Перадумовы фарміравання беларускай нацыі.

Эпоха прамысловай рэвалюцыі і капіталістычнай мадэрнізацыі ў гісторыі Еўропы, якая ахоплівае канец 18 – 19 стст., разглядаецца адначасова як эпоха фарміравання нацый. Нацыя – гэта пэўная сацыяльная супольнасць, для якой характэрныя:

- агульная тэрыторыя пражывання;

- агульная літаратурная мова;

- наяўнасць адносна трывалых эканамічных і культурных сувязяў;

- развітая нацыянальная самасвядомасць (атаясамленне асобных індывідаў з пэўнай нацыянальнай супольнасцю).

Фарміраванню нацый, як правіла, папярэднічалі наступныя фактары:

- стварэнне суверэнных цэнтралізаваных дзяржаў;

- пэўны ўзровень сацыяльнай камунікацыі, сфарміраваны эканамічнымі і тэхнічнымі фактарамі ва ўмовах прамысловай рэвалюцыі;

- распаўсюджанне пісьменнасці сярод значнай часткі насельніцтва.

Фарміраванне нацый у Еўропе ў разглядаемы перыяд адбывалася двума асноўнымі шляхамі:

1) Канструяванне нацый у межах асобных цэнтралізаваных дзяржаў дзякуючы дзяржаўнай палітыцы (нацыянальная свядомасць пры гэтым атаясамлівалася з грамадзянскай прыналежнасцю: напрыклад, француз – г.зн. грамадзянін Францыі). Такім шляхам адбывалася складаванне большасці нацый у Заходняй Еўропе: англійскай, французкай, шведскай і інш.

2) Складванне нацый на базе гістарычна ўзнікшых у даіндустрыяльную эпоху этнічных супольнасцяў (народнасцей). Фарміраванне такіх нацый адбывалася па-за межамі дзяржаўных утварэнняў (нацыянальная самасвядомасць атаясамлівалася не з грамадзянскай, а з этнічнай прыналежнасцю: напрыклад, чэх – г.зн. той, хто размаўляе на адным з чэшскіх моўных дыялектаў, прытрымліваецца чэшскіх этнакультурных традыцый). Галоўным каталізатарам складвання нацый з’яўляліся нацыянальныя рухі. Такім шляхам ішло фарміраванне большасці нацый у Цэнтральнай і Усходняй Еўропе: чэшскай, польскай, украінскай і інш.

Фарміраванне беларускай нацыі адбывалася па другім шляху. Аб’ектыўнымі перадумовамі дадзенага працэсу з’яўляліся:

- наяўнасць спецыфічных этнічных (моўных, культурных) прыкмет у большасці насельніцтва, што пражывала на тэрыторыі Віленскай, Гродзенскай, Мінскай, Магілёўскай, Віцебскай, часткова Смаленскай і Чарнігаўскай губерняў Расійскай імперыі;

- развіццё рыначных капіталістычных адносін у сельскай гаспадарцы і прамысловасці, што спрыяла пашырэнню міжрэгіянальных эканамічных і культурных сувязяў.

Аднак станаўленне нацыі на тэрыторыі Беларусі запавольвалася наяўнасцю спецыфічных умоў:

1) Працэсы капіталістычнай мадэрнізацыі ў дадзены перыяд толькі пачыналіся: Беларусь з’яўлялася аграрным краем; сельская гаспадарка мела перважна натуральны характар; эканамічныя і культурныя сувязі паміж рэгіёнамі былі слабыя; большая частка насельніцтва з’яўлялася непісьменнай; захоўваўся саслоўны падзел грамадства – у такіх умовах не існавала аб’ектыўных фактараў для шырокага распаўсюджання нацыянальнай самасвядомасці; пераважалі дамінуючыя ў ранейшыя часы рэгіянальная, канфесійная, саслоўная самасвядомасць.

2) Адсутнасць самастойнай дзяржаўнасці: землі Беларусі былі ўключаны ў склад Расійскай імперыі, улады якой праводзілі русіфікатарскую палітыку ў розных сферах грамадскага жыцця.

3) Канфесійны падзел грамадства на праваслаўных і католікаў; дадзеная акалічнасць выкарыстоўвалася расійскімі ўладамі і польскімі элітамі, якія спрабавалі навязаць адпаведна ўсім праваслаўным расійскую, а католікам – польскую нацыянальную самасвядомасць.

4) Перавага іншаэтнічнага насельніцтва (перадусім яўрэяў) у гарадах ва ўмовах мяжы яўрэйскай аседласці і забароны яўрэям пасяляцца ў сельскай мясцовасці. Збяднелыя сяляне з беларускіх вёсак адыходзілі на працу ў прамысловасці і будаўніцтве ў буйнейшыя гарады Расійскай імперыі (Пецярбург, Масква, Адэса). У беларускіх гарадах, дзе панавала дробная прамысловасць, попыт на працоўную сілу цалкам задавальняўся за кошт яўрэйскага насельніцтва (на 1897 г. у гарадах пяці заходніх губерняў пражывала ўсяго 14,5% беларусаў, у той час як яўрэяў – 53,5%; на 1897 г. з 90 тыс. жыхароў Мінска толькі 8,2 тыс. былі беларусамі, у той час як у Пецярбургу пражывала 66,5 тыс. беларусаў).

5) Уключэнне эканамічнай, палітычнай і інтэлектуальнай эліты грамадства (дваранства, купецтва, духавенства, інтэлігенцыя) ў працэсы фарміравання расійскай і польскай нацый, якія гістарычна пачаліся раней; адсутнасць на тэрыторыі Беларусі вышэйшых навучальных устаноў, якія б маглі стаць цэнтрамі фарміравання новай інтэлектуальнай эліты.

Станаўленне беларускага нацыянальнага руху.

