Агульнае паняцце аб рэалізме.

Шляхі станаўлення і развіцця рэалізму

ў сусветнай літаратуры

Рэалізм (ад лац. realis — рэчыўны, сапраўдны) — літаратурна-мас­тац­кі метад, выкарыстоўваючы які, мастак адлюстроўвае жыццё ў воб­ра­зах, што максімальна набліжаны да рэчаіснасці, з’яўляюцца адэк­ватнымі ёй.

Тэрмін «рэалізм» пачаў ужывацца ў крытыцы і літара­тура­знаў­­стве з ся­рэдзіны ХІХ ст. У Расіі ўпершыню ён быў выкарыс­та­ны П. Анен­ка­вым у 1849 г., але без разгорнутага тэарэтычнага аб­грун­­­тавання. У За­ход­няй Еўропе французскія пісьменнікі Л. Дзю­ран­ці і Шанфлёры, спра­бу­ючы асэнсаваць вопыт пісьменніка А. Баль­зака і жывапісца Г. Курбэ, вы­значылі іх мастацтва як «рэа­ліс­­тычнае». «Рэалізм» — назва часопіса, які выдаваў Л. Дзюранці ў 1856–1857 гг. Гэтак жа імянаваўся і зборнік ар­тыкулаў Шанфлёры (1857).

Перад тым, як распачаць грунтоўную гаворку пра рэалізм — вы­зна­чальны творчы метад і стыль еўрапейскай і ўсёй сусветнай лі­та­ра­туры апош­ніх двух стагоддзяў — зробім некаторыя тэрміна­лагічныя і хра­на­ла­гічныя заўвагі і ўдакладненні.

Пачнём з таго, што слова «рэалізм» ужываецца ў сучасным ай­чын­ным літаратуразнаўстве ў двух значэннях.

У шырокім сэнсе катэгорыя рэалізму служыць для вызначэння сту­­пе­ні адпаведнасці таго, што адлюстроўваецца ў літаратурна-мас­тац­кіх тво­рах, рэчаіснасці, прычым адпаведнасці не павярхоўнай, а глы­біннай, сут­наснай. У гэтым сэнсе паняцце рэалізму раўназначна па­няццю жыц­цё­вай праўды і прымяняецца ў дачыненні да самых шмат­стайных і роз­на­часавых з’яў літаратуры. Так, напрыклад, га­во­ра­чы аб рэалістычнасці Га­мера і Дантэ, У. Шэкспіра і Л. Талстога, ма­юць на ўвазе тое, што для іх тво­раў з’яўляецца характэрнай глы­бо­кая жыццёвасць і праўдзівасць. Ра­зуменне рэалізму як ад­люст­ра­ва­най у творы праўды жыцця мае, такім чы­нам, агульнаэстэтычнае зна­чэнне.

У другім і больш вузкім сэнсе тэрмін «рэалізм» абазначае ме­тад, стыль і напрамак, які ў адносна завершаным выглядзе афор­міў­ся ў еўра­пей­скай літаратуры к 30-м гг. XІX ст. і заняў там цэнт­раль­нае месца.

Наогул жа, у поглядах на рэалізм, а дакладней, на час яго пер­ша­па­чат­ковага сістэмнага выяўлення ў якасці паўнацэннага і са­мас­той­нага лі­та­ратурна-мастацкага метаду і стылю, няма адзінай думкі. Шэ­раг дас­лед­чы­каў мяркуе, што рэалістычныя прынцыпы мас­тац­ка­га адлюстравання і асэн­савання жыцця ўзнікаюць яшчэ ў ста­ра­жыт­ныя часы і праходзяць за­тым у сваім развіцці некалькі гіс­та­рыч­ных этапаў. На гэтай падставе вы­лучаюць «антычны рэалізм», «рэа­лізм Адраджэння» («рэнесансны рэа­лізм»), «асветніцкі рэа­лізм», «рэалізм XIX ст.» і, урэш­це, «рэалізм XX ст.». Частка вучоных звяз­вае пачатак рэалізму толь­кі з эпохай Ад­ра­д­жэн­ня. Трэція вядуць ад­лік ад XVIII ст., калі сфар­мі­раваліся жанры са­цы­яльна-бытавога і ся­мей­на-бытавога раманаў. Са­мым жа шы­ро­ка­ўжы­валь­ным з’яўляецца ўжо пры­ведзены намі вы­шэй пункт гледжання, згод­на з якім рэалізм як са­мас­тойны і паў­на­цэнны літаратурны напрамак на ас­нове адпаведнага ме­та­ду і сты­лю сфарміраваўся к 30-м гадам XIX ст., ка­лі ў еўрапейскіх лі­та­­ра­ту­рах прынцып праўдзівага і ўсебаковага ад­люс­т­равання свету ўста­ля­­ваўся з найбольшай паўнатой, у найбольш раз­ві­тых сацыяльна-ана­лі­тыч­ных формах. Да гэтага (у антычнасці, пасля ў эпо­ху Ад­ра­джэн­ня, а за­тым у часы Асветніцтва) мелі месца толькі асоб­ныя, хоць і моцныя, але ж усё-такі спарадычныя і фрагментарныя пра­я­вы рэа­лізму.

