Прыналежныя прыметники, их утварэнне

 

.Сінанімічнымі з’яўляюцца розныя формы прыналежных прыметні- каў маёй – мае, тваёй – твае, яго – ягоны, яе – ейны, сваёй – свае, наша – нашая, ваша–вашая, нашай – нашае, вашай – вашае, іх–іхні, наш – наскі і г. д. Першыя займеннікі кожнай пары ўжываюцца ва ўсіх стылях мовы і з’яўляюцца стылістычна нейтральнымі, а другія выкарыстоўва- юцца ў гутарковым, мастацкім і публіцыстычным стылях, надаюць выказ- ванню адценне непасрэднасці, размоўнасці: Струна на скрыпачцы - яшчэ не ўсё, каб можна было ад ейных песень аж плакаць (В. Карамазаў); Паволі, з жалем, стары загаварыў: «Тут некалі стаяла нашая хата» (П. Броўка).

У мастацкім, публіцыстычным і гутарковым стылях асабовыя, прыналежныя і інш. займеннікі могуць сэнсава выдзяляцца. У такім разе (асабліва калі лагічны націск падае на займеннікі) яны надаюць тэксту выразную эмацыянальна-экспрэсіўную афарбоўку ці служаць сродкам характарыстыкі персанажаў: Мой родны кут, як ты мне мілы!.. (Я. Колас); Апейка неспадзеўкі стаў злавацца. «Чорт вас пабяры! - нават злуючыся, ён гаварыў роўна, ціха. - Для вас, для вашага шчасця стараюцца, гінуць людзі. А вы, вы - за сябе стаяць не ўмееце!.. Ты - не бандыт, ты - крот, які капаецца ў сваёй нары. I толькі адну сваю шкуру беражэ. А там хоць трава не расці! Хай другія прынясуць табе шчасце на талерцы!..» (I. Мележ).

7. МАТЭРЫЯЛЫ ДЛЯ КІРУЕМАЙ САМАСТОЙНАЙ РАБОТЫ СТУДЭНТАЎ:

1. Прачытайце і вызначце функцыянальна-стылістычную ролю выдзеленых займеннікаў. Для якіх стыляў характэрна падобнае ўжы- ванне асабовых займеннікаў?

1. Алёша зноў упарта паўтарыў: «У школу я не пайду!» Сяргей ажно падскочыў: «То ідзі к чорту лысаму!.. 3 ім дырэктар школы размаўляе, як з чалавекам, а ён - што папугай: не пайду, не пайду! Ты можаш адказаць па-чалавечаму, калі з табой размаўляюць?» (I. Шамякін).

2. Маеўскі пяшчотна пагладзіў яе руку. «Ну, вось і слёзы... Куды
нам да партызан са слязамі? - Ён на момант задумаўся, а потым ціха
сказаў: - Пачакай крыху, Танюша» (I. Шамякін).

3. Што найперш важна і дорага для нас у паэзіі Хадыкі? Паэтава
шчырасць, маральная чысціня, душэўная самааддача і нават ахвярнасць,
з якімі ён шукае, знаходзіць і абараняе свае жыццёвыя і творчыя прынцыпы, грамадскія і эстэтычныя ідэалы... Але сказанае намі толькі тады можа мець сэнс, калі мы звернемся да самога Хадыкі, дамо слова яго вершам... (В. Бечык).

4. I хадзіў Амелька, сярод людзей цёрся ды ўсё азіраўся: ці няма
якіх хітрыкаў збоку, ці не збіраецца падкалупіць цябе хто (М. Лынькоў).

2. Прачытайце і скажыце, у якім выпадку замест выдзеленага займенніка можна выкарыстаць займеннік ён, а ў якім - займеннік мы.

