параграф. "Таным" білім беру саласы

 7-параграф. "Таным" білім беру саласы

46. "Таным" білім беру саласының базалық мазмұны ұйымдастырылған оқу әрекетінде жүзеге асырылады: сенсорика; кеңістікте бағдарлай білу; жаратылыстану; қарапайым математикалық ұғымдарды қалыптастыру.

47. Мақсаты- қоршаған орта туралы сезімдік тәжірибесін, білімдерін және өмірдегі шынайы бейнелерін жинақтау; кеңістікте бағдарлауын қалыптастыру; сезім түйсігі мен ұсақ моторикасын дамыту.

48. Міндеттері:

1) сенсорлық функцияларын дамыту, түстер, пішін, көлемнің сенсорлық эталондарын қалыптастыру;

2) қол білезіктері мен саусақтарының функционалдық мүмкіндіктері мен көру- моторикалық үйлесімділігін дамыту;

3) қоршаған ортамен ойын және заттық әрекет өзара байланысын, сөйлеу тілі, эмоцияның дамуымен байланысты ауытқушылықтарды түзеу кеңістік және уақыт түсініктерін қалыптастыру.

 8-параграф. 1- жартыжылдық

49. Сенсорикаға иіс және дәм түйсігін дамыту, тактильды қабылдауын, қалдық көру арқылы қабылдауын, есту арқылы қабылдауын, вестибулярлы аппаратын дамыту кіреді.

50. Дәм түйсігін дамыту:

1) тағамның әр түрлі дәміне, құрамына, қою-сұйықтығына, фактурасына қарай көлемін біртіндеп көбейту: тәтті, қышқыл, тұзды, ащы, сұйық, пюре тәрізді, қатты, тегіс, бұдырлы, жабысқақ;

2) тамақтану барысында дәм сезінуінің дамуын ынталандыру (әр тағамның өз дәмін сақтау үшін араластырмау);

3) ұсынылған ішінен тәтті дәмді ажыратуға үйрету (тәтті-қышқыл).

51. Балалардың дәмдік қорын құруға қажетті материалдар үш негізгі топшаға бөлінеді:

1) негізгі дәмдік сезімдер тобы (тұзды, тәтті, қышқыл, ащы);

2) қосымша дәмдік сезімдер тобы (ащы, жеміс дәмдері, құрғақ жемістер, дәрілік өсімдіктер);

3) әр түрлі консистенциядағы азық-түліктер тобы (кремдер, сұйықтықтар, пюре, жабысқақ азықтар, қатты және сұйық азықтар).

52. Иіс түйсігін дамыту:

1) мұрынның шырышты қабатын қоздырмайтын хош иісті заттарды баланың кезектеп (жалбыз тамшылары, қылқан, дәмдеуіштер, өзіндік иістері бар заттар), хош иісті ауыстырып,иіс өткірлігін төмендетеотырып (өткір хош иістерді қолданбау) иіскей білуін қалыптастыру;

2) иіске деген қатынасын ыммен, эмоция және мимиканы дыбыстай отырып танытуға үйрету;

3) тұрмыстық және тағам иістерін ажыратуға үйрету.

53. Ванна мен душ қабылдауда пайдаланылатын материалдарға хош иісті тұздар, ваннаға арналған әр түрлі көбіктер, дәрі шөптер, денеге арналған гельдер, шашқа арналған шампунь және бальзамдар жатқызылады.

54. Тактильді қабылдауды дамыту:

1) нақты тактильді қоздырғыштарға зейінін тұрақтандыруға ынталандыру (қыдықтау, шапалақтау); контрасты тактильді қоздырғыштар (ыстық - суық, жұмсақ - қатты, тікенек - тегіс);

2) дене бөліктерін тактильді қабылдауын ынталандыру: бет (маңдайды, қасты, ауызды, құлақты, жақты сипау), екі қолымен ортадан периферияға қарайкезекпен қол, іш, аяқ, арқаны сипау арқылы жеңіл қысу;

3) қол білезіктерін, саусақ ұштарын сезінуін дамытуға ынталандыру (шымшып алынатын объектінің әр бөліктерін сезіну үшін заттарды әр саусақпен ұстап көру; крандағы және шарадағы судың температурасын тану);

4) сипау, қыдықтауға эмоциялық жауап қайтаруға ынталандыру;

5) ересек адам баланың қол білегіне, ішіне, иығына тигізетін және қоятын формасы, салмағы, пішіні бойынша заттарды алуға үйрету;

6) жұмсақ, қатты, ағашты, пластмассалы, бөртпелі, қырлары дөңгелектелген - әртүрлі тегістіктен заттарды алақанмен ұстауға ынталандыру;

7) тактильды қабылдау үшін әртүрлі фен, вентилятор, массажерлер, вибраторларды қолдану.

