Адрозніваюць прамое і пераноснае лексічнае значэнне слова.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Назва пераносу	Шлях пераносу	Прыклады
Метафара	Па форме	Іголка (хвойнага дрэва)-іголка (якой шыюць)
Па колеру	Залатыя завушніцы–залатыя каласы
Па функцыі	Крыло птушкі – крыло самалёта
Па месцы знаходжання	Галава рыбы – галава клана
Метанімія	Па змежнасці ў прасторы	Цынкавае вядро – разліць вядро
Па сумежнасці ў часе	Пераклад кнігі – чытаюць пераклад
Назва матэрыялу на выраб	Злітак срэбра – есці са срэбра
Назва дзеяння на выраб	Займацца шытвом – на стале ляжыць шытво
Імя ўласнае на выраб	Рудольф Дызель – магутны дызель
Сінекдаха	Назва часткі на цэлае	Галава каровы – статак у 200 галоў
Назва агульнага на канкрэтнае	Зброя (прылада для нападу ці абароны) – зброя (пісталет)
Родавая назва на відавую	Дзічка (яблыня) – дзічка (плод яблыні)

 

Словы бываюць адназначнымі і мнагазначнымі

 

Словы, якія маюць толькі адно значэнне, называюцца адназначньмі. Гэта пераважна словы, якія абазначаюць навуковыя і тэхнічныя паняцці, а таксама некаторыя назвы раслін, жывёл, птушак, прадметаў (бульдозер, кісларод, ёлка, алень, аловак і інш.). Большасць слоў беларускай мовы маюць не адно, а некалькі значэнняў, такія словы называюцца мнагазначньмі. Бялок - празрыстая частка птушынага яйка, якая акружае жаўток; белая, празрыстая абалонка вока.

З’ява гукавога супадзення зусім розных па сэнсе моўных адзінак называецца аманіміяй. У адрозненні ад мнагазначнага слова, у якім паміж значэннямі захоўваецца семантычнае адзінства, амонімы – словы зусім розныя, якія па тых ці іншых прычынах супалі ў гучанні. У філалагічных слоўніках амонімы падаюцца ў розных слоўнікавых артыкулах і пазнача- юцца надрадковай лічбай: кіт¹, кіт²; стапа¹, стапа².

Амонімы – словы, якія аднолькава гучаць і пішуцца, але маюць розныя значэнні. Выдзяляюць лексічныя, марфалагічныя і фанетычныя амонімы.

Лексічныя амонімы. Поўныя лексічныя амонімы – словы, якія супадаюць у гучанні і напісанні ва ўсіх сваіх граматычных формах: гасцінец (падарунак) – гасцінец (дарога), малінаўка (яблык) – малінаўка (птушка). Калі словы адной і той жа часціны мовы супадаюць толькі ў адной або некалькіх граматычных формах, то гэта няпоўныя амонімы: адрываць (ад адарваць); адрываць (ад адрыць), бор (стары густы сасновы лес) – бор (хімічны элемент).

Марфалагічная амонімы (амаформы) – словы, у якіх супадаюць у вымаўленні і напісанні толькі асобныя формы: (не маюць супадзенняў у пачатковай форме): горкі перац – з’ехаць з горкі; асеннія палі – палі кветкі; маладыя асіны – асіны рой. Амаформы - гэта, як правіла, словы розных часцін мовы.

Фанетычныя амонімы (амафоны) – гэта словы, якія гучаць аднолькава, але пішуцца па-рознаму: плод і плот, раман і Раман, казка і каска, грыб і грып.

Амографы -гэта словы, якія пішуцца аднолькава, але адрозніваюц- ца ў вымаўленні месцамі націску: памяць – памяць, прыклад – прыклад, мука – мука, каня – каня.

Сінонімы - словы, якія абазначаюць адзін і той жа прадмет, якасць, дзеянне, але пішуцца і вымаўляюцца па-рознаму.

