Дәріс 21. Көмірсутектердің галоген туындылары.

                                                                       │

                                                                       CI

                                                                  хлоропрен

Егер катализатор ретінде активтелген көмір қолданылса, онда ацетиленнен бензол түзіледі.

                                                t ⁰

  2НС ≡ СН + НС ≡ СН →            бензол

4. Металл туындыларын алу.

  Ацетилендегі сутегі атомы өте қозғалғыш, сондықтан ол металдармен алмасып, ацетиленидтер түзіледі.

  Мыс, күміс ацетиленидтері өте қопарылғыш заттар.

 

   НС ≡ СН + 2АgOH + 2NH₃ → AgC ≡ CAg + 2 NH₄OH

  Алкиндердің ішінде ең маңыздысы- ацетилен, ол түссіз газ, қара қою күйелі жалынмен жанады.

Өнеркәсіпте ацетиленді кальций карбидінен, соңғы кезде табиғи газдарды пиролиздеу арқылы алады. Ацетилен оттекте жанғанда өте жоғары (3000⁰ С) температураны береді, сондықтан оны металдарды пісіруге, кесуге қолданады.

 Өзін-өзі бақылауға арналған сұрақтар:

1. Изомерия. Номенклатура. Мысалдар.

2. Алу тәсілдері, физикалық қасиеттері.

3. Химиялық қасиеттері. Қолданылуы.

4. IUPAC жүйесі бойынша структуралық формуласын жазу керек: 3-метил-1-бутин; 2,5-диметил-3-гексин.

5. 6,4 г кальций карбидінен алынған ацителинді жағуға жұмсалатын оттегі көлемі             ( қ.ж. ) және массасы. Жауабы: 5,6л., 8г.

6.Мына теңдеулер бойынша жүретін реакциялар теңдеулерін жазу керек:                 а. 3- гексин + CI₂ ---- ; б. 2- пентин + HCI ----- ; в. Пропин + H₂O ( H⁺ , Hg²⁺) ----- ;

 

 

Көмірсутегі молекуласындағы бір немесе бірнеше сутегі атомдарының орнын галоген атомдары басқан қосылыстарды көмірсутектердің галоген туындылары деп атайды. Олар көмірсутектегінің құрамына қарай қаныққан және қанықпаған көмірсутектердің галоген туындылары болып екіге бөлінеді. Бұл қосылыстар молекуладағы галоген атомының санына қарай моно- (құрамында бір галоген атомы), ди-(екі галоген атомы), поли-(үш және одан да көп) галоген туындылары деп бөлінеді.

Аталуы:Галоген туындыларын көбінесе тарихи қалыптасқан атаулармен атайды.

Мысалы: СНСІ₃- хлороформ, СНІ₃- йодоформ. Халықаралық номенклатура бойынша, галоген туындыларың атау үшін, көміртегі тізбегінің ең ұзынын алып, галогенге жақын жағынан бастап нөмірлейді. Алдымен радикалдың орны мен атын, содан кейін галоген атомының тізбектегі орны мен атын, соңынын ұзын тізбекті атайды. Мысалы:

                                        4    3    2   1

                                      СН₃ – СН₂ – СН – СН₃