Прынцыпы навуковага разгляду

Літаратурнага твора

У кожнага, хто звяртаецца да разгляду літаратурна-мастацкага тво­ра, выпрацоўваюцца нейкія свае ўласныя падыходы і ўстаноўкі. Ра­зам з тым ніводзін сур’ёзны вучоны не можа не арыентавацца на шэ­раг уні­вер­сальных і агульнапрынятых момантаў, выпрацаваных ме­тадалогіяй і ме­тодыкай літаратуразнаўства.

Пры разглядзе любога літаратурнага твора неабходна падыхо­дзіць да яго як да з’явы перш за ўсё мастацкай, г. зн. вызначыць сту­пень эстэ­тыч­най вартасці твора. Такім чынам, першым момантам-прын­цыпам раз­гляду літаратурнага твора з’яўляецца эстэтычны прын­цып, які па­тра­буе «звяртаць увагу не толькі на тое, што ў ім вы­яўлена (тэматыка, праб­ле­матыка, матывы, ідэйная скіраванасць, па­фас), якая вобразная кан­цэп­цыя асобы ў ім увасоблена, але і як гэ­та здзейснена пісьменнікам: ці ад­па­вядае ідэйнай задуме жанр і ўся стылістыка твора, наколькі пра­ду­ма­ны яго сюжэт, кампазіцыя, воб­разная сістэма, наколькі багатая і на­ту­раль­ная моўная палітра і г. д. Эстэтычныя пачуцці абуджаюцца не толькі аб’ек­там і прад­ме­там выяўлення, але і мастацкай формай. Эстэтычны ідэ­ал, ува­соб­ле­ны ў літаратурным творы, і ступень мастацкай дас­ка­на­ла­сці гэтага тво­ра, майстэрства пісьменніка — вось два галоўныя моманты, якія вы­значаюць эстэтычную вартасць літаратурнай творчасці» [174].

Наступным важным прынцыпам навуковага даследавання мас­­тац­ка­га твора з’яўляецца прынцып гістарызму, што «патрабуе раз­глядаць лі­та­ратурныя з’явы ў сувязі з канкрэтнымі сацыя­куль­тур­нымі і гіс­та­рыч­ны­мі ўмовамі, якія іх нарадзілі, ва ўзае­ма­да­чы­нен­ні з такімі ж іншымі з’ява­мі, а таксама ў іх развіцці» [175]. Прынцып гіс­тарызму нацэльвае на кан­тэк­стуальнае вывучэнне мастацкай твор­часці. Кантэксты творчасці пісь­менніка, будучы даволі шмат­пла­навымі, «заслугоўваюць самай піль­най увагі літаратура­знаў­цаў. <...> Вывучэнне кантэкстаў літаратурнай твор­­часці — гэта не­аб­­ход­ная ўмова пранікнення ў сэнсавыя глыбіні тво­раў, адна з іс­тот­ных перадумоў спасціжэння як аўтарскіх канцэпцый, так і пер­­шас­ных інтуіцый пісьменнікаў» [176].

Наступны прынцып — гэта прынцып сістэмнасці, які на­цэль­вае «ба­чыць у літаратурным творы сістэму — комплекс узаема­пад­па­­рад­ка­валь­ных кампанентаў, што характарызуюцца іх узаема­звя­за­на­сцю, узае­ма­дзеяннем, асаблівым адзінствам сістэмы з асяроддзем (гра­мадскім, мас­тацкім), уключэннем гэтай сістэмы ў сістэмы больш высокага па­рад­ку (творчасць пісьменніка, нацыя­нальная лі­та­ратура, грамадская свя­до­масць і інш.), праяўленнем кожнага кам­па­нента як самастойнай сістэмы ні­жэйшага ўзроўню» [177].

Прынцып усебаковасці патрабуе ад даследчыка пры аналізе лі­та­ра­тур­нага твора арыентавацца на вывучэнне ўсіх яго кампа­нен­таў-склад­ні­каў (і змястоўных, і фармальных, а таксама змястоўна-фар­мальных альбо «двайнога падпарадкавання»), прычым з аба­вяз­ко­вым улікам іх не­па­рыўнага адзінства і ўзаема­абумоўленасці. Як вель­мі слушна зазначае В. Ра­гойша, «прынцып усебаковасці за­сце­ра­гае нас ад аднабаковасці ацэ­нак, патрабуе ўлічваць пры аналізе тво­ра як яго пазітыўныя якасці, так і негатыўныя. Нарэшце, гэты прын­цып сведчыць пра неабходнасць ар­ганічна паядноўваць пры ана­лізе літаратуры ўсе ранейшыя прын­цы­пы: эстэтычны, гіс­та­рыч­ны, сістэмнасці» [178].