Як ужо адзначалася, у працэсе фарміравання нацый, якія не мелі ўласнай дзяржаўнасці, галоўнай рухаючай сілай з’яўляліся нацыянальныя рухі. У першай палове 19 ст. складваюцца перадумовы фарміравання беларускага нацыянальнага руху. У гэты перыяд пачынаецца навуковае гістарычнае, этнаграфічнае, археалагічнае вывучэнне Беларусі. У значнай ступені гэта звязана з панаваннем у духоўнай культуры гэтага перыяду ідэй рамантызму, для якіх уласцівы павышаны інтарэс да гістарычнага мінулага, у якім шукаліся светапоглядныя і сацыяльныя ідэалы. Навуковае вывучэнне ажыццяўлялася пераважна прадстаўнікамі мясцовай польскамоўнай, у меншай ступені рускамоўнай, інтэлігенцыі (Зарыян Даленга-Хадакоўскі, Ян і Канстанцін Тышкевічы, Тэадор Нарбут, Адам Кіркор, Павел Шпілеўскі і інш.). У першай палове 19 ст. пачынае фарміравацца беларускамоўная літаратура (Ян Чачот, Ян Баршчэўскі, Вінцэнт Дунін-Марцінкевіч, Рамуальд Падбярэзскі і інш.). У навуковых і літаратурных творах першай паловы 19 ст. сцвярджалася самабытнасць беларускай народнай мовы і традыцыйнай культуры. Аднак пры гэтым беларусы не разглядаліся як самастойная нацыя, а толькі як этнаграфічная супольнасць, якая павінна паступова ўліцца ў склад польскай або расійскай нацыі.

З сярэдзіны 19 ст. беларуская мова стала выкарыстоўвацца ў рэвалюцыйнай публіцыстыцы (агітацыйная літаратура падчас паўстання 1863-1864 гг., некаторыя выданні расійскіх і польскіх народнікаў).

Пасля разгрому паўстання 1863-1864 гг. царскія ўлады разгарнулі актыўную дзейнасць у накірунку навуковага гісторыка-этнаграфічнага вывучэння Беларусі, мэтай якога з’яўлялася абгрунтаванне таго, што дадзены край спрадвечна рускі. Вынікі даследаванняў, нягледзячы на іх заходнерускую скіраванасць, ускосна пацвярджалі факт існавання асобнай беларускай этнічнай культуры і мовы.

Напрыканцы 19 ст. пачынае фарміравацца беларускі нацыянальна-культурны рух. Пра гэта сведчыць станаўленне беларускай літаратуры, у межах якой паслядоўна адстойваецца ідэя пра існаванне самастойнай беларускай нацыі (Францішак Багушэвіч, Янка Лучына, Адам Гурыновіч, Карусь Каганец і інш.); узнікненне гурткоў нацыянальнай інтэлігенцыі (пераважна выхадцаў з сялянства і дробнай шляхты) як у самой Беларусі, так і ў Пецярбургу і Маскве сярод беларускіх студэнтаў, выданне імі публіцыстычных твораў. Нацыянальна-культурны рух, як правіла, акцэнтаваў сябе як апазіцыйны ў адносінах да царскага рэжыму. У яго межах фарміруюцца першыя элементы палітычнага нацыянальнага руху з патрабаваннямі стварэння беларускай дзяржаўнасці (група “Гоман”). На пачатку 20 ст. палітычны нацыянальны рух афармляецца ва ўзнікненні і дзейнасці Беларускай Сацыялістычнай Грамады.

У межах беларускага нацыянальнага руху канца 19 – пачатку 20 стст. знайшлі ўвасабленне наступныя ідэі:

– абгрунтаванне самастойнасці беларускага этнасу, самабытнасці беларускай мовы і культуры;

– сцвярджэнне ідэі беларускай нацыі як этнічнай супольнасці (вызначальная роля надавалася развіццю беларускай мовы як галоўнага нацыятворчага фактару);

– канцэпцыя беларусаў як плебейскай нацыі з няпоўнай сацыяльнай структурай, адбываецца атаясамленне сацыяльнай дыхатаміі з нацыянальнай (пануючыя сацыяльныя слаі – рускія і палякі // працоўныя масы – беларусы);

– сцвярджэнне неабходнасці фарміравання нацыянальнай інтэлектуальнай эліты з прадстаўнікоў беларускага народа, якая павінна выступаць каталізатарам абуджэння ў народзе нацыянальнага духу.

Такім чынам, да канца 19 ст. адбываецца складванне беларускага нацыянальнага руху. Аднак у той жа час яго дзейнасць абмяжоўвалася вузкім колам беларускай інтэлігенцыі і істотнага ўплыву на развіццё масавай нацыянальнай самасвядомасці не мела.

Можна зрабіць выснову, што ў 19 ст. адбываецца складванне перадумоў фарміравання беларускай нацыі, пра што сведчаць зрухі ў накірунку капіталістычнай мадэрнізацыі грамадства, зараджэнне беларускага нацыянальнага руху. Аднак разам з тым павольныя тэмпы мадэрнізацыі, спецыфічныя сацыяльна-палітычныя і этнаканфесійныя ўмовы жыццядзейнасці грамадства абумовілі тое, што працэс фарміравання нацыі знаходзіўся да пачатку 20 ст. яшчэ на пачатковай стадыі.

 

Адукацыя і навука.

У развіцці адукацыі і навукі на землях Беларусі можна вылучыць некалькі этапаў.

