать рабочий президиум съезда в следующем составе...

Председательствующий. Будут ли другие предложения? Кто за предложенный состав президиума, прошу поднять руки. Кто против? Кто воздержался? Предложение принято.

Избранных товарищей прошу занять места в президиуме.

Товарищи! Поступило предложение избрать почетный президиум нашего съезда. Слово имеет товарищ Рамазанов Гилемдар Зигандарович.

Рамазанов Г.З. Товарищи! Вношу предложение избрать почетный президиум нашего съезда в составе Политбюро ленинского Центрального Комитета Коммунистической партии Советского Союза во главе с Генеральным секретарем ЦК КПСС, Председателем Президиума Верховного Совета СССР товарищем Юрием Владимировичем Андроповым.

Председательствующий. Разрешите ваши дружные аплодисменты [считать] за единодушное избрание почетного президиума съезда в составе Политбюро ленинского Центрального Комитета Коммунистической партии Советского Союза во главе с Генеральным секретарем ЦК КПСС, Председателем Президиума Верховного Совета СССР товарищем Юрием Владимировичем Андроповым.

Нам необходимо избрать секретариат нашего съезда. Слово для предложения имеет товарищ Гареев Амир Салимгареевич.

Гареев А.С.[218] Секретариат съезда предлагаю избрать в следующем составе...

Председательствующий. Будут ли другие предложения по персональному составу? Кто за? Кто против? Кто воздержался? Состав секретариата съезда утверждается.

Приступим к выборам мандатной комиссии съезда. Слово по этому вопросу предоставляется товарищу Магазову Азату Шаихъяновичу.

Магазов А.Ш. Товарищи! Вношу предложение избрать мандатную комиссию в количестве 7-и человек.

Председательствующий. Какие будут мнения по количественному составу? Кто за? Кто против? Кто воздержался? Принимается.

Магазов А.Ш. Мандатную комиссию предлагается избрать в следующем составе...

Председательствующий. Кто за предложенный состав мандатной комиссии, прошу поднять руки. Кто против? Воздержался? Состав мандатной комиссии утверждается.

Нам надо избрать редакционную комиссию съезда. Слово для предложения имеет Нургалин Зиннур Ахмадеевич.

Нургалин З.А. Редакционную комиссию предлагаю избрать из... человек.

Председательствующий. Кто за это предложение? Кто против? Воздержался? Персонально.

Нургалин З.А. Вношу прредложение избрать редакционную комиссию в следующем составе...

Председательствующий. Товарищи! Теперь перейдем к утверждению повестки дня и регламента работы съезда. Правление Союза писателей Башкирии вносит на ваше рассмотрение следующую повестку дня:

1. Отчетный доклад правления Союза писателей Башкирии «Башкирская советская литература и ее задачи в свете решений июньского (1983 г.) Пленума ЦК КПСС». Докладчик товарищ Мирзагитов А.М.

2. Отчетный доклад ревизионной комиссии Союза писателей Башкирии. Докладчик товарищ Хамматов Я.Х.

3. Выборы руководящих органов Союза писателей Башкирии.

Какие будут предложения по повестке дня? Кто за это предложение, прошу проголосовать. Кто против? Есть воздержавшиеся? Повестка дня утверждается.

Предлагается следующий порядок и регламент работы съезда.

Для отчетного доклада правления Союза писателей Башкирии — 1 час.

Для доклада ревизионной комиссии — 20 — 25 минут.

Для содокладов по жанрам: по прозе, по поэзии по 45 минут, по драматургии — 35, по детской и русской литературам — по 25, по критике — 30 минут.

Для сообщений по сатире и юмору, публицистике и очеркам — по 15 минут.

Для доклада мандатной комиссии — 15 минут.

Для выступлений в прениях — по 5 — 7 минут.

Перерыв через каждые два часа работы. Обеденный перерыв с 14.30. до 16 часов. Кто за такой порядок и регламент работы съезда, прошу поднять руки. Кто против? Воздержался? Принимается.

На наш съезд прибыли гости — представители писательских организаций братских республик, соседних областей и Москвы (перечисляет). От имени делегатов съезда сердечно приветствуем наших дорогих товарищей по перу и просим их занять места в президиуме.

За последние 5 лет из жизни ушли талантливые художники слова — Тимер Арслан, Дмитрий Швецов, Вуколов-Эрлик, Ким Ахметьянов, Максуд Сюндюкле, Гали Зулькарнаев, Абубакир Усманов, Гайфулла Валеев, Гайнан Амири, Мияссар Басыров, Зульфар Хисматуллин, Шакир Биккулов, Фарит Исангулов, Зиннат Галимов, Ханиф Карим и Геннадий Молодцов. Прошу почтить их память вставанием и минутой молчания.

Прошу садиться.