І, нарэшце, апошні важны прынцып аналізу мастацкага твора, на які па­вінен абавязкова арыентавацца даследчык літаратуры ў сва­ёй пра­цы,— гэта прынцып спалучэння аналізу з сінтэзам. Атры­ма­ныя ў кан­чат­ко­вым выніку заключэнні, вывады і абагульненні ад­нос­на твора (ці гру­пы твораў) імянуюцца ў літаратуразнаўстве ін­тэр­прэтацыямі. Як вя­до­ма, яны могуць быць самымі рознымі, што з’яў­ляецца ў прынцыпе зра­зу­ме­лым і наогул нармальным. Разам з тым В. Халізеў лічыць неабходным сфар­муляваць тры агульна­тэа­рэ­тычныя палажэнні адносна літаратура­знаў­чых інтэрпрэ­тацый. «Па-першае: мастацкі змест не можа быць вы­чар­паны якой-небудзь адзін­кавай трактоўкай твора. Літаратуразнаўчыя ін­тэр­прэтацыі (як і ўсе іншыя формы навуковых ведаў) здольныя ўбі­раць у сябе толькі ад­­носныя ісціны. Ніякаму акту асэнсавання твора мас­тац­тва (нават са­маму пранікнёнаму і глыбокаму) не дадзена стаць адзін­ка­ва і вы­чар­пальна правільным. Працэс спасціжэння сэнсу вялікіх мас­тац­кіх тва­рэнняў бясконцы. <...> Па-другое: нельга не лічыцца з неад­на­ра­­­зо­ва выказанымі меркаваннямі <...> аб тым, што літара­туразнаўчыя трак­­­тоўкі славесна-мастацкіх тварэнняў павінны быць перш за ўсё ар­гу­мен­таванымі і дакладнымі, улічваць складаныя і шматпланавыя су­вязі з цэ­лым кожнага тэкставага элемента. Такое абавязковае па­тра­баванне, што прад’яўляецца да інтэрпрэтацый, калі яны хоць у якойсь­ці ступені прэ­тэндуюць на навуковасць. Літаратуразнаўчым пра­чытанням су­праць­па­казаны як бясконцы паўтор відавочных іс­цін, так і адвольнае фан­та­зі­ра­ванне па слядах мастацкіх тэкстаў, якое адводзіць ад сутнасці вы­ра­жа­на­га пісьменнікам і ідзе з ім ураз­рэз. <...> І, нарэшце, па-трэцяе: лі­та­ра­ту­ра­знаўчыя інтэрпрэтацыі на­бы­ваюць ёмістасць і глыбіню, калі іма­нен­т­нае вывучэнне <...> су­пра­ваджаецца кантэкстуальным разглядам» [179].

 

Літаратурны род

Здаўна (яшчэ з часоў еўрапейскай антычнасці) літаратурна-мас­тац­кія творы прынята аб’ядноўваць у тры вялікія групы, якія імя­нуюцца лі­та­ратурнымі родамі. Гэта эпас, драма і лірыка. «Хоць і не ўсё,— за­зна­чае В. Халізеў,— створанае пісьменнікамі (асабліва ў ХХ ст.), уклад­ва­ец­ца ў гэтую трыяду, яна і па сённяшні дзень за­хоў­вае сваю значнасць і аўта­рытэтнасць у складзе літара­тура­знаў­ства» [180].

Традыцыя родавага падзелу літаратуры была закладзена Арыс­­то­це­лем у трактаце «Аб мастацтве паэзіі», дзе вялася гаворка аб трох спо­са­бах пераймання ў паэзіі (слоўным мастацтве): «Перай­маць у адным і тым жа і адно і тое ж можна, расказваючы пра па­дзею як пра штосьці ад­лу­ча­нае ад сябе, як гэта робіць Гамер, ці так, што перай­мальнік застаецца сам са­бою, не мяняючы свайго твару, ці прадстаў­ляючы ўсіх паказаных асоб дзей­нымі і дзейснымі» [181]. За­тым гэтую традыцыю ўзнавілі і працягнулі кла­сіцысты. На рубяжы ХVІІІ–ХІХ стст. да пытання падзелу літаратуры на роды з яскрава вы­ражаным філасофскім падыходам неаднаразова звяр­таліся прад­стаў­нікі нямецкай класічнай эстэтыкі, і ў першую чаргу Г. Ге­гель [182]. Плён­на распрацоўваў тэорыю літаратурных родаў і жанраў В. Бя­­лін­скі («Падзел паэзіі на роды і віды») [183]. Вельмі вялікі ўклад у раз­гляд пытання паходжання літаратурных родаў унёс акадэмік А. Ве­ся­лоў­скі («Гістарычная паэтыка»). У ХХ ст. у замежнай эс­тэ­ты­цы і лі­та­ра­ту­разнаўстве побач з традыцыйным, а таксама эк­зіс­тэн­цы­яль­на-псі­ха­ла­гіч­­ным, фармальна-структурным і інш. тлумачэннямі ка­тэ­горыі лі­та­ра­тур­­нага роду (Р. Уэлек, О. Уорэн, В. Кайзер, Э. Штай­гер, К. Бёрк і інш.) мае месца і момант поўнага адмаўлення яе (Б. Кро­чэ) [184]. У савецкім лі­та­ра­туразнаўстве цікавыя і арыгінальныя мер­каванні аб літаратурных ро­дах, прынцыпах падзелу славеснага мас­тацтва на іх былі выказаны Г. Пас­пелавым, В. Кожы­навым, Г. Га­чавым, Ю. Боравым, Я. Эльсбергам і не­кат. інш. вучо­нымі. Да­рэ­чы, ёсць ва ўсходнеславянскай літаратурнай на­вуцы і праціўнікі ро­давага члянення літаратуры: у прыватнасці, такая па­зіцыя ха­рак­та­­рызавала вядомага вучонага А. Бялецкага.

