Генезіс і эвалюцыя мастацкай

славеснасці і поглядаў на яе

 

Літаратура з’яўляецца адным з найбольш распаўсюджаных і дас­туп­ных відаў мастацтва, бо яна ёсць мастацтва слова.

Заўважым, што тэрмін «літаратура» побач з азначэннем мас­тац­­тва сло­ва ўжываецца таксама ў дачыненні да любых твораў ча­ла­­вечай думкі, якія замацаваны ў пісьмовым слове і маюць гра­мад­скае значэнне. Ёсць лі­таратура тэхнічная, навуковая, пуб­лі­цыс­тыч­­ная, даведачная, эпіс­та­ляр­ная і інш. Аднак у звычай­ным і больш стро­гім сэнсе літаратурай на­зы­ваюць творы мастац­кага пісь­­­мен­ства.

Сам тэрмін «літаратура» ўзнік параўнальна нядаўна і пачаў шы­­рока ўжы­вацца толькі ў ХVІІІ ст., выцесніўшы тэрміны «паэзія» і «паэтычнае мас­тацтва», якімі сёння абазначаюцца вершаваныя тво­­ры. Ён быў вы­зва­ны да жыцця кнігадрукаваннем, якое, з’явіў­шы­ся ў ся­рэдзіне ХV ст., па­раў­нальна хутка зрабіла «літаратурную» (пры­­зна­­чаную для чытання) фор­му бытавання мастацтва слова асноў­най і са­май распаўсюджанай ся­род іншых відаў мастацтва. Ра­ней жа мас­тацтва слова існавала перш за ўсё для слыху, для пуб­ліч­на­га вы­ка­нання і разглядалася як умелае, ад­мы­с­ловае ажыц­цяў­лен­не «паэ­тыч­нага» дзеяння сродкамі асаблівай паэ­тыч­най мовы («Паэ­ты­ка» Арыс­тоцеля, іншыя старажытныя і ся­рэд­не­вя­ко­выя эстэтыч­ныя трак­таты Захаду і Усходу).

Літаратура як мастацтва слова ўзнікла на глебе вуснай на­род­най твор­часці ў глыбокай старажытнасці — у перыяд фарміравання дзяр­жа­вы, якая побач з усімі характэрнымі для яе інстытутамі спа­ра­дзіла так­са­ма і развітую форму пісьменства. Аднак перша­па­чат­ко­ва літаратура не вы­дзялялася з пісьменства ў шырокім сэнсе сло­ва. У старажытных пом­ні­ках, такіх, напрык­лад, як «Біблія», «Ма­хаб­харата», «Аповесць мінулых ча­соў», эле­менты славеснага мас­тац­тва існуюць у непарыўным адзінстве з эле­ментамі міфалогіі, рэ­лі­гіі, начаткамі прыродазнаўчых і гу­ма­ні­тар­ных навук, маральнымі і прак­тычнымі ўказаннямі, рознага роду ін­фар­ма­цыяй і г. д. Разам з тым сінкрэтычны характар ранніх літаратурных пом­нікаў ні ў якім ра­зе не дазваляе лічыць іх эстэтычна бескаштоўнымі, бо тая форма рэ­лігійна-міфалагічнай свядомасці, якая адлюстравалася ў гэ­тых пом­ніках, была па сваёй структуры вельмі блізкай да мастацкай.