Дорогие товарищи! Слово предоставляется секретарю Башкирского обкома КПСС товарищу Ахунзянову Тагиру Исмагиловичу.

Председательствующий (Рафаэль Сафин). Слово для отчетного доклада предоставляется председателю правления Союза писателей Башкирии товарищу Мирзагитову Асхату Масгутовичу.

(Отчетный доклад правления СП Башкирии).

Председательствующий. Слово для отчетного доклада имеет председатель ревизионной комиссии СП Башкирии тов. Хамматов Яныбай Хамматович.

(Отчетный доклад ревкомиссии СП Башкирии).

Перерыв на 10 минут.

Председательствующий (Амир Гареев). Слово предоставляется содокладчику по прозе кандидату филологических наук тов. Вахитову Ануру Хисматовичу.

(Содоклад по прозе).

Председательствующий. Слово длясодоклада о современной башкирской поэзии имеет доктор филологических наук профессор тов. Хусаинов Гайса Батыргареевич.

(Содоклад по поэзии).

Председательствующий. Слово для содоклада о современной башкирской драматургии предоставляется тов. Сафину Рафаэлю Ахметсафичу.

(Содоклад по драматургии).

Перерыв на обед.

16.00 — вечернее заседание. Председательствует Муса Гали.

Председательствует Хаким Гиляжев. Слово для содоклада по русской литературе имеет тов. Чванов Михаил Андреевич.

(Содоклад по русской литературе).

Председательствующий. Слово для содоклада о современной башкирской литературной критике предоставляется доктору филологических наук тов. Баимову Роберту Нурмухаметовичу.

(Содоклад по критике).

Председательствующий. Слово для сообщения по очеркам и публицистике имеет кандидат филологических наук тов. Амиров Раиф Кадимович.

(Сообщение по очеркам и публицистике).

Председательствующий. Слово для сообщения о современной башкирской сатире и юмору — тов. Гирфанову Агишу Шаиховичу.

(Сообщение по сатире и юмору).

Председательствующий. Нам необходимо прослушать и утвердить доклад мандатной комиссии съезда. Слово — тов. Тугузбаевой Факии Хадиевне.

(Доклад мандатной комиссии).

Есть предложение утвердить доклад мандатной комиссии. Кто за это, прошу проголосовать. Кто против? Кто воздержался? Доклад утверждается.

Перерыв на 10 минут.

Председательствует Назар Наджми. Товарищи! Приступим к обсуждению отчетных докладов, содокладов и сообщений. Выступает народный поэт Башкирии, Герой Социалистического Труда Мустай Карим.

Съезд приветствует Герой Социалистического Труда председатель правления СП РСФСР товарищ Михалков Сергей Владимирович. Выступает поэт и драматург Ангам Атнабаев. Съезд приветствует представитель Союза писателей Казахстана. Выступает прозаик Наиль Гаитбаев. Выступает главный режиссер Башакадемтеатра Рифкат Исрафилов. Выступает поэт Хаким Гиляжев. Выступает Фаузия Рахимгулова.

Председательствующий объявляет:

— Товарищи! В 20 часов в Башгосуниверситете, в институте искусств, в педагогическом, медицинском, авиационном, сельскохозяйственном и нефтяном институтах состоятся литературные вечера с участием делегатов и гостей съезда.

Завтра работа съезда начинается в 10 часов.

 

Октября

Председательствует Мустай Карим:

Товарищи! Продолжаем работу. Поступило множество поздравительных телеграмм в адрес нашего съезда. (Зачитывает некоторые из них).

Слово для выступления предоставляется поэту товарищу Рахимгуловой Ф.А.

Съезд приветствует представитель Союза писателей Узбекистана Аскад Мухтар. За ним выступают Тимер Юсупов и Нажиб Асанбаев. Выступает секретарь Абзелиловского райкома КПСС Бикметов М.А. Выступает поэт и прозаик Булат Рафиков. Съезд приветствуют председатель правления Союза писателей Татарии Гариф Ахунов, председатель правления СП Чувашии Анатолий Емельянов, отв. секретарь Горно-Алтайской писательской организации Аржан Адыров. Выступает поэт и критик Рашит Шакуров.

Председательствующий. Во время перерыва просим всех делегатов получить мандаты.

Перерыв на 15 минут.

Председательствует...

Выступает зам. Министра просвещения БАССР Арсланов Р.М.

Выступают Борис Павлов, Рим Ахмедов.

Председательствующий. Нам необходимо дать оценку работе правления. В выступлениях ряда товарищей уже были предложения признать работу правления Союза писателей Башкирии удовлетворительной. Кто за это, прошу проголосовать. Кто против? Кто воздержался? Принимается единогласно.

Теперь надо утвердить отчет ревизионной комиссии. Поступило предложение утвердить. Ест ли другие мнения? Кто за первое предложение, прошу поднять мандаты. Кто против? Кто воздержался? Отчет ревкомиссии утверждается.