Літаратурны род складае сукупнасць твораў, якія з’яўляюцца бліз­кі­мі па сваёй моўнай арганізацыі і пазнаваўчай накіраванасці на аб’ект ці суб’ект альбо на сам акт мастацкага выказвання: слова альбо паказвае, ма­люе прадметны свет, альбо выражае стан таго, хто гаворыць, альбо, урэш­це, узнаўляе працэс моўных зносін. Кож­ны з трох літаратурных ро­даў адпавядае пэўнай функцыі слова (рэ­прэ­зентатыўнай, эматыўнай, ка­му­нікатыўнай) і распрацоўвае яе эс­тэ­тычную афарбоўку. Эпічны род (эпас) ахоплівае быццё ў яго плас­тычнай аб’ёмнасці, прасторава-часавай пра­цягласці і падзейнай на­сычанасці. Сюжэтнасць — адна з яго га­лоў­ных прыкмет. Эпас па­ведамляе аб прадмеце маўлення, прадстаўляе яго. Лі­рыка ад­люст­­роўвае ўнутраны свет асобы ў яго імпульсіўнасці і спан­тан­­на­сці, у станаўленні і змене ўражанняў, мар, летуценняў, настрояў, аса­­цыяцый, медытацый, рэфлексій. Асноўная прыкмета лірыкі — экс­прэ­сіўнасць, выяўленне эмоцый таго, хто гаворыць. Драма фік­суе маў­лен­чыя акты ў іх эмацыянальна-валявой накіра­ванасці і са­цы­яльна-псі­ха­ла­гічнай характэрнасці, у іх унутранай свабодзе і знеш­няй абу­моў­ле­на­сці, г. зн. у дваістай экспрэсіўна-сюжэтнай су­ад­несенасці, што дазваляе не­каторым вучоным бачыць у гэтым ро­дзе зліццё рыс эпасу і лірыкі. Дра­ма акцэнтуе ўвагу на апе­ля­тыў­ным, дзейсным аспекце маўлення; сло­ва паўстае ў творах гэтага ро­ду ў якасці ўчынку, што здзяйсняецца ў пэў­ны момант разгортвання па­дзей.

З пералічанымі вышэй уласцівасцямі моўнай тканіны эпасу, лі­рыкі і дра­мы арганічна звязаны (і менавіта імі ў многім прадвы­зна­чаны) іншыя ўлас­цівасці літаратурных родаў. Гэта: па-першае, спо­сабы прасторава-ча­савай арганізацыі твораў; па-другое, свое­асаб­лівасць выяўлення ў іх ча­лавека; па-трэцяе, форма прысутнасці аў­тара; па-чацвёртае, характар звер­нутасці тэксту да чытача. Нао­гул, у кожнага з літаратурных родаў ма­ецца свой, толькі для яго ха­рак­тэрны, комплекс уласцівасцей.

Падзел літаратуры на роды не супадае з яе чляненнем на паэ­зію і про­зу. Нярэдка ў паўсядзённым ужытку лірычныя творы атая­сам­­лі­ва­юц­ца з паэзіяй, а эпічныя з прозай, што не зусім дакладна. Кож­ны з лі­та­ра­тур­ных родаў уключае ў сябе як творы паэтычныя (вер­шаваныя), так і пра­заічныя (невершаваныя). Так, эпас на ранніх эта­пах развіцця пры­го­жа­га пісьменства быў часцей за ўсё вер­ша­ва­ным (антычныя эпапеі, за­ход­нееўрапейскія песні аб рыцарах-ге­ро­ях, усходнеславянскія быліны, гіс­тарычныя песні і г. д.). У дра­ма­тыч­ным родзе літаратуры таксама пры­мяняюцца як вершы, так і про­за. Ды і лірыка, пераважна вершаваная, ча­сам бывае празаічнай («Вер­шы ў прозе» І. Тургенева, «Думкі ў дарозе» Я. Ко­ласа і інш.).