Непасрэдным папярэднікам рэалізму ў еўрапейскай літа­ра­ту­ры з’явіў­ся рамантызм канца XVIII — пачатку XIX стст. Зрабіўшы прад­ме­там свайго адлюстравання незвычайнае, ствараючы асаблівы свет уяў­ных абставін і выключных страсцей, рамантызм адначасова па­казаў асо­бу больш багатую ў душэўных, эмацыя­нальных ад­но­сі­нах, больш скла­да­ную і супярэчлівую, чым гэта было ў барока, кла­сі­цызме і сен­ты­мен­та­ліз­ме. Таму рэалізм на перша­пачатковым эта­пе развіваўся не як ан­та­га­ніст рамантызму, а як яго саюзнік у ба­раць­бе супраць ідэалізацыі гра­мад­скіх адносін, нацыя­нальнай і гіс­та­рычнай безаблічнасці мастацкіх воб­ра­заў (успомнім «каларыт мес­ца і часу» як адзін з эстэтычных прынцыпаў ра­ман­тызму). Па гэ­тай прычыне паміж рамантызмам і рэалізмам першай трэ­ці XIX ст. ін­шы раз даволі цяжка правесці дакладныя межы (у якасці прык­­ла­даў нагадаем «Шчыгрынавую скуру» А. Бальзака, «Пармскі ма­нас­­тыр» Стэндаля, раманы В. Гюго). Разам з тым тыпова рамантычныя ма­­­тывы ўсё больш выразна трансфармуюцца ў рэалістычныя, зна­хо­­дзяць грунт, апору ў сацыяльным даследаванні («Чырвонае і чор­нае» Стэн­даля, «Герой нашага часу» М. Лермантава, шэраг інш. тво­­раў су­свет­най класікі).

Новы этап у развіцці еўрапейскага рэалізму, адзначаны прын­цы­по­вым разрывам з рамантычнай традыцыяй, пачынаецца ў ся­рэ­дзі­не XIX ст. (найбольш яскравыя прыклады — творчасць Г. Фла­бэ­ра і У. Тэ­ке­рэя). У Ра­сіі, дзе асновы рэалізму былі закла­дзены яшчэ ў 1920–1930-х гг. твор­ча­сцю А. Пушкіна («Яўген Анегін», «Капі­тан­ская дачка», «Барыс Га­ду­ноў», позняя лірыка), а таксама некат. інш. пісьменнікаў (п’еса «Гора ад ро­зуму» А. Грыба­едава, байкі І. Кры­лова), гэты этап звязаны з імёнамі І. Ган­чарова, І. Тургенева, М. Ня­красава, А. Астроўскага і шэрагу інш. аў­тараў.

ХІХ ст. выявіла ўсе асноўныя эстэтычныя прынцыпы і ты­па­ла­гіч­ныя ўласцівасці рэалізму. Вернасць рэчаіснасці, сапраўднасці ста­новіцца вя­дучым крытэрыем мастацкасці твораў. Адлюст­ра­ван­не свету поў­на­сцю губляе абстрактна-умоўны, адцягнена-але­га­рыч­ны характар, ад­на­ча­со­ва падымаючыся і над натуралістычнай дэ­та­лі­зацыяй. Яно нярэдка на­бы­вае такую ступень жыццёвасці, што аб лі­таратурных героях гавораць як аб жывых людзях.