Нам еще необходимо принять резолюцию нашего съезда. Слово для чтения проекта резолюции имеет тов. Гареев А.С.

Гареев А.С. Редакционная комиссия вносит на ваше рассмотрение следующий проект резолюции IX съезда писателей Башкирии...

Председательствующий. Какие будут суждения по проекту резолюции? Есть предложение принять за основу. Ставлю на голосование. Кто за? Против? Воздержался? Прект резолюции принимается за основу.

Будут ли замечания, исправления, добавления?

Кто за принятие данной резолюции, прошу поднять мандаты. Кто против? Воздержался? Резолюция IX съезда писателей Башкирии принимается.

Объявляется перерыв на обед.

15.30. — совещание партийной группы.

 

Вечернее заседание

16.00 — вечернее заседание. Председательствует Асхат Мирзагитов:

Товарищи! Приступаем к обсуждению третьего вопроса повестки дня — к выборам правления и ревизионной комиссии Союза писателей Башкирии. От имени партийной группы слово имеет товарищ Ибрагимов Гали Гизитдинович.

Ибрагимов Г.Г. Товарищи, от имени партийной группы вношу предложение избрать правление СП Башкирии в количестве 19 человек.

Председательствующий. Какие будут мнения по количественному составу? Поступило предложение согласиться. (Голосование). Теперь персонально.

Ибрагимов Г.Г. Партийная группа предлагает внести в бюллетень тайного голосования по выборам правления СП Башкирии следующих товарищей...

Председательствующий. Голосуем персонально. Кто за то, чтобы внести в бюллетень тайного голосования товарища... Кто против? Кто воздержался?

Таким образом, большинством голосов в бюллетень тайного голосования по выборам правления СП Башкирии вносятся следующие товарищи...

Слово по составу ревизионной комиссии имеет товарищ Киньябулатова Катиба Каримовна.

Киньябулатова К.К. От имени партийной группы предлагаю избрать ревкомиссию в количестве 7 человек.

Председательствующий. Какие будут суждения по количественному составу? Есть предложение согласиться. (Голосование). Персонально.

Киньябулатова К.К. В бюллетень тайного голосования по выборам ревизионной комиссии предлагаю внести следующих товарищей...

Председательствующий. Голосуем персонально. Кто за то, чтобы внести в бюллетень тайного голосования товарища...

Таким образом, большинством голосов в бюллетень тайного голосования внесены следующие товарищи...

Нам нужно избрать счетную комиссию по выборам руководящих органов Союза писателей Башкирии. Слово для предложения имеет товарищ Зарипов Нур Талипович.

Зарипов Н.Т. Предлагаю избрать счетную комиссию в количестве 5 человек. Персонально...

Выборы.

Перерыв на 30 минут Показ кинофильма.

Председательствующий. Начинаем заключительное заседание нашего съезда. Счетная комиссия по выборам правления и ревкомиссии закончила свою работу. Слово имеет председатель счетной комиссии товарищ Зарипов Хакимъян Сарьянович.

Зарипов Х.С.[219] Результаты выборов следующие...

Председательствующий. Есть предложение утвердить протокол счетной комиссии по выборам правления СП Башкирии. (Голосование).

Есть предложение утвердить протокол по выборам ревизионной комиссии. (Голосование).

Товарищи! Поступило предложение принять обращение съезда к труженикам села нашей республики. Слово имеет Рамиль Хакимов.

Для засчтения приветственного письма Центральному Комитету Коммунистической партии Советского Союза слово предоставляется Сафину Р.А.

Председательствующий. Товарищи! Очередной IX съезд писателей Башкирии закончил свою работу.

Членов вновь избранных правления и ревкомиссии СП Башкирии просим остаться в зале...

 

Уффф! Бөтәһе лә өҫтән, өҫтән!.. Аҫтағыларға, ауыҙ асып һүҙ әйтеү генә түгел, тын алырға ла ирек юҡ... Бөйөк Октябрь революцияһынан һуң тулы етмеш йыл буйына ниндәйен дә тонсоҡторғос атмосферала башты баҫып телде тешләп йәшәгәнлегебеҙ күренә!..

Ә шулай ҙа, өҫтәге бер бүлектән ҡараһағыҙ, IX съезд ваҡытында күпмегәлер баштарыбыҙ күтәрелгән -- әлеге шыма сценарийға ҡытыршылыҡтар керетеп йонсотҡанбыҙ...