Як зазначае В. Халізеў, «у тэорыі літаратурных родаў узніка­юць і больш сур’ёзныя тэрміналагічныя праблемы» [185]. Так, словы «эпіч­нае» («эпіч­насць»), «драматычнае» («драматызм»), «лірычнае» («лі­рызм») аба­значаюць не толькі родавыя асаблівасці твораў, але і ін­шыя іх улас­ці­ва­сці. Эпічнасцю звычайна называюць велічна-спа­кой­нае, нетаропкае су­зі­ранне жыцця ў яго складанасці і шмат­пла­на­ва­сці, шырыню погляду на свет. У сувязі з гэтым нярэдка вядуць га­вор­ку аб г. зв. эпічным све­та­су­зі­ран­ні, што характарызуе, напрык­лад, гамераў­скія паэмы, а таксама шэ­раг твораў новай літаратуры («Ругон-Макары» Э. Заля, «Вайна і мір» Л. Тал­стога і некат. інш.). Эпіч­насць як ідэйна-эмацыянальная настраё­васць твора можа мець мес­ца не толькі ў эпасе, але і ў іншых літа­ра­тур­ных родах. Дра­ма­тыз­мам імянуюць унутраны стан персанажа, звязаны з на­пру­жа­ным перажы­ваннем, усхваляванасцю і трывогай. І, нарэшце, лі­­рызм — гэта ўзвышаная эмацыянальнасць, якая дае аб сабе знаць у мо­ве аўтара, апавядальніка, персанажаў. І драматызм, і лірызм, і эпіч­насць мо­гуць прысутнічаць ва ўсіх літаратурных родах. Такім чы­нам, эпас, лі­ры­ка і драма свабодныя ад адназначнай і жорсткай пры­вязанасці да эпіч­на­сці, лірызму і драматызму.

Літаратурныя роды не аддзелены адзін ад аднаго нейкай не­пе­ра­адоль­най сцяной. Побач з творамі, якія бясспрэчна і поўнасцю на­ле­жаць ад­наму з літаратурных родаў, існуюць і такія, што спа­лу­ча­юць у сабе ўлас­цівасці і прыкметы двух літаратурных родаў. Гэта двух­родавыя ці між­родавыя, ці інтэрродавыя, ці, нарэшце, змешаныя ўтварэнні, ку­ды ад­носяць ліра-эпас (прадстаўлены цэлым шэрагам відаў і жан­раў, над­звы­чай шырока распаўсюджаных у сусветнай літаратуры), ліра-дра­ма­тур­гію (большасць п’ес М. Метэрлінка, А. Блока), эпіч­ную драму (Б. Брэхт сам ахарактарызоўваў свае п’есы як эпічныя; «Ан­тон» М. Га­рэц­кага таксама можна лічыць эпічнай драмай). Ак­ра­мя таго, у пры­го­жым пісьменстве сустракаюцца творы, «якія не ў поў­най меры ва­ло­даюць уласцівасцямі эпасу, лірыкі і драмы, а то і па­збаўлены іх зусім. Іх пра­вамоцна назваць пазарода­вымі фор­ма­мі» [186]. Да пазародавых форм В. Ха­лізеў адносіць нарысы (як зазначае вучоны, у іх увага аў­тара скі­ра­ва­на на знешнюю рэ­аль­насць, што дае падставы лі­та­ра­туразнаўцам ад­но­сіць нарысы да эпа­су; разам з тым падзейнасць і ўлас­на апавядальнасць тут не адыг­ры­ваюць арганізоўваючай ролі, бо дамінуюць апісанні, пад­ма­цаваныя раз­ва­­гамі), літаратуру «плы­ні свядомасці» (у ёй пераважае не апавя­дальная па­дача падзей, а бяс­концыя ланцужкі ўражанняў, успамінаў, душэўных зру­хаў нось­бі­та мовы; прычым усё гэта паўстае ха­а­­тычным, неўпа­рад­ка­ва­ным, і ў вы­ніку свядомасць як бы прысвойвае і па­глынае рэальны свет) і, урэш­це, эсэістыку (яна ўяўляе сабой «ня­зму­ша­на-свабоднае спа­лу­­чэн­не суміруючых паведамленняў аб адзінкавых фак­тах, апісанняў рэ­аль­насці і (што асабліва важна) разважанняў аб ёй. Дум­кі, вы­ка­за­ныя ў эсэ­ісцкай форме, як правіла, не прэтэндуюць на вы­чар­­паль­ную трак­тоўку прадмета, яны дапускаюць магчымасць зусім ін­шых мер­каванняў. Эсэ­істыка мае прыцягненне да сінкрэтызму: уласна мас­­тацкія пачаткі тут лёгка спалучаюцца з публіцыстычнымі і фі­ла­соф­скі­мі» [187]).

