Арфаэпія. арфаэпічныя нормы беларускай літаратурнай мовы і прычыны іх парушэння

ПРАДМЕТ І ЗАДАЧЫ АРФАЭПІІ

Арфаэпія (грэч. оrthos – правільна, epos – слова, мова) – раздзел мовазнаўства, у якім вывучаюцца нормы літаратурнага вымаўлення.

Асноўная задача арфаэпіі – выпрацоўка і замацаванне адзіных нормаў літаратурнага вымаўлення, якія ўключаюць у сябе правілы вымаўлення галосных гукаў, зычных гукаў, правілы вымаўлення спалучэн- няў гукаў у розных пазіцыях, правілы вымаўлення запазычаных слоў.

Развіццё і станаўленне арфаэпічных нормаў звязана з развіццём і станаўленнем беларускай літаратурнай мовы. Адзінства арфаэпічных правіл для ўсіх носьбітаў мовы неабходнае і важнае, як адзінства норм арфаграфіі і графікі, бо дапамагае дакладнаму разуменню вуснай мовы і тым самым спрыяе развіццю культуры нацыі.

 

3.2. Стылі літаратурнага вымаўлення

У залежнасці ад сферы зносін, ад сітуацыі (бытавая, паўсядзённая, афіцыйная), ад мэты маўлення, у залежнасці ад таго, да каго звяртаюцца (да аднаго чалавека ці многіх – на мітынгу, сходзе, лекцыі) і г.д., суразмоўца адпаведна выбірае моўныя сродкі. Сукупнасць такіх сродкаў, прызначаных для маўлення ў пэўнай сферы зносін, утварае стылі вымаўлення: няпоўны (ці гутарковы) і поўны (ці афіцыйны, акадэмічны).

У аснове размежавання поўнага і няпоўнага стыляў ляжаць тэмп маўлення і ўвага гаворачага да свайго вымаўлення. Так, напрыклад, у звычайнай паўсядзённай гаворцы мы дапускаем больш хуткі тэмп маўлення і менш выразную артыкуляцыю гукаў (кампетэнтнась, радась замест кампетэнтнасць, радасць – скарачаем спалучэнні гукаў; бяшшумны, смяесся, прыежжы замест бясшумны, смяешся, прыезджы – дапускаем больш поўную асіміляцыю зычных; міністар, ансамбаль, кадар замест міністр, ансамбль, кадр – у словах са спалучэннямі зычных перад санор- нымі з’яўляюцца ўстаўныя галосныя). Такі стыль маўлення ўмоўна называ- ецца няпоўным, ці гутарковым.

У афіцыйных абставінах мы вымушаны больш уважліва ставіцца да артыкуляцыі: змяншаем звыклы фанетычны аўтаматызм, запавольваем тэмп маўлення, у сувязі з чым кожны гук вымаўляецца дакладна і выразна (х а р а кт а рыстыка, Ал я ксан дрА л я ксандр а в і ч, М а рыя А л я ксе е ўна – скара- чэнне гукаў да непазнавальнасці («глытанне», выкідванне) недапушчаль- нае). Такі стыль умоўна называюць поўным, ці афіцыйным (акадэмічным). Абодва стылі з’яўляюцца літаратурнымі.

 

3.3. Вымаўленне галосных

Беларуская арфаэпія патрабуе выразнага вымаўлення галосных, якое залежыць галоўным чынам ад націску і суседніх гукаў. Націскныя галосныя (у моцнай пазіцыі) вымаўляюцца выразна: вецер, набат, дуброва, ліпеньскі, думкі, дрэва, тысяча, явар.

У ненаціскным становішчы (слабых пазіцыях) галосныя гучаць карацей за націскныя, некаторыя з іх могуць змяняць сваю якасць, але ў цэлым усе яны вымаўляюцца даволі выразна: п а р а ход, х а р а кт а рыст ы к а, ш ы рок і, ск і р а ваць, с у стр а каешс я, у кр а інец.

Націскныя галосныя [ о ],[ э ] не пад націскам пасля цвердых зычных вымаўляюцца як выразны гук [а] (фанетычны закон акання): ж а луды, н а рматывы, б а ксёр, р а чны, зар а чанскі, ц а гляны, др а ўляны. У некаторых словах (у спалучэннях ро, ло, рэ) ненаціскны галосны [ о ] змяняецца на [ ы ]: кр о ў – кр ы вавіць, гл о тка – загл ы нуць, дровы – дрывотня, хр э ст – хр ы сціць.