Мин фәҡирегеҙҙе Салауат Юлаев исемендәге Дәүләт бүләгенә тәҡдимләү (2010 йыл)

Ошоғаса быуылып ятҡан ун дүрт томлыҡ “Әҫәрҙәр”емдәге “Ятлағандарға ядкәр”, “Ерем, кешеләрем”, “Хәтерхитап”, “Сөләймән Мырҙабулатов: заманы һәм көрәше”, ”Заманалар” кеүек томдарымдың теләгән береһе менән генә булһа ла, мин башҡорт мәҙәниәтендә, әҙәбиәтендә күҙгә төртөлөп һерәйеп ҡаласаҡмын, замандаштарымдың байтағы быға ныҡ ҡарышһа ла.

Йыһат Солтанов.

28.11.2010

Йөкмәткеһе:

БЕРЕНСЕ КИҪӘК.

Ауылдан — ҡалаға.

Саҡ ҡына төпкөл тарих...4

Әсәйем хикәйәте...7

Аҡһаҡ Тимер уҙған юл...17

Тыуған ауылым — Урмәмбәт кенәз ыҫтаны...20

Сәнкем — шул уҡ Үҫәргән...21

Ауылым Ҡасанҡый-Сала — ихтилалсылар төйәге...23

Башҡорттарҙың Күсем улы Аҡай Етәкселегендәге ихтилалы...29

Мин дә бар был донъяла...35

Китәбеҙ Үзбәкстанға...40

Илдәге тормошобоҙ...48

Инде татарса уҡырға...54

Ырымбурҙан — Балтиҡҡа...59

Өфө урамдары...64

Ауылда...67

Ваҡыт етте — өйләнәм!...73

Прозамды баһалау...77

Ҡорҙаш менән хатлашыу...84

Хуш, ауылым!...92

 

ИКЕНСЕ КИҪӘК.

Өфөлә.

Ябай ауыл малайы...96

Телеп һалыр телебеҙ...112

Редакциялағы реакциялар...120

Яҙҙым «Ядкәр»...145

Тарих ене ҡағылған...163

Әҙәби ығы-зығылар...170

Бәреләм дә һуғылам...179

«Заговор обреченных»...192

Фетнәселәр төңөлмәй...214

Йыйылыштар, сыуалыштар...224

Ололарҙы ололау...243

Милләт-ара әхүәлдәр...247

Унынсы йыйыныбыҙ...250

М. Буранғоловты ололау...264

Юғары Совет рәйесенә өндәшеү...267

 

ӨСӨНСӨ КИҪӘК.

Елле-дауыллы йылдар.

Сумамын сәйәсәткә...273

Сәйәси мөхит ҡыҙыша...295

Президентлы Башҡортостан өсөн!...302

Башҡорт халыҡ Конгресын ойоштороу...318

Ямантауға ҡағылған яман шына — Межгорье тураһында...323

Азатлыҡҡа янай ҡурҡыныс. Рәхимов икеләнә...325

Йәштәр аслыҡ сараһы иғлан итте...331

Президентлы Башҡортостан...337

Бөтөн донъя башҡорттары Ҡоролтайы...346

ДҮРТЕНСЕ КИҪӘК.

Тамырҙар тәрән тарта.

 

Шәжәрәләрем...352

Сыңғыҙ-хан бабам менән Муйтән-бей бабам...354

Муйтән-бейҙең Сыңғыҙ-ханда аманат (дипломат) булып ҡалыуы...359

Сыңғыҙ-хандың вафаты...362

Муйтән-бей бабамдың һуңғы юлы...365

Үҫәргән батшалар шәжәрәһенән Йыһат Солтановты биргән бау...369

Бөрйән ырыуының Йыһат Солтановҡа ялғанған Сыңғыҙ-хан нәҫеле шәжәрәһе...379

Һунарсы ауылы Байназаровтарҙың Ҡарағай-Ҡыпсаҡ шәжәрәһе...

Һунарсы ауылын нигеҙләүселәр шәжәрәһе...

Аҫаба ерҙәребеҙгә мәкерле ҡул һуҙыуҙар һәм аҫыл бабаларыбыҙҙың көрәше…390

Мишәр ырыуының Йыһат Солтановҡа ялғанған нәҫеленең шәжәрәһе…400

 

ҠУШЫМТАЛАР.

Асы хаҡиҡәт.

 

Яҙмышмы — аҙмышмы?..

 

Яңы ауыл башҡорттарының аҙыуы — тел-милләт яңыртыуы...410

 

Милләтемде ҡурсалап...

Мәскәүгә, Кремлгә...418

Думы о народе...418

 

Партияның сәхнәләге сәйәси уйындары

Мәскәүҙән — Кремлдән...464

Сценарий проведения очередного IX съезда писателей Башкирии...465

Салауат Юлаев исемендәге Дәүләт бүләгенә тәҡдимләү (2010 йыл)

 

[1] Эйе, хәҙерге рәсми ҡағыҙҙарҙа боҙоп яҙылған «Ейәнсура» түгел, ә Йәнсура бабабыҙҙың исеме менән аталған Йәнсура ауылы. Батшалыҡ заманы администрацияһының 1826 йылғы рәсми ҡағыҙына ла ул «Янчурино» тип теркәлгән. (Башҡортостан Республикаһы Үҙәк Дәүләт Тарих Архивы, ф. И-2, оп. 1, д. 890, л. 78).