Літаратурны від і жанр

Адразу ж зазначым, што ва ўжыванні тэрмінаў «від» і «жанр», які­мі аба­значаецца ўнутранае структурна-падпарадкавальнае і функ­­цыя­­наль­нае чляненне твораў мастацкай літаратуры, няма пэў­на­га адзінства. Так, у боль­шасці даведачных выданняў па літара­ту­ра­знаўству свярджаецца, што від з’яўляецца катэгорыяй больш агуль­най у адносінах да жанру (для прыкладу прывядзём цытату з падручніка А. Фядотава: «Вытвор­ны­мі ад катэгорыі роду ці, правільней, удакладняючымі, канкрэтызуючымі яго паняццямі з’яўляюцца паняцці «від» і «жанр». Відам мы па традыцыі на­зываем устойлівыя структурныя ўтварэнні ўнутры літаратурнага роду, якія групуюць яшчэ больш дробныя жанравыя мадыфікацыі» [188]). На прак­тыцы ж гэтыя паняцці вель­мі часта змешваюцца, атаясамліваюцца, а то і зусім палярна ўза­е­мазамяняюцца (той жа А. Фядотаў у сувязі з да­дзе­най з’явай, на якой ён таксама акцэнтуе ўвагу ў сваім падручніку, вя­дзе гаворку аб г. зв. «тэрміналагічнай нестабільнасці» [189]). Калі ж браць пад увагу частату ўжывання да­дзе­ных тэрмінаў, то намнога, нават не­па­раў­нальна часцей, су­стра­ка­ец­ца тэрмін «жанр», які ў сваю чаргу можа пад­раздзяляцца на формы, раз­навіднасці і нават віды (напрыклад, жан­ра­вая форма апавядання, раз­навіднасць аповесці, від рамана) [190]. Такім чы­нам, жанр як бы пад­мі­нае пад сябе від і ў прынцыпе замяняе яго.

Жанрам называецца «гістарычна акрэслены, адносна ўстой­лі­вы тып мас­­тацкай формы, дзе структура пэўных фармальных прык­мет (архі­тэк­та­ніч­ных, вобразных, моўных) выяўляе больш-менш кан­к­рэтны мастацкі сэнс» [191].

Жанры літаратурных твораў вылучаюцца па трох асноўных прык­ме­тах: 1) па прыналежнасці да таго ці іншага літаратурнага ро­ду; 2) па пе­раважаючай эстэтычнай якасці, якую вызначаюць вер­ша­ваная альбо пра­заічная форма твора, а таксама яго вядучы пафас (ка­мічны, са­ты­рыч­ны, трагедыйны, элегічны ці які-небудзь інш.); 3) па аб’ёму і адпаведнай агуль­най структуры твора.

Наогул, любы жанр — гэта канкрэтнае адзінства пэўных асаб­лі­вас­цей і ўласцівасцей формы ў яе асноўных момантах — свое­асаб­лівай кам­па­зіцыі, вобразнасці, мове, рытме.

Усё часцей і часцей айчынныя (у тым ліку і беларускія) літара­ту­ра­знаў­цы вядуць гаворку аб жанравай форме і жанравым змесце. Так, В. Рагойша піша: «Генетычна кожная жанравая форма звязана з пэў­ным змес­там, аднак у выніку сваёй адноснай самастойнасці яна ў пра­цэсе лі­та­ратурнага развіцця можа «адчужацца» ад яго і вы­ра­жаць новы жан­ра­вы змест» [192]. Разам з тым даследчык звяртае ўвагу на немагчымасць поў­най страты сувязей паміж формай і зместам у жан­ры. Менавіта гэты мо­мант указвае на адрозненне жанру «ад віду лі­таратурнага, заснаванага толь­кі на фармальных прыкметах (ар­хі­тэк­­танічных, моўных, рытмічных і інш.)» [193].

Жанр з’яўляецца, як правіла, утварэннем гістарычна ўстой­лі­вым, «цвёр­дым», замацаваным у шматвяковай практыцы. «Кожны з іх — гэта не вы­падковая сукупнасць рыс, а прасякнутая дастаткова пэў­ным і ба­га­тым мастацкім сэнсам сістэма кампанентаў формы. Гэ­та форма, якая ўжо «апрадмеціла» ў сваёй архітэктоніцы, фак­ту­ры, кала­рыце больш ці менш канкрэтны мастацкі сэнс» [194].

Даволі складанай з’яўляецца праблема гістарычнага развіцця жан­ру. З аднаго боку, жанр увесь час змяняецца, абнаўляецца, на­бы­­ваючы ў твор­часці кожнага таленавітага пісьменніка нейкія но­выя якасці і рысы. З дру­гога боку, жанр бывае часам надзвычай ус­той­лі­вым і жывучым, бо лі­таратура, як правіла, рэдка грэбуе ўжо вы­праца­ванымі і апрабаванымі фор­мамі. Многа выпадкаў ад­ра­джэн­ня жанру ў абноўленым выглядзе, як то, напрыклад, трагедыі ў ча­сы класіцызму і рамантызму, навелы ў пер­шай трэці ХІХ і ў ся­рэ­дзі­не ХХ стст.

У сувязі з развіццём жанравых форм, магчымасцю іх відазмя­нен­ня і транс­фармацыі В. Халізеў вылучае жанры кананічныя, «га­то­­выя, за­вер­ша­ныя, цвёрдыя формы <...>, нязменна роўныя самім са­бе (яркі прыклад та­кога жанравага ўтварэння — санет, жывы і сён­ня)» [195], і жанры не­ка­на­на­нічныя, «гнуткія, адкрытыя ўсялякім транс­фар­мацыям, перабудовам, аб­­наўленням, якія, да прыкладу, эле­гіі ці навелы ў літаратуры Новага ча­су» [196].