Першы этап з канца 18 ст. да канца 1820-х гг. вызначаўся захаваннем пераемнасці з папярэдняй эпохай. Навучальныя ўстановы ў гэты перыяд падзяляліся на свецкія і рэлігійныя. Сістэма свецкай адукацыі была ўпарадкавана паводле рэформы 1803 г., згодна з якой уся тэрыторыя Расійскай імепрыі падзялялася на некалькі навучальных акруг, якія падпарадкоўваліся Міністэрству народнай асветы. На тэрыторыі былога ВКЛ была ўтворана Віленская навучальная акруга. Былі вызначаны некалькі ўзроўняў адукацыйнай сістэмы: аднакласныя пачатковыя школы (навучанне, якое прадугледжвала засвойванне элементарных ведаў і практычных навыкаў), чатырохкласныя павятовыя вучылішчы (пачатковая адукацыя), сямікласныя гімназіі ў губернскіх гарадах (сярэдняя адукацыя), Віленскі ўніверсітэт (вышэйшая адукацыя). Прадугледжвалася пераемная сувязь паміж адукацыйнымі ўстановамі розных ступеняў; адукацыя фармальна з’яўлялася ўсесалоўнай. Нягледзячы на тое, што афіцыйнай мовай у гэты перыяд становіцца руская, навучанне, асабліва ў гімназіях і ва ўніверсітэце, ажыццяўляецца пераважна на польскай мове.

Акрамя свецкіх дзейнічалі таксама шматлікія рэлігійныя навучальныя ўстановы, найперш каталіцкія. Да 1820 г. на паўночных і ўсходніх землях Беларусі працягвае функцыянаваць сетка езуіцкіх калегіумаў; іх цэнтрам становіцца створаная ў 1812 г. Полацкая езуіцкая акадэмія. Таксама дзейнічалі калегіумы піяраў, дамініканцаў і іншых каталіцкіх манаскіх ордэнаў. Пасля падзелаў Рэчы Паспалітай адбываецца хуткае развіццё праваслаўных рэлігійных адукацыйных устаноў. Дзейнічалі таксама уніяцкія адукацыйныя ўстановы. У гэты перыяд былі арганізаваны прыватныя пансіёны і школы.

Цэнтрамі развіцця навукі ў гэты перыяд з’яўляліся вышэйшыя навучальныя ўстановы – Віленскі універсітэт (1803-1832) і Полацкая езуіцкая акадэмія (1812-1820).

Віленскі універсітэт узнікае ў 1803 г. шляхам пераўтварэння Галоўнай Віленскай школы (былой Галоўнай школы ВКЛ). У ім былі ўтвораны 4 факультэты: фізіка-матэматычны, медыцынскі, маральна-палітычны (выкладалася пераважна тэалогія), літаратурны. Колькасць студэнтаў узрасла з 290 у 1804 г. да 1130 у 1830 г. Пры ўніверсітэце дзейнічалі батанічны сад, абсерваторыя, анатамічны музей, клініка, фізічная і хімічная лабараторыі, вялікая бібліятэка. Сярод галоўных накірункаў навуковых даследаванняў можна адзначыць наступныя:

- матэматыка і логіка (асноўныя прадстаўнікі: Ян Снядэцкі, Анёл Доўгірд);

- прыродазнаўчыя навукі: фізіка, хімія, астраномія (асноўныя прадстаўнікі: Ян Снядэцкі, Анджэй Снядэцкі, Вінцэнт Карчэўскі, Мікалай Глушневіч);

- медыцынскія навукі (асноўны прадстаўнік – В. Пелікан).

- гістарычныя навукі (асноўныя прадстаўнікі: Іахім Лелявель, Міхаіл Баброўскі, Ігнат Даніловіч).

Навуковыя даследаванні ў цэлым абапіраліся на традыцыі Асветніцтва. Прапаганда асветніцкіх ідэй ажыццяўлялася праз часопіс “ Віленскі дзённік ”.

Полацкая езуіцкая акадэмія ўзнікае ў 1812 г. на базе раней існаваўшага калегіума. У ёй дзейнічалі 3 факультэты: моўны, філасофіі і вольных навук, тэалагічны. У акадэміі навучалася каля 700 студэнтаў. Шырока праводзіліся навуковыя даследаванні ў сферы фізікі, хіміі, біялогіі, грамадскіх навук. Да ліку буйнейшых навукоўцаў, якія працавалі ў Полацкай акадэміі належаць Ю. Цітовіч (хімія), Ф. Брандэнбург (хімія), В. Бучынскі (філасофія, рыторыка). У адрозненне ад Віленскага ўніверсітэта навуковыя даследаванні тут базіраваліся на традыцыйнай каталіцкай ідэалогіі. Праз часопіс “ Полацкі штомесячнік ” (1818 – 1820 гг.) адбывалася палеміка з ідэямі Асветніцтва. Пасля выгнання езуітаў з Расійскай імперыі ў 1820 г. Полацкая акадэмія разам з усімі езуіцкімі калегіумамі былі распушчаны, маёмасць прададзена альбо перавезена ў Пецярбург.

Другі этап ахоплівае перыяд з канца 1820-х гг. да пачатку 1860-х гг. Ён характарызуецца ліквідацыяй створанай у часы Рэчы Паспалітай сістэмы адукацыі, у тым ліку класічнай вышэйшай адукацыі, узмацненнем русіфікацыі, умацаваннем дзяржаўнага кантролю, прынцыпу саслоўнасці ў сферы адукацыі.

У 1824 г. была скасавана Віленская навучальная акруга. Тэрыторыі Віцебскай і Магілёўскай губерняў былі далучаны да Пецярбургскай навучальнай акругі. На астатняй тэрыторыі была ўтворана Беларуская навучальная акруга. У 1828 г. быў уведзены новы статут навучальных устаноў, паводле якога прадугледжваліся дзве сістэмы атрымання адукацыі, якія грунтаваліся на саслоўным прынцыпе. Спецыяльны царскі ўказ 1827 г. абмяжоўваў магчымасць атрымання вышэйшай і сярэдняй адукацыі для прадстаўнікоў непрывілеяваных саслоўяў.