Група з двух ці больш сінонімаў называецца сінанімічньм радам, пры запісе якога на першьм месцы ставіцца слова дамінанта (слова, якое шырэй за іншыя выкарыстоўваецца ў мове і больш дакладна выражае агульнае значэнне): крэпасць – цвярдыня – бастыён – цытадэль; ісці – крочыць – маршыраваць – цягнуцца – плесціся; мала – нямнога – троху. У некаторых сінанімічных радах могуць аб’ядноўвацца словы розных часцін мовы (мала, жменя (гароху)).

Калі слова з’яўляецца мнагазначньм, то яно можа ўваходзіць у роз- ныя сінанімічныя рады: прыняць – залічыць на першы курс, прыняць – сус- трэць гасцей; ціхі чалавек – спакойны; ціхі чалавек – слабы, нячутны. Не- каторыя рады сінанімічных слоў складаюцца са слоў і спалучэнняў слоў: драмаць – кляваць носам, мала – як кот наплакаў. Сінонімы ўзніклі пры абазначэнні аднаго і таго ж прадмета, з’явы, прыметы, паняцця. Выкарыс- тоўваюцца: агульнаўжывальныя і дыялектныя словы(падасінавік – асавік, авадзень – здрок); словы сучаснай мовы і ўстарэлыя словы (канікулы – вакацыі, лоб – чало); спрадвечна беларускія і запазычаныя словы (прыстаўка – прэфікс, змена – эвалюцыя, адлегласць – дыстанцыя, важны – актуальны).

Сінонімы бываюць:

а ) семантычныя – якія адрозніваюцца сэнсавым адценнем: вялікі – агромністы – гіганцкі; б ) стылістычныя – адрозніваюцца рознай стыліс- тычнай афарбоўкай (выкарыстоўваюцца ў розных стылях): маланка – бліскаўка, бегемот – гіпапатам, вандроўнік – пілігрым; в) семантыка-сты- лістычныя – адрозніваюцца семантыкай і сферай ужывання адначасова: пісаць – крэмзаць, крычаць – галёкаць, забрудзіць – замызгаць; г) абса- лютныя (дублеты) – адрозненне сінонімаў увогуле не выражана: стронга – фарэль, правапіс – арфаграфія, вываз – экспарт; д) кантэкстуальныя – словы, якія з’яўляюцца сінанімічньмі толькі ў пэўным кантэксце:

1. Раптам адтуль упаў мне ў вочы нясцерпны яркі сноп святла. 2. Зноў ляціць угору святло майго ліхтарыка. 3. І зноў адтуль, у адказ, меч святла.

Антонімы – словы з супрацьлеглым значэннем: рознакарэнныя (добры – дрэнны, халодны - гарачы); аднакарэнныя (закрыць – адкрыць, прывязаць – адвязаць).

Прыстаўкі не-, без-, анты-, контр- надаюць слову супрацьлеглае значэнне: добры – нядобры, ціхі голас – гучны голас, ціхая вуліца – шумная вуліца, ціхі ход – хуткі ход, дэмакрат – антыдэмакрат, наступленне – контрнаступленне, гарачы чай – халодны чай, гарачы прыём – халодны прыём.

Прыёмы выкарыстання антонімаў наступныя:

Антытэза – ярка выражанае супастаўленне кантрасных з’яў, паняц- цяў, вобразаў (Песня, любоў і нянавісць, будзьце заўсёды са мной. Стук радасны ў грудзях не змоўк, жыццё і плача і смяецца.).

Аксюмаран – наўмыснае спалучэнне слоў, якія выражаюць проці- леглыя, лагічна несумяшчальныя паняцці (салодкі сум, цёплы халадок, гарачы снег, страшная прыгажосць).