Разглядаючы жанры як усеагульныя формы літаратурных тво­раў, што надзвычай моцна вызначаюць творчасць любога пісь­мен­ні­ка, не трэ­ба таксама забываць і аб індывідуальнай жанравай свое­асаб­лівасці кож­нага канкрэтнага твора. Пры аналізе творчасці лю­бо­га буйнога мас­та­ка абавязкова будзе паўставаць пытанне аб спе­цы­фіцы яго жанравых форм. Менавіта ў творчасці такіх пісь­мен­ні­каў ажыццяўляецца развіццё, якое змяняе пэўныя тыповыя рысы ўсіх жанравых форм, не даючы ім за­стыць, акасцянець. Адбываецца не­абходны і заканамерны працэс унут­ра­нага жанравага абнаўлення.

Для кожнай літаратурнай эпохі, напрамку, нават плыні з’яў­ля­юц­ца ха­рактэрнымі свае пэўныя жанры. Так, напрыклад, для кла­сі­цыз­му ў яка­с­ці тыповых паўстаюць трагедыя, камедыя, ода, эпічная паэ­ма; для Ас­вет­ніцтва — мяшчанская драма, сатыра, філасофская апо­весць; для ра­ман­тызму — лірычная паэма, драма, элегія, балада, псі­халагічны і гіс­та­рыч­ны раманы. Прычым з кожнай новай эпохай у лі­таратуру ўклю­ча­ец­ца ўсё больш і больш жанраў, самых розных па­водле зместу, агульнай та­нальнасці, структурна-кампазіцыйных, моў­на-выяўленчых і інш. асаб­лі­васцей.

Вывучэннем эвалюцыі відаў, жанраў і іх сістэм на працягу знач­ных гіс­тарычных адрэзкаў часу альбо за ўвесь перыяд іс­на­ван­ня і функ­цы­я­на­вання ў пэўнай нацыянальнай літаратуры ці наогул у су­светным пры­го­жым пісьменстве займаецца гістарычная паэты­ка. Яны, г. зн. віды і жан­ры ў эвалюцыйным развіцці і зменах — «га­лоўная праблема гіста­рыч­най паэтыкі» [197].

45. Эпас (эпічны род).

Сістэма эпічных відаў і жанраў

У эпічным (ад ст.-грэч. epos — слова, роспавесць) родзе лі­та­ра­туры ар­­ганізоўваючым пачаткам твора з’яўляецца апавяданне (апо­вед — В. Ра­гойша) аб персанажах, іх лёсах, учынках, нейкіх ра­зу­мовых памк­нен­нях. Аснову эпасу складаюць падзеі, якія ўтвараюць сюжэт. Сю­жэт­насць — вельмі важная асаблівасць і прык­­мета эпічнага роду літаратуры. Эпіч­ны твор уяўляе сабой лан­цуг слоўных паведамленняў ці, прасцей ка­жу­чы, расповед аб тым, што адбылося раней. Апавяданне вядзецца як бы збо­ку і, як правіла, мае гра­матычную форму мінулага часу. Для апа­вя­даль­ніка (апа­ве­да­ча — В. Рагойша) з’яўляецца характэрнай пазіцыя ча­ла­­века, які ўспамінае аб тым, што мела месца раней. Дыстанцыя паміж ча­сам дзе­яння, што адлюстроўваецца, і расповеду аб ім складае ці не са­мую істотную рысу эпічнай формы.

У эпічных творах апавяданне падключае да сябе і як бы «аб­ва­лак­вае» выказванні дзеючых асоб — іх дыялогі і маналогі, у тым лі­ку і ўнут­ра­ныя. Паміж гэтымі моўнымі пластамі ідзе несупынны пра­цэс ак­тыў­на­га ўзаемадзеяння: тлумачэння, дапаўнення і ка­рэк­ці­роў­кі.

Творы эпічнага роду спаўна выкарыстоўваюць арсенал мас­тац­ка-вы­яў­ленчых сродкаў, даступных літаратуры, нязмушана і сва­бод­на ад­люст­роўваючы рэальнасць у часе і прасторы. Пры гэтым яны практычна не ведаюць абмежаванняў у аб’ёме тэксту. Эпічны род уключае ў сябе як ка­роткія апавяданні, так і шматтомныя ра­ма­ны-эпапеі.

Эпічны твор можа «ўвабраць» у сябе такую колькасць ха­рак­та­раў, аб­ставін, падзей, лёсаў, дэталей, якая з’яўляецца недаступнай не толькі тво­рам двух астатніх літаратурных родаў, але і наогул яко­му-небудзь ін­ша­му віду мастацтва. Пры гэтым апавядальная форма са­дзейнічае най­глы­бейшаму пранікненню ва ўнутраны свет ча­ла­ве­ка. З яе дапамогай усе­бакова абмалёўваюцца характары складаныя, шмат­састаўныя, не­за­вер­шаныя і супярэчлівыя, якія знаходзяцца ў ру­ху, станаўленні і развіцці. Зра­зумела, што каласальныя магчы­ма­сці мастацкага ўзнаўлення жыцця эпа­сам выкарыстоўваюцца не заў­сёды, аднак са словам «эпас» звязана ўяўлен­не аб адлюстраванні рэ­чаіснасці і ўнутранага свету чалавека ва ўсе­баковасці, цэласнасці і паў­наце.