Пасля паражэння паўстання 1830-1831 гг. па ініцыятыве царскага ўрада пачаўся актыўны працэс русіфікацыі ў сферы адукацыі. Былі зачынены Віленскі універсітэт, ліквідаваны ўсе рэлігійныя каталіцкія і уніяцкія навучальныя ўстановы. Многія мясцовыя настаўнікі высылаліся з Беларусі. Узмацніўся кантроль над адукацыяй з боку праваслаўнай царквы.

На базе распушчанага Віленскага універсітэта былі створаны Віленская медыка-хірургічная акадэмія і Віленская духоўная рымска-каталіцкая акадэмія. Аднак у 1842 г. першая з іх была пераведзена ў Кіеў і далучана да Кіеўскага універсітэта, а другая – пераведзена ў Пецярбург. Такім чынам, на тэрыторыі Беларусі была ліквідавана сістэма класічнай вышэйшай адукацыі. Разам з тым у 1840 г. у Горках была адчынена Горы-Горацкая земляробчая школа, якая ў 1848 г. была пераўтворана ў інстытут і стала першай у Расійскай імперыі вышэйшай агранамічнай навучальнай установай.

Нягледзячы на складаную сітуацыю, адукацыйная сістэма ў Беларусі развівалася. У 1860-я гг. дзейнічала 576 навучальных устаноў, сярод іх 453 – пачатковыя школы. Ва ўсіх школах навучалася каля 17 тыс. чалавек.

Пэўную ролю ў развіцці асветы адыграла ўвядзенне афіцыйнага перыядычнага друку (з 1838 г. усе губернскія праўленні пачынаюць выдаваць газеты “ Губернскія ведамасці ”), адкрыццё публічных бібіліятэк.

Цэнтрамі навуковых даследаванняў у дадзены перыяд з’яўляліся Віленская медыка-хірургічная акадэмія (да 1842 г.) і Горы-Горацкі земляробчы інстытут. У першым атрымалі развіццё біялагічныя і медыцынскія навукі (асноўныя прадстаўнікі: А. Адамовіч, І. Каржанеўскі, С. Горскі); у другім – хімічныя навукі (асноўныя прадстаўнікі: І. Цютчаў, К. Шміт). У дадзены перыяд у значных беларускіх гарадах узнікаюць метэаралагічныя станцыі. Істотным элементам у развіцці навукі сталі даследаванні ў галінах археалогіі і этнаграфіі (Т. Нарбут, К. і Я. Тышкевічы, А. Кіркор, П. Шпілеўскі, Р. Падбярэзскі).

Трэці этап ахоплівае апошнюю трэць 19 ст., у перыяд пасля паўстання 1863-1864 гг. Ён характарызаваўся ўзмацненнем русіфікацыі ў сферы адукацыі, замацаваннем перыферыйнага статусу Беларусі ў агульнаімперскай сістэме адукацыі, пра што сведчыла поўная ліквідацыя тут устаноў вышэйшай адукацыі. У той жа час для дадзенага перыяду ўласцівае пашырэнне пачатковай адукацыі, аслабленне саслоўных пачаткаў у адукацыйнай сферы на тэрыторыі Беларусі, што адпавядала патрэбам капіталістычнай мадэрнізацыі.

Адзіная вышэйшая навучальная ўстанова на тэрыторыі Беларусі, якая існавала дагэтуль – Горы-Горацкі земляробчы інстытут – была зачынена ў 1864 г. Таксама былі зачынены некалькі сярэдніх навучальных устаноў: Навагрудская гімназія, Свіслацкая і Маладзечанская прагімназіі. З навучальных устаноў Беларусі і Літвы было выключана каля 2 тыс. чалавек. Акрамя таго, у 1866 г. ва ўніверсітэтах і навучальных інстытутах Расійскай імперыі ўводзілася працэнтная норма для студэнтаў каталіцкага веравызнання. Пасля паўстання 1863-1864 гг. узмацнілася русіфікацыя школ; адбываліся масавыя звальненні са школ настаўнікаў каталіцкай веры.

У 1864 г. у Расійскай імперыі была праведзена адукацыйная рэформа. Адукацыйная сістэма набывала ўсесаслоўны характар (у 1880-я гг. саслоўныя абмежаванні ў галіне асветы былі часткова адноўлены ў выніку контррэформ). Асновай сярэдняй адукацыі станавіліся гімназіі, якія дзейнічалі на платнай аснове. Яны былі двух тыпаў: класічныя і рэальныя (тэрміны навучання – 7 і 6 год адпаведна). Першыя рыхтавалі сваіх выхаванцаў для паступлення ва ўніверсітэты, другія – да тэхнічных інстытутаў і працы ў прамысловасці і гандлі. У сістэме пачатковай адукацыі грамадскім арганізацыям і прыватным асобам дазвалялася па ўзгадненні з уладамі адкрываць народныя 4-класныя вучылішчы, а з 1872 г. і гарадскія вучылішчы, якія падпарадкоўваліся Міністэрству народнай адукацыі.

У Беларусі народныя вучылішчы адкрываліся не за кошт дзяржавы, а на сродкі сялян і збораў з землеўладальнікаў за ўдзел у паўстанні. Таму іх колькасць была тут адносна невялікай. У сістэме пачатковай адукацыі колькасна пераважалі царкоўнапрыходскія школы, якія ўтрымліваліся на сродкі праваслаўнай царквы. Іх на тэрыторыі Беларусі дзейнічала некалькі тысяч. Царкоўнапрыходскія школы мелі выразную рэлігійна-русіфікатарскую накіраванасць.

Ва ўмовах развіцця пачатковай адукацыі была створана сістэма падрыхтоўкі настаўніцкіх кадраў для пачатковых школ. Для гэтага служылі настаўніцкія семінарыі. Першая настаўніцкая семінарыя была адчынена ў Маладзечне ў 1864 г. Затым такія ж установы з’явіліся ў Нясвіжы, Свіслачы і Полацку. На вучобу ў семінарыі трапляла шмат дзяцей сялян.