Паронімы – словы з блізкім гучаннем, але розным лексічным значэннем (аператыўны і аперацыйны, атамнік і атамшчык, вытворны і вытворчы). Паронімамі бываюць: назоўнікі (нявеста – нявестка); прыметні- кі (ласкавы – ласкальны); дзеясловы (чырванець – чырваніць). Параніміч- нымі парамі выступаюць спрадвечна беларускія словы (сыты – сытны) і запазычаныя (абанент – абанемент, эфектны – эфектыўны). Словы-пароні- мы адрозніваюцца паміж сабою прыстаўкамі (павіннасць – правіннасць, надзвычайна – незвычайны) або суфіксамі (слоўны – слоўнікавы, малаважны – малаважкі).

 

2.2. дыферэнцыяцыя лексікі беларускай мовы

 

Лексіка беларускай мовы развівалася і ўзбагачалася на працягу многіх стагоддзяў. Паводле паходжання яна падзяляецца на дзве групы: спрадвечна беларуская і лексіка іншамоўнага паходжання.

Агульнаславянскія словы сустракаюцца ва ўсіх славянскіх мовах (напрыклад: усходнеславянскіх (беларускай, рускай, украінскай), паўднё- ваславянскіх (балгарскай, славенскай), заходнеславянскіх (польскай, чэш- скай). Гэта назвы асоб: маці, сын, сястра, брат, дзед; частак цела: глотка, калена, валасы; свойскіх жывёл: авечка, бык, карова, кабан, кабыла, конь, каза; дзікіх звяроў: воўк, ліса, заяц; птушак: бусел, галка, варона; прад- метаў: калода, валун, жэрдка, вулей; раслін: асака, бяроза, ліпа; адзення, абутку: кабат (безрукаўка), кашуля; адцягненых паняццяў і з’яў прыроды: заўтра, імгла, агонь; дзеянняў, стану: ісці, гаварыць, маўчаць.

Агульнаўсходнеславянскія словы – з’яўляюцца здабыткам трох блізкароднасных моў: беларускай, рускай, украінскай: валачобнік, вяроўка, блёкат, бугор, засень, бязь, вулка, загана і інш.

Уласнабеларускія словы – складаюць самабытнасць і непаўтор- насць беларускай мовы: вадзянік, ільнішча, каліва, чарніцы, векапомны, красамоўства, спаконвечны і інш.

Усе словы, якія беларуская мова захавала з перыяду агульна- славянскага і агульнаўсходнеславянскага адзінства, а таксама ўласна- беларускія, называюцца спрадвечна беларускімі, бо карысталіся імі носьбіты беларускай мовы здаўна – спрадвеку. Акрэсліць час узнікнення спрадвечна беларускіх слоў, выявіць іх сувязі з блізкародаснымі мовамі дапамагаюць слоўнікі: («Этымалагічны слоўнік беларускай мовы», «Гіс- тарычны слоўнік беларускай мовы».

Запазычаная лексіка – гэта вынік эканамічных, палітычных і куль- турных сувязей з іншымі народамі, а таксама цесных моўных кантактаў: са славянскіх моў: русізмы: аплот, аказаць, бальшавік, дзекабрыст, саратнік і інш.; украінізмы: боршч, журыцца, чупрына і інш.; з неславянскіх моў: грэцызмы: акіян, этап, эпоха; лацінізмы: акварыум, агітатар; германізмы: штык, шпіль; галіцызмы: суфлёр, пляж, сурвэтка і інш.

Экзатызмы - словы і выразы, якія запазычаны з малавядомых моў, звычайна неіндаеўрапейскіх, і ўжываюцца для надання мове асобага каларыту (цюркізмы: арык, кішлак, джыгіт).

Варварызмы - іншамоўныя словы ці выразы, якія ў выніку афекта- цыі атрымоўваюць больш ці менш рэгулярнае ўжыванне ў мове - рэцэпта- ры, але не засвойваюцца ў ёй да канца, часцей за ўсё ў сувязі з цяжкасцямі граматычнага засваення (сэ ля ві – з французскай – такое жыццё; о’кэй – з англійскай – усё добра, dum sріго, sрего – з лацінскай – пакуль дыхаю, спадзяюся).