1. «Ян Матэйка, дзеці,- гаворыць настаўніца,- гэта быў такі польскі мастак. Слаўны мастак, на ўвесь свет. Ну, а ты што тут робіш, задуманы? Пакажы» (Я. Брыль). 2. Данік падае настаўніцы сшытак. «Ну, вядома. Усе ўжо малююць, а Малец... Трэба рабіць, а ты сядзіш ды думаеш пра нябесныя мігдалы...» (Я. Брыль).

3. Спішыце сказы і падкрэсліце размоўна-гутарковыя формы займеннікаў. У якіх стылях выкарыстоўваюцца падобныя формы?

1. Дзе столькі разгону для твае жвавасці, для твайго спрыту, для тваіх забавак, як не на касьбе (Я. Колас). 2. Крывёнак у акопе раптам змаўкае, я трывожна ўслухоўваюся- але спакваля ягоны кулямёт грукоча далей (В. Быкаў). 3. Здаецца, Хведар спатоліў прагу свае душы, а што будзе далей, хай тое і будзе (В. Быкаў). 4. Іхняя хата стаяла недалёка ад маёй: звычайная сялянская хата (I. Навуменка).

4. Спішыце і вызначце функцыянальна-стылістычную ролю займеннікаў.

1. Нідзе няма такіх бяроз, як на маёй Радзіме. Такіх русявых доўгіх кос, такіх азімін. Такіх бароў, і курганоў, і калыханак... (Н. Загорская). 2. Вас шукаюць вочы мае, вас калышуць думы мае, вас чакае сэрца маё - дык няўжо у вас знойдуцца сілы... Абмінуць?! (Н. Загорская). 3. Вы не зломкі, вы не зноскі, - вы народ магутны (Я. Купала). 4. Хоць я ніколі не знайду сваіх слядоў і хісткай кладкі, а ўсё ж лячу к свайму гнязду, к свайму адзінаму пачатку (С. Грахоўскі).

Багаццем і разнастайнасцю марфалагічных форм вызначаецца дзеяслоў, і гэта дае магчымасць карыстацца сінанімічнымі заменамі адных форм другімі, ужываць адны формы ў значэнні другіх з надан- нем тэксту адпаведнага стылю тую ці іншую танальнасць, эмацы- янальна-экспрэсіўную афарбоўку.

Так, формы цяперашняга часу ў гутарковым, мастацкім і публіцы- стычным стылях ужываюцца:

а) у значэнні прошлага ў тых выпадках, калі размова ідзе пра такія з’явы, падзеі і г.д., якія звярнулі на сябе асаблівую ўвагу і выклікалі адпа- веднае пачуццё. Спалучэнне ў адным тэксце названых форм стварае ілю- зію, што дзеянне адбываецца ў момант гутаркі, што яно нібы разгорт- ваецца перад вачыма слухача ці чытача. Гэтым перадаецца эмацыянальная ўзрушанасць і дасягаецца большая выразнасць у адлюстраванні з’яў і па- дзей, напрыклад: Дзень быў хмурны і марозны - адзін з тых зімовых дзён, якія пачынаюцца чароўнымі раніцамі: устаеш, выходзіш на двор і не можаш адарваць позірку ад дрэў - такімі казачна цудоўнымі, фантас- тычна прыгожымі робіць іх іней (I. Шамякін);

б) у значэнні будучага, калі неабходна падкрэсліць, што дзеянне абавязкова адбудзецца: «Ну, сынок,- звярнуўся Максім да Андрэя,- пара спаць. Заўтра раненька едзем у лес. Відаць, ужо пайшоў бярозавік».

Формы прошлага часу ў гутарковай мове часам выкарыстоўваюцца ў значэнні будучага, якое наступіць адразу пасля моманту гутаркі: «Запра- гайце, дзядзька Пятрусь, каня і я паехала», - кінула Антаніна.