[2] Ҡарағыҙ: «...Ҡуңғырбай бин Кинйә, уның улы Түлебай, уның улдары Илембәт, Килдеғол, Ғаян, Ҡусҡар, Атлан һәм дә мәҙкүр Йәнсура»... («Ағиҙел» журналының 2000/1 һаны, 127-нсе бит).

[3] Бай (уры¤ҫсаға ингән пай, паек булып) — йорт башына бүлеп бирелгән өлөш.

[4] 1816 йылғы халыҡ һанын алыу («ревизские скаски») буйынса, Рәсәй ғәскәрҙәренә әсир төшкән был ҡаҙаҡтар гөбөрнәтер фарманы менән Һунарсы ауылына «ҡырғыҙ типтәрҙәре» рәүешендә еректерелгән: Тәнәли Шөкөрбаев — 38 йәштә, уның улы Хәмиҙулла — 7; Бусурман Йәнҡарин — 30, уның бер туғандары Туйҡара — 25, Йомабай — 20; Тәнәйбәк Тусаев — 30, уның бер туғаны Сөнәйбәк — 20; Атайбәк Чупашев — 35,; Аҡайлыбай Янтайласов — 23 йәштә. (Башҡортостан Республикаһының Үҙәк Дәүләт Тарих Архивы, ф. И-138, оп. 2, д. 170, 137-нсе табаҡтың арты). Был ҡаҙаҡтар артабан Туйғарин, Дусаев, Үтәбаев фамилиялы башҡорттарға әйләнә.

[5] Дөхтәр (ғәрәпсә) — ҡыҙ.

[6] Ҡаушарылып ҡуйылған ике таҡтаташты (әҙәм бейеклек) Һарыҡташ ҡасабаһында йорт һалыусы “шабашник” әрмәндәр урлап алып киткән.

[7] Сәнкем-Биктимер ауылының имамы, 1917 йылда яңы төҙөлгән Башҡорт хөкүмәте ағзаһы.

[8] Өҫҫтәге исемлектә күрһәтелгән Байназаров Хәмзә Зариф улы, минең оләсәйем яғынан олатайым.

[9] Тәүәроихтә ул «Ҡасанҡый-Сала» тип яҙылған.

[10] Мәсәкле//Машаҡлы — Ү¤ҫәргән тәүырыуының башбабаһы Шүлгәнде тыуҙырмыш изге Машаҡ тауға табыныусы.

[11] Аҡмасыҡ — Һунарсы ауылы янында Ҡа¤ҫмарт йылғаһынан йырылып сығып, Ҡа¤ҫмарт йәнәшәһенән Һаҡмарға табан аҡҡан һыу. Ҡасанҡый-Сала ауылыбыҙ шуның яр яҡаһында ултырған. Шәжәрәләге Сарыш-бейҙең улы Аҡмасыҡ-бей шунда йәшәгән һәм шул һыу исеме менән ләҡәпләнгән.

[12] Һун//һуна//шуна — «бүре» тигән һүҙ.

[13] Аҡмасыҡ-бейҙән айырмалы рәүештә, был кешенең, Ү¤ҫәргән түгел, ә Ҡыпсаҡ ырыуынан икәнлеге күрһәтелә; тимәк, бабабыҙ Аҡмасыҡ — ысынлап та үҙебеҙҙең Ү¤ҫәргән ырыуы шәжәрәһендәге Сарыш-бей улы Аҡмасуҡ һәм ул Ҡасанҡый-Салала Күк Урҙа тәхете өсөн боларышлы 1357 — 1380 йылдарҙа йәшәгән булып сыға.

[14]Мөс (меч) — сәнсеү ҡоралы (төҙ ҡылыс).

[15]Мөс (меч) — сәнсеү ҡоралы (төҙ ҡылыс).

[16] Пилләкәш — ебәк ҡорто а¤ҫыраусылар.

[17] Иҫҫерек урыҫҫтар гел айҡалып йөрөгәнгә шулай ҡушылғандыр.

[18] “Һыйыр тураһында йыр” тигән хикәйәмдә һынландырылған.

[19] Ә был хәл ысынлап та булғайны.

[20] Телмәрен ҡағыҙҙан көндәлегенә күсереп ҡуйыу йылы, булһа кәрәк.

[21] Күрәҙәселегем дөрө¤ҫкә сыҡты: ҡорҙашым Рафаэль Сафин 2002 йылда — 70 йәшен тултырып китте был донъянан; ә мин иһә был юлдарҙы 71-енсе йәшемдә яҙып ултырам.