Развітым формам рэалізму ўласціва, як правіла, імкненне да не­па­срэд­най дакладнасці адлюстравання, да мастацкага ўзнаўлення жыц­ця ў фор­мах самога жыцця. Гэта, аднак, не значыць, што на­зва­ныя прыкметы ёсць усеагульныя і абавязковыя. Для рэалізму з’яў­ля­ецца характэрнай як­раз вялікая шматстайнасць мастацкіх форм; ён прымае самае раз­на­стай­нае аблічча не толькі ў літаратуры роз­ных краін, але часам і ў твор­ча­сці аднаго і таго ж пісьменніка. Ва­ло­да­ючы ў цэлым імкненнем да жыц­­цепадобнасці вобразаў і сі­туа­цый, рэалізм нават у самых спелых, раз­ві­тых формах не адказваецца ад іншых, скажам так, нерэалістычных спо­са­баў мастацкага вы­ра­жэн­ня — міфа, сімвала, гратэску, алегорыі. Апош­нія, аднак, падначалены рэа­лістычным прынцыпам творчасці, па­знан­ню ду­шы чалавека, ад­люст­раванню яе шматстайных сувязей з грамад­ствам.

Рэалістычная тыпізацыя вызначаецца падрабязнымі і даклад­нымі апі­саннямі асоб з абавязковай псіхалагічнай матыві­роўкай іх дзе­янняў і ўчын­каў, абмалёўкай прадметнага свету, адлюстра­ван­нем канкрэт­нага і рэ­альнага месца дзеяння, апісаннем гістарычных і ча­савых рэ­алій, дак­лад­ным узнаўленнем асаблівасцей побыту, но­ра­ваў і мовы жыхароў пэў­най мясцовасці, прадстаўнікоў таго альбо ін­шага сацы­яльнага асяроддзя. Усё гэта садзейнічае стварэнню жы­во­га вобраза рэ­альнасці, спа­рад­жа­ю­чы адчуванне «раўназначнасці» па­між адлюстра­ваным у творы і рэ­ча­іс­на­сцю.

У апошнія дзесяцігоддзі XIX ст. лёс рэалізму вызначаецца скла­­да­ным узаемадзеяннем супрацьлеглых грамадскіх і культурных тэн­­дэн­цый. Мастацкае засваенне свету ў літаратуры рэалізму рас­паў­сю­дж­ва­ец­ца на ўсё новыя і новыя сферы грамадскага і аса­біс­та­га жыцця. У су­свет­ную літаратуру ўключаюцца новыя на­цыя­наль­ныя літаратуры, якія ў боль­шасці сваёй менавіта на аснове рэалізму пры­­ходзяць да мастацкіх да­сягненняў, атрымаўшых міжнародны рэ­зананс. Паспяхова раз­горт­ва­ец­ца рэалізм у еўрапейскіх славянскіх літаратурах (І. Ва­заў, Б. Прус, Я. Нэ­руда, Б. Нушыч), а таксама ў шэрагу літаратур на­ро­даў, што на­ся­ля­лі тагачасную Расію (І. Франко, М. Кацюбінскі, Ф. Ба­гушэвіч, Ю. Жэ­май­тэ, І. Чаўчавадзе і інш). У канцы XIX — па­чат­ку XX стст. рэ­аліс­тыч­ны накірунак замацоўваецца і ў найбольш раз­вітых літаратурах Усхо­ду — японскай (Ф. Сімэй), індыйскай (Р. Тагор), кітайскай (Лу Сінь). Заў­­важым, што ў кожнай краіне рэа­лізм набываў індыві­дуальна-свое­асаб­лівыя формы.

ХІХ ст. можна ўмоўна імянаваць першым і наогул класічным эта­пам у развіцці рэалізму. Рэалізм XIX ст. прынята называць у айчынным лі­таратура­знаў­стве крытычным рэалізмам. Дадзены тэрмін прымяніў упер­­шы­ню М. Горкі, ўжыўшы яго з мэтай падкрэслівання анты­са­слоў­най накіраванасці большасці твораў сусветнай рэалістыч­най класікі і на­яў­насці ў іх адпаведнага крытычнага пафасу. У гэтым сэнсе тэр­мін амаль што поўнасцю адпавядае свайму прызначэнню, паколькі рэа­лізм і са­праў­ды паказвае пэўную неадпаведнасць тагачаснага гра­мадскага ладу нор­мам чалавечнасці, гуманістычнай маралі, кры­тыч­на аналізуючы і асэн­соўваючы ўсю сістэму грамадскіх адносін. Ра­зам з тым тэрмін «кры­тыч­ны рэалізм» крыху аднабаковы і ад­на­лі­ней­ны. У сувязі з гэтым яго нель­га разумець літаральна, бо рэалізм ХІХ ст. зусім не пазбаўлены сцвяр­джальнага пачатку. Нават на­ад­ва­рот, пафас сцвярджэння на аснове кры­тычнага адмаўлення ха­рак­та­ры­зуе практычна ўсю вялікую рэа­ліс­тыч­ную літаратуру. Ён даволі яск­рава выражаны не толькі ў пазіцыі аў­та­ра, але і ў вобразах ге­ро­яў, надзеленых маральнай стойкасцю і здоль­ных у вышэйшыя мо­ман­ты жыцця ўзняцца над уласным эгаізмам.