Ненаціскное [ о ] захоўваецца толькі ў выклічніках ого, о-го-го. Ненаціскны гук [ э ] у большасці запазычаных слоў захоўваецца (аканне не распаўсюджваецца) і вымаўяецца выразна: т э лецэнтр, экс-ч э мпіен, д э сант, д э легат, ігр э к.

Галосныя гукі [ о ], [ э ] пасля мяккіх зычных у першым складзе перад націскам пераходзяць у гук [ а ] (фанетычны закон якання): л я снік, кл я новы, в я сёлы, в я дро, л я довы, з я лёны.

На месцы спрадвечнага (этымалагічнага) [ а ] незалежна ад месца націску вымаўляецца выразны гук [ а ]: св[а]ткаваць, мес[а]ц, ц[а]жкаваты, дзес[а]ць, Прып[а]ць, [jа]зыкаты.

Закон якання распаўсюджваецца на часціцу не і прыназоўнік без: [н’а] быў, [н’а] ведаў, [б’ас] страху, але: [н’э] прыехаў, [б’эс] перспектывы (на пісьме, аднак, захоўваецца літара е).

Галосныя [ і ], [ ы ], [ у ] не пад націскам змяняюцца нязначна: бруснічнік, світанне, адчыніць,узвышацца, музыка. Але ў моўнай плыні іх вымаўленне залежыць і ад становішча ў слове. Так, націскны [ і ] у пачатку слова, пасля галоснага, пасля апострафа і мяккага знака, пасля ў (нескладовага) вымаўляецца як [ji]: [ji]хні, кра[ji]на, аб[ji]нець, салаў[ji]ны, Іль[ji]ч.

Ненаціскны гук [ i ] у пачатку слова змяняецца на [ й ], калі папярэдняе слова заканчваецца на галосны (цацкі [й] цукеркі, сястра [й] брат), і на [ы], калі на зычны (брат [ы]шоў, сын [ы] брат).

Пасля цвёрдых зычных (апрача [ г ] [ к ] [ х ]) на стыку частак складаных слоў, прыстаўкі і кораня вымаўляецца гук [ ы ]: без[ы]ніцыятыўны, спад[ы]лба, борт[ы]нжынер, але: Наваполацк [і] Полацк, смех [і] грэх.

Галосны [ у ] пасля галоснага вымаўляецца як [ ў ]: а[ў]торак, мы [ў]вайшлі [ў] двор, кіну[ў]. Закон змянення [ у ] на [ ў ] у пазіцыі пасля галосных распаўсюджваецца і на ўласныя назвы: Дубоўка [ў]ладзімір, рака [ў]шача (на пісьме не абазначаецца), а таксама на словы іншамоўнага паходжання: а[ў]кцыен, ла[ў]рэат, ва [ў]ніверсітэце.

У словах іншамоўнага паходжання вымаўленне галосных мае сваю спецыфіку: многія запазычаныя словы не падпарадкоўваюцца аканню і яканню. Напрыклад: у большасці запазычанняў пасля цвердых зычных захоўваецца ненаціскное [ э ]: ордэн, дэсант, рэдактар, экзэмпляр. Толькі ў некаторых словах, якія запазычаны даўно, [ э ] змяніўся на [ а ]: літаратура, характ а р, адр а с, майст а р і інш. У асобных словах вымаўляецца [ы]: інж ы нер, канц ы лярыя, р ы сора, ц ы р ы монія.

Захоўваецца [ э ] і ў першым складзе перад націскам пасля мяккіх зычных (яканне адсутнічае): п е даль, с е кунда, с е местр, л е генда, ген е рал. Выключэнне складаюць даўнія запазычанні (на якія яканне распаўсюдзілася) з вымаўленнем [ а ]: янот, яўрэй, яфрэйтар, каляндар, дзяжурны і інш.

Перад пачатковым [ і ] не развіваецца прыстаўны [ j ]: імперыя, імпарт, Індыя, інверсія.

 

3.4. Вымаўленне зычных

Вымаўленне зычных залежыць ад гукавага акружэння і ад пазіцыі ў слове.