[22] “Ерем, кешеләрем” романы шунан һуң 29 йыл үткәс кенә — 1996 йылда донъя күрҙе.

[23] Тимәк, элегерәк миңә танымаһа ла, был йыйынтыҡтың үҙ ҡулында булғанлығын таный.

[24] Рәми ҡорҙашым яңылыша: “сит илдәрҙә” йәшәгән Йыһат Солтановтың, һис тә әҙәбиәткә түгел, ә әҙәбиәтебеҙ усағы булған Өфөгә, Башҡортостанға һуңлап килеүе тураһында ғына һүҙ барыуы мөмкин. Сөнки Рәми Ғариповтың шиғыры беренсе тапҡыр 1950 йылда “Әҙәби Башҡортостан” журналында ташҡа баҫылһа, минеке лә шул уҡ журналда 1953 йылда сыға.

[25] Уның «Аманат» тигән билдәле шиғыры тураһында һүҙ бара.

[26] Йыһат Солтанов, әлбиттә!

[27] Көнгә ҡарап үҙ төҫөн алмаштырған хамелеон кеүек, заманаға яраҡлашып, «милләтселек» тигән боронғо терминын шулай алмаштыра.

[28] Ә ул, үкенескә ҡаршы, 1992 йылда ғына һәм бик ныҡ ҡыҫҡартылып, имгәтелеп донъя күрҙе.

[29] 1996 йылда «Ерем, кешеләрем» исемендә сыҡҡан китабым.

[30] Мөнтәлеп сыҡҡан урыҫса китабына ҡәнәғәтһеҙлек белдерә.

[31] Комиссия ағзаһы Р. Солтангәрәйев, ул романымдың кире ҡайтарыу шарты менән минән алған байтаҡ дәлил-биттәрен үҙемә ҡайтарып биреүҙән тупаҫ баш тартты.

[32] Роман был по счету пятой книгой задуманного тогда мною большого полотна (включая обсужденного уже в бюро секции прозы и получившего положительную оценку произведение «Коммунист»), но это не означало, что все пять книг уже написаны.

[33] Был романым 1996 йылда ғына Башҡортостан «Китап» нәшриәтендә донъя күрҙе.

[34] Текст өҫтөнә: «Получено 11 декабря 1986 г.» тип билдәләп ҡуйылған.

[35] Күрәҙәсе икәнмен дә: баяғы партия йыйылышынан һуң уларҙың ошолай ябырыласағын алдан уҡ дөрөҫ күргәнмен.

[36] Эврико: Мостай Кәримдең күп тапҡырҙар юғары партия һәм дәүләт трибуналарынан, исемемде әйтмәйенсә, тәғәйен мине күҫәкләгәнен уның мөриттәре йәшермәй әйтеп һалды!

[37] Һүҙ барған партия йыйылышында идара оргсәркәтибе Б.З. Рафиҡов белдереүенсә, «Ядкәр» романының авторы, имеш, башҡорт милләтсеһе булараҡ, күрше татар халҡына яла яҡҡан. Бының нахаҡлығын йыйылыш барышында уҡ фашланым. Ә теләгән һәр кем быға әҫәрҙе (Йыһат Солтанов. Ядкәр. Роман-ҡисса. Өфө, Башҡортостан китап нәшриәте, 1992) үҙе уҡып инана ала.

[38] Ә дөрөҫө, ҡамса — биш китаптан торасаҡ, тип әйткәйнем.

[39] Теүәлерәге, рәйесебеҙ Ә.М. Мирзаһитовтың партия өлкә комитетына барып ошаҡлауы буйынса ваҡытлыса туҡтатылып, күп тә үтмәй, аҙағынаса еткереп ташҡа баҫылды.

[40] Ялған һүҙ: Булат Рафиҡов уғаса бер ваҡытта ла романды уҡыманы һәм рецензия яҙманы, ләкин һәр саҡ уны ташҡа баҫтыртмаҫ өсөн көрәште.

[41] Ул саҡтағы партия өлкә комитеты Культура бүлегенең инструкторы һәм Яҙыусылар берлеге, «Ағиҙел» журналы буйынса куратор, күренекле шағир.

[42] Йәғни Йыһат Солтановтың «башҡорт милләтселеге» шауҡымына күҙ йомған.

[43] Ғ. Рамазанов, шул «әҙәбиәт генералдары» өйөрөнөң айырылғыһыҙ бер вәкиле булараҡ, әҫәрҙе тотҡарлау буйынса өйөрҙөң заказын, әлбиттә, еренә еткереп үтәне.

[44] Был шикәйәтнамәгә ҡул ҡуйған яһил дүртәү, тимәк, Зәйнәб Биишева ла, совет хакимиәтенең «ҡан дошманы» Әхмәтзәки Вәлидов кеүек үк, һөрһөп бөткән башҡорт милләтсеһе ул, тимәккә баралар һәм бер киҙәнеүҙә уны ла юҡ иттертергә яҫҡаналар.