Эпас валодае разнастайнымі прыёмамі і спосабамі кампазіцыйна-моўна­га вы­яў­­лен­ня (апі­санне, маналог, дыялог, аўтарская мова і мова пер­­са­на­­жаў, няў­лас­на-прос­тая мова), а таксама шматлікімі сродкамі ства­­рэн­ня воб­раза (учын­кі і дзе­янні персанажа, прамая аўтарская ха­рак­та­­­рыстыка, рас­­крыц­цё ха­рак­тараў праз мову, гаворачыя імёны і проз­ві­шчы, партрэт, пей­­заж, інтэр’ер і інш.).

Эпічныя творы пішуцца, як правіла, прозай, але сустракаюцца так­са­ма і вершаваныя эпічныя рэчы (старажытныя эпічныя паэмы, лі­та­ра­тур­ныя казкі і інш.).

Эпас выпрацаваў сваю сістэму відавых і жанравых форм, най­больш рас­паўсюджанымі ў якой з’яўляюцца раман, аповесць і апа­вя­данне. Ак­ра­мя таго, да эпічнага роду адносяць навелу, нарыс, пам­ф­лет, гумарэску (усе іх В. Рагойша лічыць жанравымі раз­на­від­на­сцямі апавядання), а так­са­ма празаічны абразок, фельетон, казку (вя­дома, літаратурную, а не фальк­лорную, як, дарэчы, і ўсе на­ступ­ныя жанры, што прыводзяцца намі ў яка­с­ці эпічных), анекдот, ле­ген­ду, паданне і некат. інш.

Раман (франц. roman — твор, напісаны на раманскіх мо­вах) — са­мы буйны від літаратурнага эпасу. У ім «шырока ахоп­ле­ны істотныя жыц­цёвыя з’явы пэўнага сацыяльнага асяроддзя, нацыі і эпо­хі, паказаны шмат­лікія характары ў іх развіцці, псіхалагічнай на­поўненасці, створаны раз­настайныя бытавыя малюнкі. Шматлі­касць галоўных і пабочных сю­жэт­ных ліній, якія існуюць па­ра­лель­на і перакрыжоўваюцца, не­аб­ме­жа­ва­насць у часе і прасторы, вя­лі­кая колькасць дзейных асоб рознага кштал­ту (станоўчых і ад­моў­ных), наяўнасць пазасюжэтных элементаў (аў­тарскія адступленні, устаў­ныя эпізоды, пейзажы, інтэр’еры, абрам­лен­ні) — усё гэта дае маг­чымасць раману стаць самым ёмістым, сін­тэ­тыч­ным відам су­час­­най літара­туры, эпасам нашага часу. Па здабытках ра­ма­на можна мер­каваць пра ўзровень развіцця нацыянальнай літаратуры ўво­­гу­ле» [198]. Раман мае даволі працяглую і багатую гісторыю свайго ста­наў­­лення і развіцця ў сусветнай літаратуры: яго вытокі ляжаць яшчэ ў ан­­тычнасці, у І ст. да н. э. («Дафніс і Хлоя» Лонга, «Залаты асёл» Апу­лея); затым раман праходзіць цэлы шэраг этапаў, вяршынным ся­род якіх з’яўля­ецца, несумненна, перыяд росквіту рэалістычнай яго разнавіднасці ў ХІХ ст. (творы А. Стэндаля, А. Бальзака, Ч. Дзі­кен­са, Л. Талстога, Ф. Дас­таеўскага і інш. пісьменнікаў). Немалыя зда­быткі раманнай прозы і ў бе­ларускай літаратуры (творы Я. Коласа, М. Га­рэц­кага, М. Зарэцкага, К. Чор­нага, Я. Брыля, І. Ме­ле­жа, І. Ша­мя­кі­на, І. Навуменкі, У. Карат­ке­ві­ча, І. Чыгрынава і цэ­ла­га шэрагу інш. аў­тараў). Надзвычай шырокая жан­равая па­літ­ра рамана (са­цы­яльна-бытавы, сацыяльна-псі­ха­ла­гіч­ны, гіс­­та­рыч­ны, прыгод­ніц­кі, палітычны, саты­рычны, фантастычны, ра­ман-уто­­пія і г. д.). На ас­нове вялізнага сюжэтна-падзейнага поля рамана ўзнік раман-эпапея — твор, у якім на шы­ро­кім фоне ўзнаўляюцца і асэн­соў­ва­юц­ца над­звы­чай важ­ныя, лё­­са­вы­значальныя падзеі для жыцця пэўнага на­ро­­да, нацыі, кра­і­­ны (кла­січ­­нымі прыкладамі рамана-эпапеі з’яўляюцца «Вай­­на і мір» Л. Тал­­сто­га, «Ціхі Дон» М. Шолахава; у беларускай лі­та­ра­ту­ры эпа­пей­ны ха­­рак­тар мае ў многіх сваіх момантах «Па­лес­кая хро­ні­ка» І. Ме­ле­жа»). Аб’яд­на­ныя агульнымі героямі і адзінай дум­кай, ра­ма­ны мо­гуць утва­раць цэ­лыя цыклы (шматтомная эпапея «Ру­гон-Макары» Э. За­­ля, тэт­ралогія на тэ­му заходнебеларускага жыц­ця В. Адамчыка, ва­ен­на-пар­ты­занская пен­та­логія І. Чыгры­на­ва і інш.).