Пэўную ролю ў развіцці асветы мела распаўсюджанне перыядычных выданняў. Амаль усе яны належалі дзяржаве або праваслаўнай царкве. Толькі ў канцы 19 ст. адбываецца выданне адзінай у Беларусі незалежнай літаратурна-палітычнай газеты “Минский листок” (1886-1902).

Нягледзячы на некаторыя поспехі ў развіцці народнай асветы ў 1860-1890-я гг., яе ўзровень заставаўся невысокім. На канец 19 ст. каля ¾ насельніцтва Беларусі было непісьменным. Асабліва нізкай была пісьменнасць у сельскай мясцовасці.

Ліквідацыя вышэйшых навучальных устаноў на тэрыторыі Беларусі змяніла характар навуковых даследаванняў. Навуковая дзейнасць у Беларусі ў другой палове 19 ст. вылучалася, па-першае, палітызаванасцю, па-другое, развіццём пераважна гуманітарных навук. Пасля паўстання 1863-1864 гг. царскі ўрад мабілізаваў афіцыйную навуку для абгрунтавання канцэпцыі заходнерусізму. Дадзенай мэце падпарадкоўваліся даследаванні ў галіне гісторыі, этнаграфіі, археалогіі, мовазнаўства.

Зборам і выданнем гістарычных дакументаў, звязаных з мінулым “Паўночна-Заходняга краю”, з 1864 г. актыўна займаліся Віленская археаграфічная камісія і ўпраўленне Віленскай навучальнай акругі. Былі выдадзены значныя навуковыя працы, прысвечаныя гісторыі беларускіх зямель (М. Каяловіч, М. Доўнар-Запольскі, М. Любаўскі, М. Уладзімірскі-Буданаў, А. Сапуноў і інш.).

У 1867-1874 гг. у Вільні дзейнічаў аддзел Рускага геаграфічнага таварыства, па ініцыятыве якога праводзіліся археалагічныя экспедыцыі, збіраліся старадаўнія рэчы і гістарычныя дакументы. У апошняй трэці 19 ст. з’яўляюцца прысвечаныя Беларусі фундаментальныя этнаграфічныя і мовазнаўчыя працы. У 1870 г. быў выдадзены першы “Слоўнік беларускай гаворкі”, створаны I. Насовічам. Таксама вялікі ўнёсак у развіццё беларускай этнагарафіі і мовазнаўства ўнеслі П. Шэйн, М. Нікіфароўскі, Е. Раманаў, М. Федароўскі, П. Уладзіміраў, Я. Карскі і інш. Нягледзячы на афіцыйную скіраванасць большасці сацыяльна-гуманітарных навуковых даследаванняў, іх вынікі мелі вялікае значэнне ў вывучэнні гістарычнага мінулага, мовы, побыту, фальклору беларускага народа.

Пэўныя дасягненні меліся ў апошняй трэці 19 ст. і ў межах навуковага вывучэння прыродных рэсурсаў Беларусі. Прырода Палесся вывучалася Заходняй экспедыцыяй па асушэнню балот (1873-1898), якую ўзначальваў І.І. Жылінскі. Даследаванне асобных азёр на тэрыторыі Беларусі было ажыццёўлена ў 1894-1895 гг. экспедыцыяй пад кіраўніцтвам Д. Анучына.

Аднак, нягледзячы на пэўныя навуковыя дасягненні апошняй трэці 19 ст., развіццё навукі ў Беларусі істотна стрымлівалася з-за адсутнасці ў краі вышэйшых навучальных устаноў і спецыялізаваных навуковых цэнтраў.

 

Мастацкая культура.

У мастацкай культуры Беларусі 19 ст. можна вылучыць два этапы.

На першым этапе, які ў асноўным супадае з першай паловай 19 ст., пануе рамантызм у якасці галоўнага стылю мастацкай культуры. Пад рамантызмам разумеецца агульнаеўрапейскі культурны рух першай паловы 19 ст., у межах якога ажыццяўляецца крытыка індустрыяльнай цывілізацыі і рацыяналістычнага светапогляду. У супрацьвагу гэтаму сцвярджаецца ідэал цэласнага развіцця асобы і сацыяльнай гармоніі. У мастацкай культуры рамантызму ўзрастае ўвага да ўнутранага свету чалавека. Сутнасцю рамантызму было імкненне супрацьпаставіць рэльнай рэчаіснасці абагулены ідэальны вобраз. Характэрнай выступае апалогія гістарычнага мінулага, што прыводзіць да ўзрастання зацікаўленасці традыцыйнай культурай.

Уплыў рамантызму меў месца ў розных накірунках мастацкай культуры першай паловы 19 ст.:

Літаратура. У першай палове 19 ст. літаратура на землях Беларусі з’яўлялася пераважна польскамоўнай. Буйнейшым яе прадстаўніком, ураджэнцам Беларусі з’яўляецца Адам Міцкевіч (аўтар паэм “Пан Тадэвуш”, “Дзяды”, “Мешка, князь Навагрудка” і інш.). Таксама вялікі ўнёсак ў развіццё польскамоўнай рамантычнай літаратуры зрабілі Уладзіслаў Сыракомля, Ян Чачот, Ян Баршчэўскі і інш.