[45] Меҫкендәр: туған әҙәбиәтте түгел, ә ултырған креслоларын һаҡлап ҡалыуҙы ҡайғырталар.

[46] Үҙ баштары һәм йөрәктәре ҡушыуынса, Намыҫ бойороуынса эшләрҙәр, тип ҡурҡалар, гәрсә беҙ етәкселеккә килергә уйламаһаҡ та.

[47] Заманаһының халыҡ шағиры (20-нсе йылдарҙың рәсми ҡағыҙҙарында ул тап шулай «халыҡ шағиры» тип атала), ләкин 1937 йылда «башҡорт буржуаз милләтсеһе» итеп юҡ ителмеш Хәбибулла Ғәбитовҡа һылтаныусы Ҡ. Аралбаев та, эш буйынса уның башлығы Ә. Дилмөхәмәтов та, һәм улар тарафынан яҡланған Й. Солтанов та, тимәк, «башҡорт милләтселәре» кәштәһенә һалына бер юлы.

[48] Ҡыҙыҡһынғандарҙың иғтибарын «Башҡорт батыры Йеҙекәй (Едигей)» тигән әҫәремә йүнәлтәм («Ағиҙел» журналының 1999/12, 2000/1 — 5 һандары).

[49] Булат Рафиҡовтың партия йыйылышында һәм унан һуң партия өлкә комитетында: «Йыһат Солтанов романында татар милләтенә ҡаршы яҙған», — тип, нахаҡтан ғәйепләүе күҙ уңында тотола.

[50] Ул йыйылышта (19.03.1987 й.) дөрләгән тәнҡит уттарының өлгөләрен нәүбәттәге сәхифәләрҙән ҡарағыҙ.

[51] Яҙыусылар берлегенең буласаҡ рәйесе, был тәнҡитемде ул бер ҡасан да онотманы, ҡуйынында таш йөрөттө.

[52] Романдың төп геройы Ҡараһаҡал шәхесенә ҡағылышлы был хәүеф, билдәле булыуынса, Б. Рафиҡовтың миңә «башҡорт милләтсеһе» ярлығы йәбештереүенә яуап итеп, КПСС өлкә комитеты секретаре М.З. Шакиров исеменә яҙған хатымда тулы сағылды.

[53] Уның урыҫсаға тәржемәләү “маһирлығын” күрһәтеүсе тик бер генә миҫал: Урал батыр монологындағы «Яҡшылыҡ булһын атығыҙ» (йәғни исем-ләҡәбегеҙ) тигәнде ул, күҙ ҙә йоммай, «Пусть станет добро лишь вашим конем» тип ауҙарған...

[54] Тәнҡит булмаһын, өйҙәге сүп-сарҙы тышҡа сығармайыҡ, тигән һүҙелер.

[55] Был тәҡдим бер нисә йылдан һуң бойомға ашырылды — «Ватандаш» исемле журнал сыға башланы.

[56] «Совет Башҡортостаны» гәзите, 1990 йылдың 25 октябре.

[57] Судуна — ҡытай яҙмаһында «р»-лы иероглиф булмағанлыҡтан, уны «д»-ға алмаштырып, «суруна» (сарана) урынына «судуна» тип яҙғандар һәм уҡығандар.

[58] Текста «голый чеснок» тип тәржемәләнгәндең «голый» тигәне, моғайын, «сарана-әсәк»тең «әсәк» өлөшөн «асыҡ» тип аңлауҙан хасилдыр (йә булмаһа хәҙерге телебеҙҙәге «ҡоро һарымһаҡ» мәғәнәһендәлер).

[59] Балағатай — башҡорт ырыуҙарының береһенең исеме.

[60] Хәҙерге Һалйыуыт ырыуы башҡорттарының бабалары.

[61] Ҡоман — ошо бабанан беҙҙең Солтановтарҙың ҡома//ҡама араһы киләлер.

[62] Бүзәк — Үҫәргән шәжәрәләренең береһендә ул Бүрекәй тип тә яҙылған.

[63] Онон (Әсәк-мәр -- Һаҡмар) йылғаһы исемен Темәсйән менән бергә киткән бөрйәндәр Байҡал күле аръяғындағы йылғаға ла исем итеп илтеп ҡушҡан.

[64] Ҡарағыҙ: Башкирские шежере. (Филологические исследования и публикации). Уфа — 1985; 57-нсе бит. Артабан: «Башкирские шежере».

[65] Өрлөк — башҡорт һүҙе.

[66] Был, бәлки, уны тотоп алып үлтереү өсөн һылтау ғына булғандыр.