55. Үйретілетін тактильді біліктер:

1) қораптағы бұршақ, макаронды саусақтармен теріп алу, төгу;

2) екі қолын түзу ұстау арқылы қораптың оң жағына, сол жағына бұршақты қазу (бала мүмкіндігінше ересек адамның қимыл бағытына бақылау жасау);

3) саусақтарына бояу жағу және сурет салу;

4) сумен ойнау және жаттығу жасау: суға қолын салу, шариктерді жару, "кір жуу";

5) құммен ойнау және жаттығу жасау: шашу, араластыру.

56. Қалдық көру арқылы қабылдауын дамыту (көру қабілеті бұзылған жағдайда):

1) жарқын жарық көздеріне, жақсы құрастырылған және контрасты картинкаларға, ашық заттарға бақылау жасау мен көз тоқтатуына ынталандыру. Айқын жарығы бар қол-фонаригі мен фонариктің, жалтыраған заттар, өшіп-жанатын ойыншықтар, контрастылы суреттері (ақ-қара суреттер ең контрастты болып келеді) бар заттар көмегімен баланың көңілін аудару;

2) жарық көзіне (қажетті жағдайда дыбыс арқылы затқа бала көңілін аударту: заттарды ұру, сылдырмақ, дабыл) басын және көзін қысқа мерзімге бұрып, қызығушылық танытуға ынталандыру;

3) көзін алмайбаяу қозғалып бара жатқан затқа бақылау жасау (көзден арақашықтығы 0,5-1 метр). Бастапқыда көзін алмай қарап, кейіннен басын бұру арқылы бақылау жасау. Көз арқылы бақылауын төменнен жоғары, оңнан солға және шеңбер бойынша алмастыру;

4) әртүрлі қалыпта баланың көру реакциясын дамыту: арқасымен, ішімен, түзу жату барысында;

5) баланы ересек адамның келбетіне, кейіннен баланың көру аумағындағы затқа көз тоқтатуын ынталандыру;

6) сөйлеп тұрған немесе ыммен қарым-қатынас жасап тұрған ересек адамның аузына,көзіне, қолына көру арқылы байланысын ұстап тұруға, бақылау орнатуға және бақылау жасауға ынталандыру. Таныс (таныс емес) заттарға, ересек адамдарға эмоциялық реакция таныту үшін жағдай құру;

7) қолына ойыншық алуға және 1-2 минут қарауға ниет білдіру. Заттарға көңілін аударту: ойыншық шығаратын дыбыстарға қызығушылық таныту, еліктеу, өз пікірін білдіру;

8)таныс заттарды негізгі белгілері бойынша түрлі ойыншықтардың арасынан ажыратуға үйрету;

9) заттардың ішінен дөңгелек заттарды ажыратып алуға үйрету;

10) заттардың пішінін ажыратуға үйрету (дөңгелек доп-төртбұрышты шаршы);

11) екі көлемде бағдарлана алуға үйрету (үлкен-кіші);

12) түс белгілері бойынша қоршаған ортадағы заттарды табуға үйрету;

13) екі түстегі (қызыл және көк түс) объектілерді салыстыру негізінде нақты түстегі (алдымен қызыл) заттарды анықтауға үйрету;

14) түс бойынша (екі түсте бағдарлану: ақ-қара) заттарды сәйкестендіруге үйрету;

15) баланың бойынан төмен және жоғары заттарды зерттеуге үйрету;

16) түзу кеңістікте орналасу (жоғары, төмен) туралы түсініктерін қалыптастыру;

17) кеңістікте заттардың орналасуы (жақын-алыста, анды-мында) туралы түсініктерін қалыптастыру;

18) өзіне зейін аударуға үйрету: айнадан өзінің бейнесін тану;

19) шынайы өмірде объектілерді тұтастай қабылдауын ұйымдастырып, оларды дифференциациялауға үйрету (тамақ, киім, ойыншық).