Асноўныя прыметы запазычаных слоў наступныя:

1) наяўнасць у слове ф: фарба, шафа, фасоля, Фёдар, Соф’я;

2) пачатковыя э, о і непрыставачнае а: эра, Эма, ода, опера, атака, Аляксей;

3) спалучэнні ге, ке, хе ў корані: агент, кельма, схема, Яўген;

4) спалучэнні бю, вю, кю, мю, пю, фю ў корані: бюро, рэвю, кювет, капюшон, камюніке, фюзеляж;

5) спалучэнні двух галосных у корані: аул, ідэал, дуэт, гуаш;

6) цвёрдасць зычных д і т у спалучэннях дэ, ды, тэ, ты: дэтэктыў, дывідэнд, дыфтэрыя, дыван, дысцыпліна, медыцына, Атэла, Адэса, тыгр;

7) прыстаўкі а-, ант(ы)-, архі-, контр-, рэ-, дэ-, дыс-, амфі- і інш.: амаральны, антыцыклон, архіважны, контрмера, рэфармацыя, дэгазацыя, дыспрапорцыя, амфітэатр;

8) суфіксы -ізм, (-ызм), -іст (-ыст), -ір (-ыр) і інш.: арганізм, сацыяліст, капіраваць.

Лінгвістычнае запазычанне заўсёды было нармальнай функцыяй лінгвістычнага жыцця любой мовы. Гэта даволі працяглы моўны працэс, вынікам якога з’яўляецца паступовае засваенне слоў і структурных элементаў адной мовы іншай. Апраўданае выкарыстанне слоў іншамоўнага паходжання, правільнае іх асваенне не толькі не парушае нацыянальнай самабытнасці беларускай мовы, але і ўзбагачае яе лексічную сістэму.

ЎЖЫВАННЯ

6,.ЛЕКСІКА БЕЛАРУСКАЙ МОВЫ ПАВОДЛЕ СФЕРЫ

 

Лексіка сучаснай беларускай мовы ў залежнасці ад сферы ўжывання падзяляецца на агульнаўжывальную лексіку (пашыраную ва ўсіх без выключэння сферах грамадскага жыцця) і лексіку абмежаванага ўжывання (ужывальную пераважна ў межах пэўнай прафесіі, галіны навукі, асобнай групы людзей). Да лексікі абмежаванага ўжывання адносяцца спецыяльная лексіка (наменклатура, прафесіяналізмы і тэрміны), дыялектная лексіка, жаргонная лексіка.

Жарганізмы – гэта сукупнасць слоў, зразумелых вузкаму колу лю- дзей, аб’яднаных пэўнымі інтарэсамі («дзед» – салдат апошняга году служ- бы, «хвост» па лабах, атрымаць «пару» у студэнтаў і г.д.).

Аргатызмы – спецыяльны моўны код, незразумелы для іншых лю- дзей, адна з разнавіднасцей жаргоннай лексікі, умоўная, тайная мова, характарызуецца вузкаспецыяльнай накіраванасцю, штучнасцю і засакрэ- чанасцю (чуха – хачу, шывар – тавар, бан – вакзал).У Расіі і ў Беларусі аргатычная лексіка пачала складвацца ў другой палавіне XIX ст.

Наменклатура – гэта сукупнасць уласных імёнаў і назваў, прысво- еных разнастайным рэаліям і аб’ектам навукі і тэхнікі (лазер «Дыполь», «Стрымер-499», супер-камп’ютар «Скіф»).

Прафесіяналізмы – гэта спецыяльныя словы і выразы, якія ўжыва- юцца ў маўленні прадстаўнікоў пэўных прафесій (будаўнікоў, шахцёраў, пчаляроў і інш., напрыклад: бучы, таптухі, кашалі, крыгі – назвы розных прылад для лоўлі рыбы; майна, віра – у будаўнікоў і г.д.). Значэнні гэтых слоў не ўключаюцца ў слоўнік.