Хоць, як вынікае з прыведзеных вышэй звестак, гісторыя мас­тац­кай лі­таратуры налічвае некалькі тысячагоддзяў, літаратура ў тым сэнсе сло­ва, у якім яно ўжываецца сёння, фарміруецца і ўсве­дам­ляе сябе толькі з па­чаткам нараджэння новага, буржуазнага гра­мад­ства. Славесна-мас­тац­кія творы мінулых часоў таксама на­бы­ваюць у дадзеную эпоху спе­цы­фіч­на літаратурнае быццё, пе­ра­жы­ва­ючы пры гэтым істотныя змены ў но­вым — чытацкім (а не вус­ным) успрыманні. Адначасова ідзе працэс раз­бурэння нарматыўнай паэ­тычнай мовы: літаратура ўбірае ў сябе эле­мен­ты агуль­на­на­род­най мовы, яе слоўны «матэрыял» становіцца універ­саль­ным. Заў­ва­жым, што эстэтыка ХІХ ст. (Гегель, рамантыкі і інш.) па­чы­нае ста­віць на першы план чыста змястоўную, духоўную свое­асаб­лі­васць лі­таратуры і ўсведамляць яе ў першую чаргу не ў шэрагу іншых ві­даў мастацтва, а побач з навуковымі, філасофскімі, пуб­лі­цыс­тыч­ны­мі ві­да­мі пісьменства. Аднак к сярэдзіне ХХ ст. усталёўваецца сін­тэ­тычнае ра­зуменне літаратуры, а менавіта разуменне яе як адной з форм мас­тац­ка­га засваення свету, як творчай дзейнасці, што на­ле­жыць мастацтву, але ра­зам з тым з’яўляецца такой разнавіднасцю мас­тацкай творчасці, якая зай­мае ў сістэме мастацтваў асаблівае, прыя­рытэтнае і вядучае месца. Гэ­та, дарэчы, зафіксавана ў няхай са­бе не зусім правільным з фармальна-ла­гічнага пункту гледжання, але ж усё-такі надзвычай шырока­ўжы­валь­ным словазлучэнні «лі­та­ра­тура і мастацтва».

Адзнакі літаратуры як вядучага віду мастацтва праяўляюцца ў мно­­гім. Па-першае, літаратура вельмі чулая да пульсу эпохі: яна жы­ва і не­­пас­рэдна адгукваецца на павевы часу, на новае, перадавое, пра­грэ­сіў­нае ў жыцці, хутка і аператыўна перадаючы ўсё гэта сваім чы­тачам. Так, на­­прык­лад, агульнапрызнаным лічыцца ўплыў рус­кай класічнай лі­та­ра­ту­­ры ХІХ ст. на грамадскую атмасферу тагачаснай Расійскай імперыі, альбо ўплыў беларускай літаратуры канца ХІХ — пачатку ХХ стст. на фар­­міраванне нацыянальнай са­ма­­свядомасці нашага народа. Па-другое, мно­­гія мастацтвы грун­ту­юц­ца на літаратурнай аснове. Сярод іх — тэатр, кі­­но, тэлебачанне, эстра­да, опера і некат. інш. Па-трэцяе, многім відам мас­­тацтва тво­ры літаратуры, растыражыраваныя (асабліва ў апошнія два ста­­­год­дзі) у сотнях тысяч экзэмпляраў, «падказваюць» сюжэты, матывы, воб­­­разы, выступаючы ў дадзеным выпадку ў якасці першакрыніцы.

Ёсць таксама шэраг іншых момантаў, якія выводзяць лі­та­ра­ту­ру на ад­но з самых вядучых месцаў у агульнай мастацкай «сям’і». Вы­то­кі, пер­ша­­прычыны гэтага ляжаць у спецыфіцы і магчымасцях яе мас­тацка-вы­яў­ленчага матэрыялу і сродку стварэння вобразаў — чалавечага слова.

Мастацкія магчымасці слова

 

Мастацкія (вобразна-выяўленчыя) магчымасці слова і мовы ў цэ­лым вы­яўляюцца ў наступных момантах.

Па-першае, адной з галоўных крыніц вобразнасці мовы з’яўля­ец­ца ін­шасказальнасць слова, г. зн. выкарыстанне ў мове твораў мас­тацкай лі­та­ратуры слоў у пераносным значэнні. Асабліва вя­лі­кую ролю ў гэтым пра­цэсе адыгрываюць тропы [37].

Па-другое, слоўная вобразнасць дасягаецца ў мастацкіх творах у вы­ніку ўмелага падбору аўтарам выяўленчых дэталей, прычым без вы­ка­рыс­тання нейкіх асаблівых сродкаў мовы (у пры­ват­насці, іншасказання), з абазначэннем таго, што адлюстроўваецца, звы­чай­нымі, простымі моў­ны­мі сродкамі.

Па-трэцяе, мова можа аказацца вобразнай і тады, калі аўтар узнаў­ляе аблічча таго, хто гаворыць, з дапамогай «укладвання» яму ў вус­ны спе­цыфічных слоў (тэрмінаў, дыялектызмаў, жарга­ніз­маў, слоў-па­ра­зі­таў і г. д.).