[67] Эренжен Хара-Даван тигән тикшереүсе 1929 йылда Белградта нәшер ителгән «Чингис-хан как полководец и его наследие» тигән китабының 129-ынсы битендә: «Мукали 1223 йылда үлгән», — тип яҙа, ләкин был дөрөҫ түгел, сөнки Муйтән//Мухали бабабыҙ шанлы сәрғәскәр сифатында 1224 йылда Төньяҡ Ҡытайҙа һуғышҡанлығы билдәле. (Е.И. Кычанов, 124-енсе бит).

[68] Сыңғыҙ (Зәңгәр) — боронғо динебеҙ буйынса, Зәңгәр-Күк Хоҙай йәғни Анабыҙ Һауа тигән һүҙ.

[69] Мәңгел//монгол һүҙенең төбөндә «мәңгелек» тигән мәғәнә ята, тип һанағандар. (Мэн-да бэй-лу, 89-ынсы бит).

[70] Анан (Онон) — хәҙерге Баймаҡ районындағы Һаҡмар йылғаһы буйы. Йәғни мифик “Ананан – Ана-Һыйырҙан башланғыс алған һыу.

[71] Ҡараған йылғаһы (Яйыҡҡа ҡоя) һуғарған иркен дала — боронғо Туҡан (Арҡайым) ҡалаһы төбәге.

[72] Арал — Урал тауҙары.

[73] Бураған-Туҡан — боронғо Арҡайым ҡалаһы. Темәсйән башлап үҙенең хан дәрәжәһен шул төбәктә алғанлыҡтандыр, моғайын, Үҫәргән батшалар шәжәрәһенә ул «Туҡан-хан» тип теркәлгән.

[74] Бауырсы (табынсылар башлығы) — Табын ырыуының башбабаһы, бер үк ваҡытта Сыңғыҙ-хандың шәхси гвардияһының башлығы Бүрекәй Муйтән улы.

[75] Мухали — Муйтән.

[76] Быуындарға йәйәләр эсендәге аңлатмалар — авторҙыҡы, ә тырнаҡтар эсенә алынғандары һәм ундағы бит һандары — «Үҫәргән тәүәрихе»нән.

[77] Шам — батша.

[78] Александр Македонский.

[79] Ҡасыр — татар-монголдарҙан ҡасып киткән Өфө батшаһы Муйтәнгә дошмандар биргән ләҡәп; ә «Ҡасыр улын» — Муйтәндең улын, тигән һүҙ.

[80] Бөжәк — боронғо телдә Бүре.

[81] Ошонан башлап артабанғы мәғлүмәттәр «Үҫәргән-Түңгәүер шәжәрәһе»нән (ҮТШ) алына.

[82] Ү.Т.Ш. — Үҫәргән-Түңгәүер шәжәрәһе.

[83] “Ҡалталы” тигән һүҙҙе яңылыш уҡыу.

[84] Бабабыҙ Үҫәргән Ябынсы Яҫауыл улының әсәһе Сыңғыҙ-хан нәҫеленән — Даян-ҡағандың ҡыҙы икәнлеген иҫтә тотоп, Болаҡбай-батырҙың ҡатындарының береһенән тыуған улдары, башҡаларынан айырылып тороу өсөндөр, Даянов (Дуянов) фамилияһын алғандар.

[85] Үҙ шәжәрәһен яҡшы белгән икән шул бабаларым, Муйтән-бей улы Шаҡмалы Солтан тоҡомдары; улар уның «Солтан» ләҡәбен үҙҙәренең фамилияһы итеп күрһәтә башлай — беҙҙең нәҫелдең Солтановтар фамилияһы барлыҡҡа килә. Шулай уҡ данлы бабаларыбыҙҙың башҡаларының да исемдәрен фамилия итеп алалар (мәҫәлән, Урал-бай исеменән — Аралбаевтар).

[86] Ҡартатаһы Болаҡбай-батырҙың исемен дә, алыҫ бабаһы Шаҡмалының Солтан ләҡәбен дә фамилия итеп алған.

[87] Аралбаевтарҙың элек Солтанов фамилияһында булңанлыҡтарына дәлил.

[88] Асман-Күк улы — Бөрйән ырыуы ғәмәлдә Үҫәргән ыррыуының сатаһы икәнлегенә ишара.

[89] Миңде исемле был башҡорт Дайсуң-ҡаған дәүләтенең «өрлөгө» — министры булған.

[90] Быларҙың монгол Цэбдэн тарафынан баяғы үлтерелеүе тураһында һүҙ бара.

[91] Ҡормантай — шунда Ҡаҫмарт йылғаһының тармағы — Аҡмалы буйындағы бер төбәктең исеме, шуға яҡын иң боронғо ауылыбыҙ (хәҙер юҡ) Ҡасанҡый-Сала («Иҫке Ҡый») күҙ уңыда тотола.

[92] Документтың нумерланышы шундай.

[93] Олобайға.