Гук [ г ] у беларускай мове фыкатыўны, працяжны: гісторыя, агарод, горад, фігура, гіпатэнуза, трагедыя. У нешматлікіх запазычаннях ён выбухны: агрэст, мазгі, ганак, гуз, гвалт, гонта. Апрача таго, перад звонкімі зычнымі ў сярэдзіне запазычаных слоў, а таксама на стыку двух слоў глухі [к] вымаўляецца як выбухны: Вялі[г] дзень, э[г]замен, э[г]зотыка, ва[г]зал, я[г] жа.

Звонкія зычныя адпаведна закону аглушэння звонкіх зычных на канцы слоў і перад глухімі вымаўляюцца як глухія: сто[х], айсбер[х], го[т], бяро[с]ка, ка[с]ка. Глухія перад звонкімі (закон азванчэння) змяняюцца ў звонкія: бара[дз’]ба, ай[з’]берг, ка[з’]ба, мала[дз’]ба.

У звязнай мове звонкія зычныя аглушаюцца таксама на канцы слоў і перад галоснымі і санорнымі: сне[х] растаў, са[т] у квецені, аднак прыназоўнікі на звонкія зычныя аглушаюцца толькі перад глухімі: а[т] сяброў, [с] прапановай, але: а[д] Ігната, зрабілі [з’] бярозы, звесткі [з] гісторыі.

Для вымаўлення глухіх перад звонкімі на стыку слоў няма адзінай нормы. Яно часта залежыць ад тэмпу маўлення: пры хуткім тэмпе глухія ў гэтай пазіцыі азванчаюцца (жы[дз’] добра, не гор[ж] за іншых), пры запаволеным тэмпе азванчэння не адбываецца (жы[ц’] добра, не гор[ш] за іншых).

Свісцячыя зычныя перад мяккімі (апрача [ г’ ], [ к’ ], [ х’ ]) вымаўляюцца мякка: [с’ц’]южа, [дз’в’]еры, [з’дз’]ей[с’н’]іць, але: [сх’]ема, [зг’]іб, [ск’]ептык. Толькі ў некаторых выпадках яны застаюцца цвердымі перад губнымі [в’], [м’]: у пры[зм’]е, у на[зв’]е, аб нацыяналі[зм’]е. Перад губным [ф’] у запазычаных словах дапускаюцца варыянты: атма[с]фера і атма[с’]фера, [с]фінкс і [с’]фінкс.

Свісцячыя зычныя перад шыпячымі вымаўляюцца як шыпячыя (бя[ш]шумна, [ш]шытак, перапі[ш]чык), а шпячыя перад свісцячымі – як свісцячыя (купае[с’]ся, на рэ[ц]цы, [ж]жаць).

Зычныя гукі [ ж, ш, дж, ч, р ] заўсёды вымаўляюцца цвёрда: жыць, шырокі, дажджы, чырвоны, радасць.

Афрыкаты [ дж, дз, дз’ ] вымаўляюцца як адзін гук: агароджа, дрожджы, ксяндзы, пэндзаль, дзверы, мядзведзь.

Наяўнасць цвёрдай і мяккай афрыкат [ ц ], [ ц’ ]. Цвёрдая афрыката [ ц ] не мае сабе парнай мяккай: цэгла, рэвалюцыя, лекцыя, палац. Афрыката [ ц’ ] чаргуецца з гукам [ т ]: самалё[т] – у самалё[ц’]е, палёт – у палё[ц’]е (цеканне) і можа не чаргавацца: узняць, цішыня, цяпер.

Не адбываецца чаргавання [ т ] – [ ц’ ] на стыку кораня і суфікса: бры[т]венны, у Лі[т]ве, у кля[т]ве.

Зубны [ д ] перад мяккімі губнымі [ в’ ], [ м’ ] вымаўляецца як мяккі [ дз’ ] (дзеканне): мя[дз’в’]едзь, [дз’в’]еры, [дз’в’]есце. Не адбываецца такога змякчэння на стыку прыстаўкі і кораня: а[дв’]еку, а[дв’]зены, а[дв’]язаць.

Губныя зычныя [ б ], [ п ], [ м ], [ ф ] перад мяккімі зычнымі вымаўляюцца цвёрда: восе[м], вер[ф], стэ[п], дро[б], грэ[бл’]я, се[мдз’]ясят, вер[фjу], [пjу].