Вобразныя магчымасці мовы якраз і вызначаюць рысы лі­та­ра­ту­ры як асаблівага віду мастацтва.

Да патэнцыяльных вобразных магчымасцей слова і мовы ў цэ­лым да­пасоўваецца ў творах мастацкай літаратуры і той фактар, што мова іх, як правіла, максімальна арганізаваная. Кожнае ад­цен­не, кожны нюанс у са­праўдным літаратурна-мастацкім творы ва­ло­дае выразнасцю і важ­ка­сцю. Калі звычайнае выказванне можа быць пе­рааформлена без на­ня­сен­ня страты яго зместу (аб адным і тым жа, як вядома, можна сказаць па-роз­наму), дык для мастацкага тво­ра ломка моўнай тканіны нярэдка аказ­ва­ецца згубнай.

У мастацтве слова вельмі важным з’яўляецца ашчадны адбор са­мых знач­ных, найбольш выразных слоў і моўных канструкцый. Усё вы­пад­ко­вае і няпэўнае, усё нейтральнае, чаго шмат у звычайнай гу­тарковай мове, у лі­таратурна-мастацкім творы зводзіцца да мі­ні­му­му, а ў ідэале — да нуля.

 

20. «Нярэчыўнасць» вобразаў у літаратуры.

Слоўная пластыка

 

У літаратуры ёсць адна вельмі спецыфічная рыса, якая істотна ад­роз­ні­вае яе ад цэлага шэрагу іншых відаў мастацтва і, з аднаго бо­ку, з’яўля­ец­ца істотным недахопам, а з другога — надзвычай станоўчай якасцю.

Жывапісцы і скульп­та­ры, акцёры і рэжысёры ствараюць воб­ра­зы, якія валодаюць на­гляд­насцю. Лініі і фарбы ў жывапісе, брон­за­выя, драў­ля­ныя, мар­му­ро­выя фігуры скульптурных твораў, рухі ар­тыстаў у тэ­ат­раль­ных спек­таклях і кінафільмах непасрэдна ўздзей­нічаюць на нашы зро­­ка­выя рэцэптары.

Не тое ў мастацкай літаратуры. Словы ўсяго толькі асацыя­тыў­на звя­заны з тым, што яны абазначаюць. Чытаючы альбо слуха­ючы лі­та­ра­тур­ны твор, мы не бачым таго, што адлюстроў­ваецца, але з дапамогай уяў­лення як бы па-новаму ўзнаўляем прадметы і фак­ты, аб якіх рас­па­вя­да­ецца. Слоўныя вобразы пазбаўлены нагляд­нас­ці, яны ўмоўныя і «ня­рэ­чыў­ныя», як зазначыў у свой час Лесінг у «Лаакаоне». М. Чарнышэўскі сцвяр­джаў, што, паколькі вобразы фан­­та­зіі (г. зн. уяўлення) больш бляк­лыя і слабыя, у параўнанні з не­пас­рэдным пачуццёвым успрыманнем, паэ­зія па сіле і яснасці суб’ек­тыўнага ўражання істотна прайграе ас­тат­нім мастацтвам. Адзін з вядомых замежных тэарэтыкаў мастацтва Р. Ін­гар­дэн га­ва­рыў аб непаўнаце і некаторай схематычнасці слоўных воб­ра­заў.

Адсутнасць прамой нагляднасці ў літаратурна-мастацкіх воб­ра­­зах кам­пенсуецца іх асаблівымі, спецыфічнымі магчымасцямі. У ад­розненне ад жывапісца і скульптара, пісьменнік узнаўляе не толь­кі тыя бакі рэ­ча­іс­на­сці, якія могуць быць успрыняты зрокава, але і ўсё тое, што ад­кры­ва­ец­ца слыху і пачуццю.

Галоўнае ж, што аўтар літаратурнага твора непасрэдна арыен­ту­ецца на «пазаадчувальнае» ўспрыманне чытача, а менавіта на яго ўяўленне.