У той жа час пад уплывам рамантызму сярод польскамоўных літаратараў узнікае цікавасць да беларускага фальклору і мовы, на якой ён быў створаны. Вынікам становіцца фарміраванне ў першай палове 19 ст. беларускамоўнай мастацкай літаратуры (вершы, балады, апавяданні, п’есы). Да найбольш вядомых прадстаўнікоў гэтай літаратуры належаць Вінцэнт Дунін-Марцінкевіч (п’есы “Сялянка”, “Пінская шляхта”, апавяданні “Вечарніцы, “Гапон” і інш.), Ян Баршчэўскі (зборнік апавяданняў “Шляхціц Завальня, або Беларусь у фантастычных апавяданнях” і г.д.), Аляксандр Рыпінскі (творы “Беларусь”, “Нячысьцік”). Некаторыя беларускамоўныя творы былі ананімнымі (сатырычныя паэмы “Энеіда навыварат”, “Тарас на Парнасе”). Вядомы таксама беларускамоўны верш сялянскага паэта Паўлюка Багрыма “Зайграй, зайграй, хлопча малы”.

Тэатр і музыка. У першай палове 19 ст. працягваюць дзейнічаць прыватныя магнацкія тэатры. Оперы ставілі ў Слуцкім і Нясвіжскім тэатрах Радзівілаў, Дзярэчынскім і Ружанскім тэатрах Сапегаў і інш. У 1845-1847 гг. у губернскіх гарадах ствараліся пастаянныя прафесійныя тэатры, якія знаходзіліся пад кантролем тэатральнай дырэкцыі. Рэпертуар тэатраў быў двухмоўным – польскім і рускім. На сцэне ставіліся п’есы польскіх, рускіх і заходнееўрапейскіх аўтараў. Разам з прафесійным развіваўся аматарскі тэатр, які быў вельмі папулярны сярод шляхты, чыноўнікаў і афіцэраў. У 1840-я – на пачатку 1860-х гг. дзейнічаў музычна-драматычны гурток у маёнтку В. Дуніна-Марцінкевіча. У яго межах у 1852 г. адбылася прэм’ера першай беларускамоўнай оперы «Сялянка». Аўтарам музыкі стаў Станіслаў Манюшка (адзін з заснавальнікаў класічнай польскай оперы), а лібрэта створана на аснове п’есы В. Дуніна-Марцінкевіча.

Архітэктура. Рост гарадоў у першай палове 19 ст. знайшоў адлюстраванне ў горадабудаўніцтве. Гарады забудоўваліся па праектах рэгулярнай планіроўкі. Характэрнымі прынцыпамі забудовы былі сіметрычнае размяшчэнне кварталаў, прамалінейнасць вуліц.

У адрозненне ад іншых накірункаў культуры ў архітэктуры ў разглядаемы перыяд пануе стыль класіцызму. Вялікую ролю ў развіцці дадзенага стылю ў Беларусі адыгралі Віленская архітэктурная школа, творчасць рускіх архітэктараў М.Львова, В.Стасава, А.Мельнікава, англічаніна Дж.Кларка. Яркімі прыкладамі архітэктуры ў стылі класіцызму гэтага перыяду з’яўляюцца палацава-паркавы ансамбль Румянцавых у Гомелі, палацавы комплекс у Снове (Нясвіжскі раён), губернатарскія палацы ў Віцебску, Мінску і Гродне, Іосіфаўскі праваслаўны сабор у Магілёве і інш.

Выяўленчае мастацтва. У развіцці беларускага выяўленчага мастацтва першай паловы 19 ст. цесна пераплятаюцца элементы рамантызму і класіцызму. Важную ролю ў гэты перыяд адыграла Віленская школа жывапісу, створаная пры аддзяленні выяўленчага мастацтва ў Віленскім універсітэце, якая прытрымлівалася класічных канонаў у жывапісе. Яе заснавальнікам быў прафесар Ф.Смуглевіч. На працягу першай чвэрці 19 ст. школа падрыхтавала больш 250 мастакоў, гравёраў, скульптараў і выкладчыкаў малявання для навучальных устаноў Беларусі. Падрыхтоўка прафесійных мастакоў у Беларусі вялася таксама ў Полацкай езуіцкай акадэміі. Пасля закрыцця Віленскага ўніверсітэта вышэйшую мастацкую адукацыю стала магчыма набыць у Пецярбургскай акадэміі мастацтваў. Гэтыя акалічнасці адбіліся на беларускай школе выяўленчага мастацтва, дзе фарміруюцца адметныя жанры:

- гістарычны (Я. Сухадольскі, Ф. Смуглевіч, Я. Дамель);

- партрэтны (I. Аляшкевіч, В. Ваньковіч);

- бытавы (У. Бычкоўскі, Ю. Карчэўскі, К. Русецкі);

- пейзажны (Н. Орда, В. Дмахоўскі);

- нацюрморт (I. Хруцкі).

У першай палове 19 ст. развіваецца скульптурнае мастацтва. Першым прафесійным скульптарам у Беларусі лічыцца К. Ельскі. Ён стварыў галерэю (больш за 50) партрэтаў гістарычных дзеячоў, працаваў над аздабленнем культавых і грамадскіх будынкаў.

Другі этап у развіцці мастацкай культуры Беларусі разглядаемага перыяду прыпадае на другую палову 19 ст. Для яго ўласцівым з’яўляецца засваенне ў якасці пануючага мастацкага стылю рэалізму, для якога характэрна адлюстраванне рэчаіснасці такой, якой яна з’яўляецца сама па сабе, павышаная ўвага да сацыяльных праблем. Разам з тым станаўленне дадзенага накірунку ў мастацтве істотна тармазілася сацыяльна-палітычнымі ўмовамі, што склаліся ў Беларусі пасля паўстання 1863-1864 гг. Так, царызм абмяжоўваў развіццё мастацкай літаратуры на польскай мове; з 1867 г. забаранялася выданне твораў на беларускай мове лацінскім шрыфтам. У цэлым да канца 19 ст. мастацкая культура ў Беларусі развівалася павольна.