57. Есту арқылы қабылдауының дамуы:

1) басын бұру, кейінен арқа, ішпен жату қалпында; отыру, тұру (дыбыс шыққан жаққа басын бұру үшін тактильді нығайтуды қолдануға болады) қалпында дыбыс шыққан жаққа басын бұруға ынталандыру;

2) күнделікті бір орында тұрған затты атау арқылы басын немесе басын бұруға үйрету;

3) тактильді сүйенішсіз дыбыс дереккөзін анықтауға үйрету;

4) дыбыс дереккөзін бағыттап көрсететін (бастапқыда бала бірінші өз алдында тұрған, кейінен оң-сол жақтағы, басының үстінен бағыттауды) дұрыс ымды қолдануға үйрету;

5) сөздік емес дыбыстарды ажырату біліктілігін қалыптастыру: барабан, бубен, үрме;

6) өмірәрекет барысында сөйлеу стимулдарға жауап беруге үйрету: ересек адамға жақында, жүруді бастау;

7) "сөйлейтін" ойыншықтарға (қуыршақ, сиыр, ит) қызығушылық таныту қалыптастыру;

8) ойыншықтар мен заттардың дыбыстарын ажырату мақсатында лақтыру, ұру, зат пен ойыншықты басуға ниет білдіруіне ынталандыру;

9) ересек адамның даусын, музыкалы ойыншықтың, құралдардың дыбыстарын тыңдауға үйрету;

10) музыка сипатына қарай эмоциялық жауап қайтаруға үйрету;

11) әртүрлі амалдармен музыкалық ойыншықтармен әрекет жасауға (ересек адаммен бірге, оған еліктеп, өз жасап көру арқылы)үйрену;

12) қатты және жай дыбыстарды алу үшін жұдырықпен ұру күшімен өлшеуге үйрету;

13) өз атына реакция білдіру, ересек адамды табуға, басын бұруға үйрету.

58. Вестибулярлы аппаратының дамуы:

1) ересек адамның көмегімен ұйымдастырылған пассивті қимылды ынталандырубаланы қолға алу немесе арнайы сөмкеге ("кенгуру") салу, егер бала сіздің жүруіңізге қарсылық білдірмесе, сабақ болып жатқан бөлмеде жүру;

2) "эмбрион" қалыпта тербету: ересек адам баланың кеудесіне бүгілген қолын және ішіне қарай тартылған аяғын бір қолымен (егер балада гиперкинез болмаса) ұстайды, ал екінші қолымен желкені ұстау арқылы басын тік ұстау. Мұндай қалыпта баланы әртүрлі бағытта тербету: алдыға-артқа, оң-солға, шеңбер бойымен;

3) ішпен жатқызу қалпында басын көтеруге және ересек адамға немесе алдында жатқан ойыншыққа басын көтеруге ынталандыру; басын бірінші бір жаққа, кейінен басқа жаққа; басын бір жаққа, кейінен екінші жаққа еңкейту;

4) қолын денесінің ортаңғы жағына қоя білу және ойнау; аяғымен ойнау;

5) баланың жату қалпында (дыбыс шығарушы ойыншықтарды іліп қою: ішінде сылдырмағы бар допты баланың аяғына салып қою, қандай бір әрекет жасау арқылы баланың ілініп тұрған ойыншықты қозғату үшін төмен қарай ілу немесе ойыншықты қолына салып қою) аяқ пен қолдың белсенді қимыл жасауын ынталандыру;

6) затқа қарай бағытталу бойынша (баланың кеуде жағына тігінен, қиғашынан орналастырылған ілгішті баланың денесінің орта бөлігіне орналастыру, ал қозғалғыш ойыншықтар формасы, мөлшері бойынша әртүрлі болуы) іздеу әрекетін жасауға ынталандыру;

7) тербегіш атта тербелуге (алға-артқа), фитболда (жоғары-төмен, оң-сол) тебелуге қызығушылығын ояту, теребелудің жалғасуына қызуғышылығы мен ниет білдіруге қолдау көрсету;

8) басын баяу оң-солға, алдыға-артқа бұруға, сағат тілімен және сағат тіліне қарсы айналдыруға (бастапқыда жаттығу ересек адамның көмегімен, кейіннен өзбетінше орындайды)ниеттерін білдіру;

9) баланы ересек адамның аяғында, әткеншекте, айналғыш орындықта, баяу қозғалатын крелада тербету арқылы вестибулярлы аппаратын дамытуға ынталандыру;

10) бастапқыда көзін ашып тұрып, тепе-теңдікті дамытуға ынталандыру;

11) би элементтерін қолдану арқылы музыканың көмегімен айналу қимылдарын оырндауға үйрету;

12) ұсынылған сүйеніштің көмегімен отыру қалпында тепе-теңдікті сақтауға үйрету;

13) отыру қалпынан өздігімен еденнен тұрып, жиһазды (алуантүрлі пішіндегі) айналып өтуге, қол және тіземен еңбектеуге үйрету;