Такім чынам, слоўна-мастацкія вобразы ўзнаўляюць не столь­кі самі па сабе прадметы ў іх пачуццёва ўспрымальных уласці­вас­цях, колькі рэ­ак­цыі на рэчаіснасць чалавечай свядомасці, цэласныя суб’ек­­тыўныя ўспры­манні.

Літаратуры супрацьпаказана шматстайная «рэгістрацыя» зро­ка­ва ўспры­мальных частак прадметаў і мноства «дапаможных» пад­ра­бяз­на­сцей. Разам з тым для пісьменніка непажаданы і сумар­ныя, тэ­зісна-схе­ма­тычныя абазначэнні пры адсутнасці дэталей, штрыхоў, пры­ватнасцей. Слоў­ны тэкст поўнасцю ад­па­вя­дае патрабаванням мастацтва, калі пісь­мен­нікам знойдзены не­шмат­лікія яркія дэталі і падрабязнасці, якія ўзнаў­ляюць прадмет у цэ­ласнасці яго выгляду.

У асацыяцыях чытача, якія выклікаюцца слоўна-мастацкімі воб­ра­за­мі, шмат індывідуальнага і адвольнага. І гэта адна з істотных рыс лі­та­ра­ту­ры як мастацтва. Уяўленні аб знешнасці герояў, іх ру­хах, жэстах, мі­мі­цы, аб абставінах дзеяння ў чытача больш суб’ек­тыў­ныя ў параўнанні з успры­маючым жывапіс, скульптуру, тэат­раль­нае дзеянне, кінакарціну. У кож­нага з нас свой Фауст, Таццяна Ла­рына, дзядзька Антось, Ганна Чар­нуш­ка. Такім чынам, чытач ста­но­віцца свайго роду саўдзельнікам ства­рэн­ня мастацкіх вобразаў.

Зносіны чалавека з «нярэчыўнымі» вобразамі літаратурнага тво­ра ажыц­цяўляюцца ў любых абставінах і «ўпісваюцца» ў яго паў­сядзённае жыц­цё намнога лягчэй, чым успрыманне жывапісу, скульп­туры, тэ­ат­раль­най пастаноўкі, кінафільма. Чытач сам выбірае тэмп успрымання тво­ра. Па ходу знаёмства з раманам, драмай альбо паэ­май ён можа пры­пы­ніцца, вярнуцца да ўжо пройдзенага тэксту, каб нешта ўспомніць дзе­ля лепшага разумення прачытанага, можа так­сама ў любы момант пе­ра­пы­ніць успры­манне, каб засяродзіцца на чымсь­ці іншым. Слоўны воб­раз — гэта свай­го роду трамплін для са­творчасці чытача, штуршок для дзей­насці яго ўяўлення.

Пры ўсіх адзначаных нюансах слоўнае мастацтва ўсё-такі за­хоў­вае свае сувязі са сферай бачнага. Літаратурны твор уяўляе са­бой свое­асаб­лі­вы сінтэз вобразаў, якія адлюстроўваюць і «ня­бач­нае», і «бачнае». Таму мас­так слова часта бывае занепакоены тым, каб у чытачоў фарміраваліся яр­кія зрокавыя ўяўленні. Дадзеная якасць літаратурна-мастацкага твора імя­нуецца слоўнай пластыкай.

Слоўная пластыка была асабліва важнай у антычнай лі­та­ра­ту­ры. Не вы­падкова старажытнымі філосафамі паэзія нярэдка ха­рак­та­ры­завалася як «жывапісанне словам». Пластыка захавала сваё зна­чэн­не і ў літа­ра­ту­ры наступных эпох. Так, напрыклад, аб арыен­та­цыі на «жывапісанне сло­вам» у сваёй творчасці зазначалі Гётэ, Гор­кі і некат. інш. славутыя пісь­меннікі. Разам з тым, пры ўсёй важнасці перадачы мастакамі слова рэ­­ча­існасці ў яе бачных зрокам праявах, сфера слоўнай пластыкі ад эпо­хі да эпохі паступова звужалася. Гэта вымушалася грунтоўным і ўсе­ба­ко­вым аналізам жыццёвых з’яў, а таксама імкненнем пісь­мен­ні­каў даць глы­бокія псіхалагічныя характарыстыкі сваім пер­са­на­жам.