Тэрміны – словы або словазлучэнні, якія абазначаюць пэўнае паняц- це ў галіне навукі, тэхнікі, культуры (інтэграл, сінус – у матэматыцы, мар- фема, прыслоўе – у мовазнаўстве і г.д.).

Дыялектызмы – гэта словы, якія бытуюць у пэўных гаворках на пэўнай тэрыторыі і не ўваходзяць у склад літаратурнай мовы (картопля – бульба, тавар – карова на Палессі і г.д.).

 

АКТЫЎНАЯ I ПАСІЎНАЯ ЛЕКСІКА

 

Паводле ступені ўжывальнасці лексіка беларускай мовы падзяляецца на актыўную і пасіўную.Большасць слоў беларускай мовы адносіцца да актыўнай лексікі. Гэта словы агульнавядомыя і шырокаўжывальныя. Пасіўную лексіку складаюць словы, якія носьбіты мовы ўжываюць рэдка. Гэтыя лексемы маюць адценне ўстарэласці або навізны.Да актыўнай лексікі адносяцца агульназразумелыя, шырокаўжывальныя словы, пашыраныя як у вуснай, так і пісьмовай форме мовы.Такіх слоў у беларускай мове большасць: маці, брат, чалавек, час, хлеб і інш. Пасіўная лексіка – гэта рэдкаўжывальныя словы, якія маюць адценне ўстарэласці (архаізмы і гістарызмы) або навізны (неалагізмы). Звязана гэта з пэўнымі працэсамі ў грамадстве, развіццём навукі, тэхнікі, культуры і мастацтва (біёніка, акрыл, аэраплан).

Архаізмы – гэта ўстарэлыя назвы існуючых і цяпер рэчаў, з’яў, якія замяніліся сінанімічнымі словамі актыўнага ўжывання: атрамант – чарніла, гута – шклозавод, мястэчка – пасёлак гарадскога тыпу, чало – лоб.

Гістарызмы – гэта словы-назвы прадметаў, з’яў, паняццяў, якія пе- расталі існаваць у сувязі са зменамі ў грамадскім жыцці, эканоміцы, куль- туры, навуцы, тэхніцы і побыце людзей: князь, паншчына, жаўнер, саха, грош, НЭП, наркам, МТС, БССР.

Неалагізмы – гэта новыя словы або новыя значэнні вядомых слоў, якія зусім нядаўна ўзніклі, маюць адценне навізны і не сталі агульнаўжы- вальнымі: аэраджып, венераход, стэрэакіназала, брокер, ваўчар, дылер, брыфінг, кансэнсус, спікер, спонсар.

Сярод неалагізмаў неабходна адрозніваць аўтарскія наватворы, створаныя асобнымі пісьменнікамі.

Гудзе, імкне пад доламі крылан,

Над хатамі вусцянскага пасёлка.

Я.Колас.

Маланкі стрэламі ўстаюць,

У бубен сыпле гром…

І я, захоплены, стаю,

Абдожджаны кругом.

П.Броўка.

 

ПАНЯЦЦЕ СТЫЛЯЎ.

СТЫЛІСТЫЧНЫЯ РАЗРАДЫ ЛЕКСІКІ БЕЛАРУСКАЙ МО

5.Мова и мауленне.Виды и типы мАуленняАдзинки маулення.6.Стылистычная прыналежнасць

Моўны стыль – разнавіднасць літаратурнай мовы, сукупнасць моў- ных сродкаў, ужыванне якіх залежыць ад мэт і зместу выказвання. Асаблівасці таго ці іншага стылю, яго адметныя рысы вызначаюцца складам лексікі, характарам сказаў і граматычнымі формамі слоў. 3 улікам гэтага лексіка размяркоўваецца па стылістычных разрадах.