Губна-зубны гук [ в ] вымаўляецца перад галоснымі: [в’]есці, [в]удзільна, [в]ыс[в’]етліць. Пасля галоснага перад зычным і пасля галоснага ў канцы слова ён замяняецца губна-губным гукам [ ў ]: дра[ў]ляны, кро[ў], за[ў]сёды.

Беларускай мове ўласціва падоўжанае вымаўленне зычных [ з’ ], [ с’ ], [ дз’ ], [ ц’ ], [ л’ ], [ н’ ], [ ж ], [ ш ], [ ч ], якое адбываецца паміж галоснымі: маззю, калоссе, моладдзю, пяццю, ралля, каменне, збожжа, узвышша, сучча.

Спалучэнні [ дч ], [ тч ] вымаўляюцца як падоўжаны гук [ ]: а[ ]апіць, наво[ ]ык, а[ ]айна; газе[ ]ык, лё[ ]ык, ма[ ]ын.

Спалучэнні [ шс ], [ жс ] паміж галоснымі вымаўляюцца як падоўжаны [ ’], а паміж галосным і зычным – як адзін гук [с]: купае[ ’]я, знаходзі[ ’]я; нясві[с]кі, пра[с]кі.

Спалучэнні [ дц ], [ тц ] вымаўляюцца як падоўжаны [ ]: сусе[ ]ы, ма[ ]ы, пры паво[ ]ы, па кла[ ]ы.

Спалучэнне [ дс ] вымаўляецца як [ ц ]: гара[ц]кі, слаба[ц]кі, сусе[ц]кі.

У запазычаных словах вымаўленне зычных мае сваю адметнасць. Так, напрыклад, большасць слоў іншамоўнага паходжання не падпарадкоўваецца «дзеканню» і «цеканню»: дырэктыва, аптэка, тыраж. Выключэннем з’яўляюцца словы з суфіксамі -ін-, -ір-, -ік-, -ёр-, -(ей)ск-, -(е)ец-: лацінскі, мундзір, эпізодзік, манцёр, гвардзейскі, індзеец.

Іншыя зычныя перад галоснымі [ э ], [ і ] у запазычаных словах і ў словах спрадвечна беларускіх вымаўляюцца ў асноўным мякка: нонсенс, перон, сезон, велюр, вектар, праспект, музей, газета. Толкі ў некаторых даўніх запазычаннях (пераважна з польскай мовы) вымаўляюцца цвёрдыя зычныя: бэз, вэлюм, вэксаль, сэнс.

 

29. Адхіленні ад норм літаратурнага вымаўлення і іх прычыны

Правільнае літаратурнае вымаўленне – паказчык агульнай культуры чалавека. Аднак, і па радыё, і па тэлебачанні, і ў паўсядзённым жыцці даволі часта парушаюцца вымаўленчыя нормы. Л.У. Шчэрба вельмі слушна падкрэсліваў, што «памылкі ў вымаўленні нічым не лепшыя за памылкі, напрыклад, у родзе назоўнікаў, у склоне і г.д., а часам бываюць нават горш за іх, бо перашкаджаюць ажыццяўленню асноўнай мэты мовы – камунікацыі, г.зн. узаемаразумення».

Прычынамі парушэння норм літаратурнага маўлення з’яўляюцца:

1. Уплыў дыялектнай мовы, калі людзі захоўваюць асаблівасці мясцовай гаворкі: капаніца, начніца, з[і]мля, р[і]ка, бур[я]к, х а л о дна, мам о, тат о, збо ж а, камін э,насе н е, вядз ець, піш ыць.

2. Уплыў рускай мовы: 1) вымаўленне [г] выбухнога на месцы фрыкатыўнага [г] (г^[г]орад, г^[г]ерой, аг^[г]арод); 2) вымаўленне [ч] як [ч’] (ч^[ч’]ай, ч^[ч’]орны, ч^[ч’]асты); 3) вымаўленне гукаў [л], [в], [ф] на месцы губна-губнога [ў] (траў^[в]ка, воў^[л]к, кроў^[ф’]); 4) вымаўленне двух асобных гукаў [д] і [ж], [д] і [з] на месцы афрыкатаў (дажд^[д]ж^[ж]ы, ксянд^[д]з^[з]ы); 5) вымаўленне гукаў [шш] замест [шч] і інш. (шч^{[ ’]}асце).