14) сүйеніш ретінде жиһаздар заттарын қолдануға үйрету;

15) әртүрлі биіктіктегі сүйеніштермен қозғалуға үйрету;

16) сатыға немесе төмен баспалдақтарға еңбектеп түсуге және көтерілуге үйрету;

17) биік емес заттарға шығып, түсуге, отырып-тұруға, еңкеюге, үйрету;

18) креслоға пенопласттан жасалған блокты орналастырады, оған баланы жүзін өзіне қаратып отырғызады, өзінің қолдарымен баланың тізе буындарын, оларды есепке ала отырып құшақтайды; балаға жағымды ырғақпен оның тізелерін оңға, солға ауыстырады;

19) көру мен кеңістіктің үйлесімділігін дамытуға ынталандыру (допты лақтыру және сырғыту, басқа затты);

20) ересек адамның көмегімен затты бір қолынан екінші қолына алмастыруға үйрету.

59. Сенсорлық даму бойынша күтілетін нәтижелер:

1) тағамның әр түрлі дәміне, құрамына, қою-сұйықтығына, фактурасы бойынша ажыратуға ынталанады;

2) иіске сәйкес дыбысталумен бірге иіске деген қатынасын ыммен, эмоция және мимиканы танытады;

3) нақты тактильды қоздырғыштарға зейінің тұрақтандыруға ынталандыру (қыдықтау); контрасты тактильді қоздырғыштар (ыстық - суық, жұмсақ - қатты, тікенек - тегіс);

4) шымшып алынатын объектінің әр бөліктерін сезіну үшін заттарды әр саусақпен ұстап көру; крандағы және шарадағы судың температурасын тану;

5) ересек адам баланың ішін, иығын, қол білегіне тигізетін және қоятын формасы, салмағы, пішіні бойынша заттарды алуға үйрету;

6) жұмсақ, қатты, ағашты, пластмассалы, бұрмаланған әртүрлі тегістіктен заттарды алақанмен алуға ынталандыру;

7) жарқын жарық көздеріне, жақсы құрастырылған және контрасты картинкаларға, ашық заттарға бақылау жасау мен көз тоқтатуына тырысады;

8) әртүрлі қалыпта баланың көру реакциясын танытуға ынталанады: арқасымен, ішімен, түзу жату барысында;

9) сөйлеп тұрған немесе ыммен қарым-қатынас жасап тұрған ересек адамның аузына, көзіне, қолына көру арқылы байланысын ұстап тұруға, бақылау орнатуға және бақылау жасауға талпынады;

10) таныс заттарды негізгі белгілері бойынша басқа ойыншықтардан ажыратуға үйрету;

11) заттардың формасын ажыратуға талпынады (дөңгелек доп - төртұрышты шаршы);

12) екі көлемде бағдарлана алуға талпынады (үлкен-кіші);

13) түс белгілері бойынша қоршаған ортадағы заттарды табады;

14) баланың бойынан төмен және жоғары заттарды зерттейді;

15) кеңістікте заттардың орналасуы (жақын-алыста, анды-мында) туралы түсініктері қалыптасқан;

16) шынайы өмірде объектілерді тұтастай қабылдайды, оларды дифференциациялайды (тамақ, киім, ойыншық);

17) арқа, ішпен жату; отыру, тұру қалпында дыбыс шыққан жаққа көзін, кейінен басын бұруға талпынады;

18) ойыншықтар мен заттардың дыбыстарын ажырату мақсатында лақтыру, ұру, зат пен ойыншықты басуға ниеттерін білдіреді;

19) ересек адамның даусын, музыкалы ойыншықтың, құралдардың дыбыстарын тыңдауға үйрету;

20) әртүрлі амалдармен музыкалық ойыншықтармен әрекет жасайды (ересек адаммен бірге, оған еліктеп, өз жасап көру арқылы);

21) қимылдайтын ойыншықпен жату қалпында аяқ және қолдың белсенді қимылдарын жасауға талпынады;

22) ішпен жатқызу қалпында басын көтеруге және ересек адамға немесе алдында жатқан ойыншыққа басын көтеруге ынталандыру; басын бірінші бір жаққа, кейінен басқа жаққа; басын бір жаққа, кейінен екінші жаққа еңкейту;

23) қолын денесінің ортаңғы жағына қоя білу және ойнау; аяғымен ойнау;