Літаратура. У другой палове 19 ст. літаратура на беларускіх землях развіваецца пераважна на рускай і польскай мовах. У апошнія дзесяцігоддзі 19 ст. назіраецца паступовае развіццё беларускамоўнай літаратуры. Характэрнымі яе рысамі з’яўляліся цесная сувязь з беларускім нацыянальным рухам, вострая сацыяльная скіраванасць, сцвярджэне ідэалаў рэалізму. Асноўнымі прадстаўнікамі беларускай літаратуры другой паловы 19 ст. з’яўляюцца:

Францішак Багушэвіч (1840-1900), аўтар зборнікаў вершаў, якія мелі паслядоўную нацыянальную і сацыяльную скіраванасць, “Дудка беларуская” і “Смык беларускі”, апавядання “Траляляначка” (выдадзены за мяжой, у Аўстра-Венгрыі ў 1890-я гг.).

Янка Лучына (І.Л. Неслухоўскі) (1851-1897), аўтар вершаў на беларускай, рускай і польскай мовах, актыўны супрацоўнік часопіса “Минский листок”. Яго зборнік беларускамоўных вершаў “Вязынка” быў выдадзены пасмяротна ў Пецябургу (1903).

Адам Гурыновіч (1869-1894), аўтар шэрагу беларускамоўных вершаў, напісаных з выразных сацыяльна-крытычных пазіцый.

Прадстаўнікамі беларускамоўнай літаратуры з’яўляліся Альгерд Абуховіч, Фелікс Тапчэўскі, Аляксандр Ельскі, Карусь Каганец. Беларуская мова часам выкарыстоўвалася ў рэвалюцыйнай публіцыстыцы.

Тэатр і музыка. Пасля падаўлення паўстання 1863-1864 гг. узмацняецца русіфікацыя тэатральнай дзейнасці. Паводле распараджэння віленскага генерал-губернатара М. Мураўёва, былі забаронены тэатральныя прадстаўленні на польскай мове. Спынілі дзейнасць аматарскія тэатры, арганізаваныя дзеячамі польскамоўнай культуры. Царскія ўлады адводзілі тэатру значную ролю ў выхаванні грамадскасці ў вернападданніцкім духу.

Напрыканцы 19 ст. тэатральнае жыццё ў Беларусі істотна актывізавалася. Амаль ва ўсіх буйнейшых гарадах Беларусі былі пабудаваны пастаянныя тэатральныя памяшканні. Разам з мясцовымі ў губернскіх гарадах выступаюць шматлікія рускія і ўкраінскія тэатральныя калектывы. Рэпертуар складалі ў асноўным творы рускай і заходнееўрапейскай класічнай драматургіі. У межах музычнай культуры ў 1871 г. было створана Мінскае музычнае вучылішча арганістаў. У губернскіх гарадах фарміруюцца музычна-тэатральныя і літаратурныя гурткі.

Архітэктура. На развіццё архітэктуры другой паловы 19 ст. значны ўплыў аказалі хуткае развіццё прамысловасці і рост гарадоў. Вялікую ролю набыло грамадзянскае, жыллёвае і прамысловае будаўніцтва, якое вялося згодна з тыпавымі праектамі. Развівалася будаўнічая тэхніка, шырока выкарыстоўваліся новыя будаўнічыя матэрыялы – бетон, металічныя канструкцыі. Гэта суправаджалася пошукам новага архітэктурнага стылю, які павінен быў адпавядаць новым умовам. У цэлым у архітэктуры панавала эклектыка – спалучэнне элементаў розных стыляў пры будаўніцтве і ў афармленні будынка. У апошняй трэці 19 – пачатку 20 стст. хутка развіваецца культавае будаўніцтва: адбываеца масавае ўзвядзенне цэркваў-“мураўёвак”, пабудаваных у руска-візантыйскім (або псеўдарускім) стылі (вясковыя цэрквы, Крыжаўздвіжанскі храм у Полацку). Новыя каталіцкія храмы будуюць у стылі псеўдаготыкі (Сар’я, Крэва).

Выяўленчае мастацтва. У выяўленчым мастацтве пануюе рэалістычны напрамак. Асноўнымі жанрамі ў жывапісе гэтага перыяду з’яўляліся:

- гістарычны (К. Альхімовіч);

- бытавы (Н. Сілівановіч, Ю. Пэн);

- пейзажны (А. Гараўскі, Ф. Рушчыц, Г. Вейсенгоф).

Мастацкая культура Беларусі 19 ст. была неаднароднай па нацыянальнай прыкмеце. Цэнтрамі рускай культуры з’яўляліся гарады, у першую чаргу губернскія (перыядычныя выданні, тэатры, музеі, бібіліятэкі, літаратурна-мастацкія гурткі і інш.), а таксама праваслаўныя цэрквы. Польская культура ў першай трэці 19 ст. актыўна развівалася ў межах адукацыйных устаноў; з сярэдзіны 19 ст. яе цэнтрамі становяцца маёнткі буйных землеўладальнікаў, якія атаясамлівалі сябе з польскай нацыяй (прыватныя бібіліятэкі, зборы помнікаў матэрыяльнай культуры, польскамоўныя літаратурныя гурткі і інш.), а таксама каталіцкія касцёлы. У гарадах значную ролю мела яўрэйская культура, якая канцэнтравалася вакол шматлікіх сінагог, іудзейскіх навучальных устаноў, дабрачынных таварыстваў, хатніх бібліятэк. Беларуская нацыянальная культура ў 19 ст. толькі пачынае фарміравацца (беларускамоўная літаратура, тэатр).

Такім чынам, у 19 ст. працягваецца паступовае развіццё мастацкай культуры на землях Беларусі ў рэчышчы агульнаеўрапейскіх культурных працэсаў. У той жа час дадзенае развіццё ў значнай ступені дэфармавалася спачатку паланізацыяй, а затым русіфікатарскай палітыкай царызму.