3. Уплыў арфаграфіі: гарадскі, змена, іскры, не вывучыў, без страху, бясшумна замест гара[ц]кі, [з’]мена, [jі]скры, [н’а]вывучыў, [б’ас] страху, бя[ш]шумна і інш.

Заключаючы размову пра адхіленні ад норм літаратурнага вымаўлення, нагадаем (каб кантраляваць уласнае вымаўленне) слушнае выказванне англійскага лінгвіста Г. Суіта: «Пакуль мы не ведаем, як сапраўды гаворым, мы не можам адказаць на пытанне, як мы павінны гаварыць».

 

9(13,15,17,19,20.)

.Марфалагічныя тэкстаў асаблівасці,,навуковых

У навуковых тэкстах выкарыстоўваюцца ўсе (за выключэннем выклічнікаў) часціны мовы. Аналіз ужывання слоў, самастойных часцін мовы і іх форм паказвае перавагу адных часцін мовы над другімі. У навуковых тэкстах (у параўнанні з размоўным, публіцыстычным і мастацкім стылямі) менш ужывальныя дзеясловы, пры гэтым большасць дзеясловаў ужываецца ў форме 3-й асобы цяперашняга часу, паколькі абазанчаюць не дынамічны стан у момант маўлення, а цяперашні час, пастаянны, надчасавы: Цукар, харчовы прадукт з цукровых буракоў або цукровага трыснягу, складаецца з цукрозы.

Тэхналагічны працэс вырабу Ц. з цукровых буракоў (маюць 17–20 % цукрозы): буракі мыюць і разразаюць на тонкую стружку; на дыфузійных апаратах з яе атрымліваюць дыфузійны сок, які апрацоўваюць нягашанай вапнай (дэфекцыя) і вуглякіслым газам (сатырацыя); потым сок фільтру- юць, насычаюць сярністым газам (сульфітацыя), выпарваюць і атрымліва- юць утфель – цукр. сіроп, сумесь крышталікаў цукрозы і міжкрыштальнага сіропу. Крышталікі аддзяляюцца на цэнтрыфугах, прамываюцца і высушва- юцца, атрымліваецца цукар-пясок (БелСЭ).

Для навуковых тэкстаў характэрна ўжыванне аддзеясоўных назоўні- каў на - анне (- янне), - энне (- енне), - ка, - цыя, - цце з абстрактным значэн- нем: гаварэнне, маўленне, прасейванне, ачыстка, змешванне, растварэнне, фільтрацыя, дабаўленне, падрыхтоўка, пашырэнне, пераўзбраенне, распаўсюджанне, паступленне, рэалізацыя, размеркаванне, фінансаванне, укладанне.

Пры дзеясловах-выказніках выкарыстоўваюцца займеннікі з адцягне- на-абагульненым значэннем – ён, яна, яно, яны, мы. Займеннік я не выка- рыстоўваецца ў навуковых тэкстах, ён апускаецца або замяняецца займен- нікам мы (так званае «аўтарскае мы» або «мы сціпласці» – выкарыстоў- ваецца лектарамі, выкладчыкамі ў навучальных установах).

У тэкстах навуковага стылю выкарыстоўваюцца прыметнікі як сродак пераважна-класіфікацыйны, яны маюць інфармацыйны характар. Вось, напрыклад, выдзяляюцца тыпы сказаў: простыя (аднасастаўныя і двухсастаўныя), простыя ўскладненыя, складаныя (складаназлуча- ныя, складаназалежныя, бяззлучнікавыя складаныя сказы, сказы з рознымі відамі сувязі).

Шырока ўжываюцца прыметнікі, якія ўваходзяць ў склад устойлівых тэрміналагічных спалучэнняў: бюджэтнае фінансаванне, валютныя апера- цыі, дэмаграфічная сітуацыя, занальныя цэны, знешні гандаль, падатковыя льготы (эканоміка); абстрактная лексіка, артыкуляцыйная база, безасабовы сказ, зваротны займеннік, зладзейскія жаргоны, галасавыя звязкі, дзяржаў- ная мова, камунікатыўная функцыя (лінгвістыка); джэнтэльменскае пагад- ненне, дзяржаўная манаполія, дзяржаўны кантроль, трацейскі суд, прэзум-пцыя невінаватасці, дыпламатычны імунітэт, дыпламатычная недатыкаль- насць, давераная асоба (юрыдычная).