Формы будучага часу ў гутарковым, мастацкім і публіцыстычным стылях могуць выкарыстоўвацца:

а) у значэнні цяперашняга, калі выказванню пра які-небудзь знешне звычайны факт, падзею, дзеянне ці з'яву надаецца эмацыянальна-экспрэ- сіўнае адценне: Вузкаю крывою стужкаю праходзіць між палеткаў вяско- вая дарога. То ўзбяжыць яна на горку, то спусціцца ў лагчыну, цёмнаю норкаю марскане ў лес, пад страху хмурных ялін, абагне курган, узгорак, роўнаю палоскаю ляжа на полі, перасячэ гай, прарэжа луг, ускочыць у вёску, згубіцца тут на мінутку і потым зноў выскачыць у поле і зноў па- бяжыць калясіць грудзі зямлі (Я. Колас);

б) у значэнні прошлага для эмацыянальна-экспрэсіўнай перадачы такога дзеяння, якое ўзрушыла апавядальніка раптоўнасцю і неспадзява- насцю:

Я паклаў люльку, а Яська пайшоў ад мяне.

— Куды ж ты пайшоў? – пытаю.

— Чаму куды? Дадому.

— А ці ж твой там дом?

Як зарагоча ж мой Яська, як выхваціць з зубоў люльку... Ды як пусціць ён у мяне люлькаю, дык тая люлька аж загула ў мяне каля вушэй... (Я. Колас).

У гутарковым і мастацкім стылях формы будучага часу ў спалучэнні з часціцай бывала выкарыстоўваюцца для перадачы такіх дзеянняў у мінулым, успамін пра якія выклікае тыя ці іншыя пачуцці (замілавання, тугі і да т. п.): Бывала пойдзеш у лес, нарвеш арэхаў, нарэжаш баравікоў - душа радуецца.

Для выражэння розных эмацыянальна-экспрэсіўных адценняў у гутарковым, мастацкім і часткова ў публіцыстычным стылях выкарыстоў- ваюцца адны формы ладу дзеяслова ў значэнні другіх.

Даволі часта сустракаюцца выпадкі ўжывання форм загаднага ладу ў значэнні ўмоўнага: «Прыйдзі сёння Мікола, і мы скончылі б перакрываць страху, а так яшчэ заўтра прыйдзецца да паўдня тут быць», - прамовіў Ігнат.

Формы ўмоўнага ладу выступаюць:

а) у значэнні абвеснага, калі размова пра што-небудзь вядзецца ў памяркоўным тоне ў форме просьбы, парады, жадання: Я хацеў бы прасіць вас, калега, пазнаёміць мяне з вашай грамадою... (Я. Колас);

б) у значэнні загаднага, калі просьба, парада ці пажаданне выказ- ваюцца ў мяккай, далікатнай, ветлівай форме: Ты, Мікола, па Ваську схадзіў бы (Я. Брыль).

Ужыванне адных форм часу і ладу ў значэнні другіх, а таксама аса- бовых форм дзеяслова з рознымі значэннямі (гэта выразна відаць з аналізу стылістычнага выкарыстання асабовых займеннікаў) пашырана, як бачым, у гутарковым, мастацкім і публіцыстычным стылях. Што да навуковага і афіцыйна-дзелавога стыляў, то для іх не характэрна пераноснае ўжыванне адных форм у значэнні другіх.

На вызначэнне асаблівасцей выкарыстання дзеяслоўных форм студэнтам для кіруемай самастойнай работы прапануюцца наступныя віды заданняў:

1. Прачытайце і вызначце функцыянальна-стылістычную ролю дзеяслоўных форм часу.

1. Сядзе хлопчык над крынічкай і не зварухнецца, пазірае, як над дзічкай пташачка снуецца і сваіх маленькіх дзетак корміць чарвячкамі (Я. Колас). 2. - Дык вось, першае - каласнікі, потым дзверцы, потым манометр, потым помпа.. - І ўсё? - не паверыў Змітрок.- Не ўсё, але астатняе можна зрабіць самім. - Тады пайшлі да мяне абедаць (А. Кудравец). 3. Васіль заўважыў, што дзядзька Цімох таксама пачаў павольна, мерна махаць касою. Ён ідзе паціху, крыху горбячыся (I. Мележ). 4. «Добра, зараз іду ў інтэрнат, і з хлопцамі вырашым справу»,- змякчыўся Саша. 5. Выйдзеш за вёску - жытнёвыя хвалі коцяцца, цёплыя, плыняць наўсцяж... Клічуць дарогі ў бясконцыя далі… (К. Кірэенка).