 

Асноўныя паняцці:

Нацыя, нацыянальная самасвядомасць, нацыянальны рух, Віленская навучальная акруга, пачатковыя школы, павятовыя вучылішчы, гімназіі, Віленскі універсітэт, Полацкая езуіцкая акадэмія, “Віленскі дзённік”, “Полацкі штомесячнік”, Віленская медыка-хірургічная акадэмія, Горы-Горацкі земляробчы інстытут, “Губернскія ведамасці”, класічныя гімназіі, рэальныя гімназіі, народныя вучылішчы, царкоўнапрыходскія школы, настаўніцкія семінарыі, Віленская археаграфічная камісія, Рускае геаграфічнае таварыства, рамантызм, беларускамоўная мастацкая літаратура, віленская архітэктурная школа, віленская школа жывапісу, рэалізм.

 

Кантрольныя пытанні і заданні:

1. Вызначце сутнасць і асноўныя характарыстыкі паняцця “нацыя”? Падумайце, чаму фарміраванне нацый робіцца магчымым толькі ва ўмовах капіталістычнай мадэрнізацыі.

2. Якія можна вызначыць два асноўныя шляхі фарміравання нацый у Еўропе 19 ст.? Які з гэтых шляхоў знайшоў рэалізацыю пры фарміраванні беларускай нацыі?

3. Вызначце, якія меліся аб’ектыўныя перадумовы фарміравання беларускай нацыі ў 19 ст.?

4. Чаму фарміраванне беларускай нацыі ў 19 ст. адбывалася вельмі павольнымі тэмпамі? Якія асаблівасці сацыяльна-эканамічнай і сацыяльна-палітычнай сітуацыі ў Беларусі абумовілі гэта?

5. Падумайце, які адбітак на працэсы фарміравання нацый на тэрыторыі Беларусі мела канфесійная разнастайнасць грамадства?

6. Растлумачце, чаму прадстаўнікі эканамічнай, палітычнай і інтэлектуальнай эліты беларускага грамадства ўключаліся пераважна ў працэсы фарміравання рускай і польскай, а не беларускай нацыі? Якія гэта мела наступствы для станаўлення беларускай нацыі?

7. Паспрабуйце вызначыць асноўныя этапы ў станаўленні беларускага нацыянальнага руху і іх асаблівасці.

8. Якую ролю адыграла навуковае беларусазнаўства 19 ст. у станаўленні беларускага нацыянальнага руху? Прывядзіце доказы на карыць гэтага.

9. Якія асноўныя ідэі сфарміраваліся ў межах беларускага нацыянальнага руху ў канца 19 ст.? Дайце іх характарыстыку.

10. Якія можна вылучыць этапы ў развіцці адукацыі і навукі на тэрыторыі Беларусі ў 19 ст.? У чым палягае іх спецыфіка?

11. Якія тыпы навучальных устаноў дзейнічалі на тэрыторыі Беларусі ў першай трэці 19 ст.?

12. Якую ролю ў развіцці навукі Беларусі першай трэці 19 ст. мелі Віленскі ўніверсітэт і Полацкая езуіцкая акадэмія?

13. Якія прычыны прывялі да змен у адукацыйнай палітыцы царызму ў 1820-1830-я гг.? У чым канкрэтна праявіліся дадзеныя змены?

14. Падумайце, чаму царскі ўрад імкнуўся абмежаваць доступ прадстаўнікоў непрывілеяваных саслоўяў да адукацыі? Якія гэта мела вынікі?

15. У якіх установах ажыццяўляліся навуковыя даследаванні ў Беларусі ў другой трэці 19 ст.? Дайце характарыстыку дадзеных даследаванняў.

16. Якія факты сведчаць пра ўзмацненне палітыкі русіфікацыі з боку царызму ў адукацыйнай сферы ў апошняй трэці 19 ст.? Якія гэта мела наступствы для культурнага развіцця Беларусі?

17. У чым сутнасць адукацыйнай рэформы 1864 г.? У чым спецыфіка яе праяўлення ў Беларусі?

18. Чым можна патлумачыць істотную перавагу ў сістэме адукацыі Беларусі царкоўнапрыходскіх школ? Які змест мела навучанне ў гэтых школах?

19. Якія можна зрабіць агульныя высновы адносна ўзроўню адукаванасці беларускага насельніцтва ў 19 ст.?

20. Якія асаблівасці мелі навуковыя даследаванні ў Беларусі ў апошняй трэці 19 ст.? У якіх галінах яны пераважна ажыццяўляліся?

21. Які культурны накірунак панаваў у мастацкай культуры Беларусі першай паловы 19 ст.? Якім чынам ён праявіўся ў розных яе галінах?

22. Якія рысы рамантызму паўплывалі на фарміраванне беларускамоўнай літаратуры першай паловы 19 ст.?

23. Якія змены адбываюцца ў тэатральным жыцці Беларусі ў першай палове 19 ст.?

24. Якім чынам адбываецца развіццё беларускай літаратуры ў другой палове 19 ст.?

25. Ахарактарызуйце тэатральнае жыццё ў Беларусі ў другой палове 19 ст. Вызначце яго спецыфіку?

26. Параўнайце развіццё архітэктуры Беларусі ў першай і другой палове 19 ст.

27. Якія стылі і жанры пераважалі ў выяўленчым мастацтве Беларусі ў 19 ст.?

28. Якім чынам праяўлялася нацыянальная разнастайнасць мастацкай культуры Беларусі 19 ст.? Падумайце, якая сувязь маецца паміж фарміраваннем нацый і развіццём нацыянальных культур?

 

Тэмы дакладаў і рэфератаў:

1. Моўна-культурная і канфесійная сітуацыя на тэрыторыі Беларусі ў 19 ст.

2. Станаўленне беларускага нацыянальнага руху ў 19 ст.