Формы ступеней параўнання прыметнікаў і прыслоўяў вызначаюцца ў беларускай мове досыць значнымі стылістычнымі магчымасцямі. Простыя формы прыметнікаў і прыслоўяў як стылёва нейтральны сродак ужываюцца ва ўсіх стылях. Простыя формы вышэйшай ступені параўнання амаль не ўласцівы для навуковых тэкстаў, а аналітычныя формы (склада- ныя) вызначаюцца кніжнасцю і ўжывальнасцю ў навуковых тэкстах: больш свабодным, менш значным, больш выразна, менш актуальна і інш.

Дзеепрыметнікі як асобая форма дзеяслова ў беларускай мове значна абмежаваны ва ўсіх стылях мовы ў параўнанні з рускай мовай. Так, на- прыклад, дзеепрыметнікі незалежнага стану цяперашнага часу з суфіксамі - уч - (- юч -), - ач - (- яч -), а прошлага часу з суфіксамі - ш -, - ўш - лічацца ненарматыўнымі, паколькі яны аманімічныя адпаведным дзеепрыслоўям, параўн.: адыходзячы (аўтобус) і адыходзячы (разгаварыліся), зелянеючы (лес), зелянеючы (выдзяляўся), павесялеўшы (хлопец), павесялеўшы (зага-варыў).

Аналіз навуковых тэкстаў і асобных тэрміналагічных слоўнікаў, на жаль, сведчыць аб адсутнасці абмежаванняў ва ўжыванні адзначаных дзее- прыметнікаў: бягучы продаж, аргументуючая рэклама, вядучы прэзента- цыі, інтрыгуючы загаловак, лідзіруючае становішча, падмацоўваючая рэк- лама, пульсуючы графік, стрымліваючыя фактары канкурэнцыі, упраўля- ючы па гандлі (сродках) і інш.

Дзеепрыметнікі залежнага стану цяперашнега часу з суфіксамі - ем -, - ім - абмежаваныя ва ўжыванні (не характэрны для беларускай мовы), аднак падаюцца ў некаторых тэрміналагічных слоўніках: кантралюемы тавар, кіруемая вертыкальная маркетынгавая сістэма, кіруемая канкурэнцыя, неканверсуемая валюта, плануемы паказчык для рынку, свабодна канверсу- емая валюта і інш.

Адзначаюцца ўтвораныя ад дзеепрыметнікаў - уч - (- юч -) марфолага-сінтаксічным спосабам прыметнікі ў тэрмінах тыпу бягучае планаванне, бягучы рамонт, бягучы рахунак, бягучы продаж, бягучы кошт, вядучы прэзентацыі і інш.

Адзначым: выкарыстанне нехарактэрных для беларускай мовы формаў дзеясловаў у навуковых тэкстах не адпавядае норме, разбурае лад мовы.

 

4. МАТЭРЫЯЛЫ ДЛЯ САМАКАНТРОЛЮ І ПАДРЫХТОЎКІ ДА ЗАЛІКУ

1. Заслухоўванне, абмеркаванне даклада студэнтаў «Графіка», які ўключае наступны план:

1. Пісьмо ў гісторыі развіцця чалавецтва.

2. Графіка і алфавіт.

3. Суадносіны паміж літарамі і гукамі ў беларускай мове.

5. Асноўныя прынцыпы беларускай графікі.

2. Пытанні для вуснага кантролю:

1. Што вывучае графіка?

2. Якія літары беларускага алфавіта з’яўляюцца адзіночнымі, якія двухзначнымі?

3. У чым сутнасць складовага і гукавога прынцыпаў беларускай графікі?

4. Якія, акрамя літар, графічныя сродкі ўваходзяць у беларускую графічную сістэму?

5. Што вывучае арфаэпія?

6. Якія існуюць стылі вымаўлення? У чым іх адметнасць?

7. Якія зычныя складаюць асаблівасць беларускага літаратурнага вымаўлення?

8. Назавіце нормы беларускага літаратурнага вымаўлення.

9. Якія адхіленні ад норм беларускага вымаўлення назіраюцца ў мове асобных носьбітаў? Якія іх прычыны?