Другі этап рэалізму ў літаратуры ў межах самастойнага і паў­на­цэн­на­га накірунку пачынаецца з ХХ ст. Адназначна, што ён больш скла­да­ны ў параўнанні з першым, таму што ў гэты перыяд на аван­сцэну лі­та­ра­тур­на-мастацкага жыцця ў Еўропе і наогул у свеце вы­ходзіць мадэрнізм. У вы­ніку судакранання гэтых двух метадаў ад­бываюцца істотныя змены ў вы­яўленчай сістэме рэалістычнага мас­тацтва. «Прынцып імітацыі, узнаў­лення, адлюстра­вання жыцця ў мастацкіх формах, адпаведных са­мо­му жыццю, выка­рыс­тоў­ва­ец­ца многімі пісьменнікамі і цяпер, аднак ва ўсё большай меры ён су­пра­ваджаецца ці нават выцясняецца міфам і сім­ва­лам, за­мест канк­рэт­ных вобразаў аўтары ўсё часцей звяртаюцца да аба­гуль­нена-сім­ва­лічных, замест падрабязна, дакладна акрэсленых аб­ста­він і ха­рак­та­раў выкарыстоўваюць умоўна-фантастычныя, але­га­рыч­ныя, гра­тэс­кавыя. Літаратурныя творы ўсё часцей набываюць характар пры­­па­весці, прытчы. Іншымі становяцца і спосабы сюжэтапабудовы: на­плас­тоўваюцца, узаемапранікаюць мінулае, сучаснае і будучае, па­д­зеі лу­чацца самымі рознымі сродкамі — ад мантажу да ня­зму­ша­на-аса­цыя­тыў­нага расповеду. Надзвычай паглыбляецца псі­ха­ла­гізм рэ­алістычнага мас­тацкага слова, пісьменнікі ўключаюць у сфе­ру свайго спасціжэння не толь­кі свядомасць, але і падсвядомасць ча­лавека. На другі план ад­соў­ва­ец­ца сацыяльна-побытны пачатак, ас­ноўная ж увага скіроўваецца на ду­шэў­на-духоўнае, унутрана-асо­бас­нае жыццё перса­нажа» [233].

Перажывае пэўную трансфармацыю і жанравая сістэма лі­та­ра­ту­ры. Так, поруч з вялікімі, маштабнымі, манументальнымі па­лот­на­мі, што ахоп­ліваюць значныя адрэзкі часу і ўвасабляюцца ў ра­ма­нах ці раманах-эпа­пеях, з’яўляюцца творы невялікія і камерныя. Вос­т­ра стаіць праблема жан­равай дэфініцыі твораў: вельмі часта ў іх прысутнічаюць розныя жан­равыя рысы і прык­меты. Наогул, жан­ра­вая неакрэсленасць — адна з га­лоўных адзнак рэалістычнай лі­та­ра­туры ХХ ст.

Істотна пашыраецца тэматычны дыяпазон рэалістычнай лі­та­ра­­туры (хоць, заўважым, і раней ён не быў надта бедным). Ін­тэн­сіў­на рас­пра­цоў­ва­юцца гістарычны, навукова-фантастычны, сацыяль­на-псіхалагічны, па­літычны, філасофскі (інтэлектуальны) пласты мас­тац­кай праб­ле­ма­ты­кі. Зараджаецца такі цікавы і своеасаблівы жанр, як антыутопія.

Атрад пісьменнікаў-рэалістаў ХХ ст. даволі вялікі і прад­стаў­ні­чы. У яго складзе Абэ Кабо, Ч. Айтматаў, А. Барбюс, Г. Бёль, Р. Брэд­беры, М. Бул­гакаў, І. Бунін, В. Быкаў, К. Вонегут, Дж. Галсу­орсі, Г. Грын, С. Лем, Т. Ман, Г.Г. Маркес, Дж. Олдрыдж, Р. Ралан, Э.М. Рэмарк, А. Сал­­жаніцын, А. дэ Сент-Экзюперы, У. Фолкнер, А. Франс, О. Хакслі, Э. Хэ­мінгуэй, А. Цвейг, К. Чапек, М. Шолахаў і цэ­лы шэраг інш. аў­та­раў, творы якіх стала прапісаліся ў чытацкай аў­дыторыі і ўвайшлі ў скар­бон­ку шэдэўраў сусветнага прыгожага пісь­менства.