24) затқа қарай бағытталу бойынша (баланың кеуде жағына тігінен, қиғашынан орналастырылған ілгішті баланың денесінің орта бөлігіне орналастыру, ал қозғалғыш ойыншықтар формасы, мөлшері бойынша әртүрлі болуы) іздеу әрекетін жасауға талпынады;

25) бастапқыда көзін ашып тұрып, тепе-теңдікті дамытуға талпынады;

26) би элементтерін қолдану арқылы музыканың көмегімен айналу қимылдарын орындауға талпынады;

27) ұсынылған сүйеніштің көмегімен (мысалы, доп) отыру қалпында тепе-теңдікті сақтауға талпынады;

28) отыру қалпынан өздігімен еденнен тұрып, жиһазды (алуантүрлі пішіндегі) айналып өтуге, қол және тіземен еңбектеуге талпынады;

29) әртүрлі биіктіктегі сүйеніштермен қозғалады;

30) сатыға немесе төмен баспалдақтарға еңбектеп түседі және көтеріледі;

31) қозғалып бара жатқан затқа көз тоқтатып бақылау жасауға талпынады;

32) ересек адамның көмегімен затты бір қолынан екінші қолына алмастырады.

60. Кеңістікте бағдарлай білу:

1) "Хандз әдісін" пайдаланумен бала өзінің дене бөліктерінде бағдарлану, денесін көру-сезіну арқылы зерттеуге үйрету;

2) өзінің дене бөліктерін табуға үйрету;

3) баланың өзінің дене бөліктерін үлкендердің денесімен салыстыру амалдарын үйрету;

4) дененің тұрған қалпындағы және үш бағыттағы қозғалыстағы: көлденең жазықтықтағы дене қозғалысы (оңға-солға); тік жазықтықтағы қозғалыс (жоғары-төмен); кіру-қайту қозғалыстар (алға-артқа).

5) баланы қоршаған заттар орналасуының қатаң өзгерістері барысында бағдарын біртіндеп кеңейте отырып, жақын айналаға бағдарлауды үйрету;

6) арнайы сүйеніштердің көмегімен таныс бөлме ішінде еркін қозғалу мен бағдарлана алуға үйрету;

7) балаларды жүрудің, жүру барысында қол, аяғы қимылдарының дұрыс амалдарына үйрету;

8) ойыншықтарының орналасқан жерін олардың дыбысталу сипаттамасына қарай (музыка, дауыс, вокалдық) табуға үйрету;

9) әр түрлі жазықтықтарда (кілемдерде, линолеум, ламинат, плитка) аяқпен, шұлықпен, жалаңаяқ жүріп үйрету.

61. Кеңістікте бағдарлай білу бойынша күтілетін нәтижелер:

1) практикалық тұрғыда "өз" дене бөліктері мен келбетінде бағдарлана алады;

2) қоршаған заттар орналасуының қатаң өзгерістері барысында бағдарын біртіндеп кеңейте отырып, жақын айналаға бағдарлана алады;

3) арнайы сүйеніштердің көмегімен таныс бөлме ішінде еркін қозғалу мен бағдарлана алады.

62. Қоршаған ортамен танысу:

1) қоршаған ортаның әр түрлі заттарын зерттеуге беру. Олардың ішкі белгілерімен, формасымен, материалымен танысу;

2) үлкендермен бірлесіп заттық-тәжірибелік іс-әрекеттерде сол затты қолдану тәсілдерін меңгеру;

3) белглі бір заттардың әр түрлерімен танысу;

4) шынайы қоршаған орта туралы түсініктерін жинақтау және тереңдету.

63. Қоршаған ортамен танысудан күтілетін нәтижелер:

1) қоршаған ортаның әр түрлі заттардың ішкі белгілерімен, формасымен, материалын зерттеуге талпынады;

2) үлкендермен бірлесіп заттық-тәжірибелік іс-әрекеттерде сол затты қолдану тәсілдерін меңгеруге талпынады.

64. Қарапайым математикалық түсініктерін қалыптастыру:

1) баламен бірлесіп қасықпен, кесемен, табақпен сусымалы материалдарды салу;

2) бірлескен іс-әрекетте кесенің, ожаудың көмегімен суды әр түрлі ыдыстарға құю;

3) "Хандз әдісін" пайдалану арқылы үстелдің үстінде заттардың қасында тұрған заттарды қасықпен ұрғылау.

65. Қарапайым математикалық түсініктерін қалыптастыру бойынша күтілетін нәтиже:

1) әртүрлі көлемдегі заттармен сусымалы және сұйық материалдарды төгуге және салуға болатынын түсінеді және ажыратады.