2. Выпішыце з раздзела «На рэчцы» паэмы ЯкубаКоласа «Новая зямля» прыклады ўжывання адных дзеяслоўных форм у значэнні другіх і вызначце іх функцыянальна-стылістычную ролю.

3. Прачытайце і вызначце функцыянальна-стылістычную ролю вы- дзеленых дзеяслоўных форм ладу.

1. Мне хацелася б і павучыцца ў вас сяму-таму, бо вы ўжо набілі, як кажуць, руку і маеце практыку (Я. Колас). 2. Калі маеце вольную гадзінку, можа 6 пабылі крыху ў нас (К. Чорны). 3. А ён аднойчы вазьмі і прачніся, - ці можа зусім не спаў,- і выйшла ў іх з бацькам сварка (Я. Брыль). 4. А ты, Аленка, пачытала б мне што-небудзь яшчэ (Я. Брыль). 5. «Ведай я, што такі дождж пойдзе, не распачынаў бы новую сцірту»,- прамовіў Кузьма Раманавіч.

4. Перакладзіце тэкст на беларускую мову. Вызначце дзеепры- метнікі, іх ролю і адзначце адметнасці ў рускай і беларускай мовах.

Анализ медицинской ситуации в постчернобыльский период показал, что среди нестохастических последствий аварии на ЧАЭС видное место будут занимать клинические проявления атеросклероза. В 1994 году была сформирована концепция ускоренного развития атеросклероза при действии комплекса неблагоприятных факторов аварии на ЧАЭС. В патогенезе этого патологического состояния ведущую роль играют нарушения липидтранспортной системы (ЛТС), так называемые радиоционно-экологические дислипопратеинемии - ДЛП. В эксперименте показано, что изолированный радиационный фактор (внешнее гамма-облучение) способен вызывать транзиторную ДЛП. Дислипопротеинемия отражает сложные взаимоотношения в функционировании ЛТС, включающей механизм прямого и обратного транспорта холестерина. Существуюющий аппарат математико-статистических методов анализа параметров ЛТС не позволяет получить обобщенную характеристику этой сложной системы, что существенно усложняет оперативную оценку ее роли при действии разнообразных экзогенных и эндогенных факторов. Отсюда возникла задача синтеза математической модели ЛТС при развитии радиационно-индуцированных ДЛП, характеризуемых множеством показателей (Веснік Віцебскага дзяржаўнага ўніверсітэта).

5. Перакладзіце тэкст на беларускую мову. Параўнайце будову словазлучэнняў у беларускай і рускай мовах і выдзеліце неадпавед- ныя.

«Для разгрома фашизма и освобождения Франции он сделал больше целых дивизий». Так писали в сентябре 1945-го парижские газеты по случаю приезда во французскую столицу Александра Флеминга, приветствуя его горячее многих боевых генералов. Один из английских высокопоставленных военных прямо заявил: «Пенициллин спас жизнь 95 процентов всех раненых, считавшихся еще несколько лет назад безнадежными». Сам же Флеминг, выступая во Французской академии с речью, отметил, что у него были многочисленные предшественники. Да, это действительно так. Само название антибиотика - а пенициллин был первым в этой серии чудодейственных лекарств – происходит от термина «антибиозиз», который в 1889 г. предложил французский врач П. Вниллемэн для обозначения взаимного подавления организмов. В 1877 г. Л. Пастер писал о подавлении некоторыми грибками роста столбнячной бациллы. За четыре года до Вниллемэна В. Бабес говорил о том, что микроорганизмы могут выделять особые вещества, которые подавляют другие... (Д. Складнев).