Аповесць прадстаўляе сярэднюю форму ў эпічным родзе лі­та­ра­­туры. У ёй звычайна прысутнічае адна сюжэтная лінія, у выніку ча­го, у па­раў­нан­ні з раманам, мае месца значна меншы ахоп жыц­цё­вых падзей, сі­ту­а­цый. Як і раман, аповесць надзвычай раз­га­лі­на­ва­ная ў сваіх канкрэтных жан­равых выяўленнях. Аповесцей вельмі шмат у сусветнай літаратуры, бо яны, як правіла, абавязковыя ў твор­часці любога больш-менш знач­на­га пісьменніка-празаіка. На Бе­ларусі аповесці (як свае, уласныя, так і за­па­зычаныя, пе­ра­клад­ныя) з’явіліся вельмі даўно (нагадаем летапісную «Апо­весць мі­ну­лых часоў», агіяграфічную «Жыціе Ефрасінні По­лац­кай», са­цы­яль­на-бытавую «Аповесць пра Баву», рыцарскую «Алек­сан­д­рыя» і інш.). Новая беларуская літаратурная аповесць вядзе свой адлік з па­­­чатку ХХ ст. («Бацькава воля» Ц. Гартнага, «Ціхая плынь» і «Дзве ду­шы» М. Га­рэц­ка­га, «У палескай глушы» і «У глыбі Палесся» Я. Ко­ласа, «Ля­вон Буш­мар» К. Чорнага і інш.). Найбольш значны ўклад у развіццё бе­­ла­рускай аповесці другой паловы ХХ ст. унеслі та­кія пісьменнікі, як Я. Брыль, В. Быкаў, І. Пташ­нікаў, І. Шамякін, І. Ме­леж, І. На­ву­мен­ка, У. Ка­раткевіч, А. Асіпенка, А. Васілевіч, А. Куд­равец, А. Жук, Г. Да­лі­до­віч, В. Казь­ко, В. Іпатава і цэлы шэ­раг інш. аўтараў.

Апавяданне (альбо малая форма ў эпічным родзе літаратуры) уяў­ляе са­бой невялікі твор, у якім расказваецца, як правіла, пра ней­кі адзін вы­зна­чальны выпадак, здарэнне ў жыцці чалавека. У апа­вя­дан­ні адна сю­жэт­ная лінія з абмежаванай колькасцю дзеючых асоб, ха­рактары якіх ужо дастаткова сфарміраваныя. Апісанні ў апа­вя­дан­ні, як правіла, ад­сут­ні­чаюць, а калі і маюць усё-такі месца, дык ха­ракта­рызуюцца пры гэтым над­звычайнай сцісласцю. Свае вытокі лі­тара­турнае апавяданне вядзе з ма­лых фальклорных жанраў: казак, ле­генд, паданняў і г. д. Жанравымі раз­навіднасцямі апавядання, па­вод­ле В. Рагойшы і шэрагу інш. вучоных, з’яўля­юцца, як ужо ад­зна­ча­лася вышэй, навела (апавяданне з напружа­ным, драматычным дзе­яннем, лаканічным паказам не столькі знешніх па­дзей, колькі пе­ра­жыванняў і настрою персанажаў, нечаканым фіна­лам — «Бунт» Я. Ко­ласа, «Пяць лыжак заціркі» З. Бядулі і інш.), нарыс (мас­тацка-да­кумен­тальнае апавяданне з сапраўднымі падзеямі ў цэнтры і рэ­­аль­нымі персанажамі, што выступаюць пад сваімі прозвішчамі — «Зва­­ны ў прадоннях азёр» У. Караткевіча, «Дзівасіл» В. Палтаран і інш.), пам­ф­лет (вострае сатырычнае дакументальна-мастацкае апа­вя­данне, як пра­віла, на сацыяльна-палітычную праблематыку — «Го­рад жоўтага д’ябла» М. Горкага, «Берлінскі анучнік» К. Чорнага і інш.), гумарэска (не­вялічкае гумарыстычнае апавяданне — «Дзя­дзі­на» Ф. Багушэвіча, «Са­цыяліст» Я. Коласа і інш.). Па­чы­наль­ні­кам празаічнага апавядання ў но­вай беларускай літара­туры вы­сту­піў Ф. Багушэвіч («Палясоўшчык», «Тра­лялёначка» і інш.). Услед за ім дадзены від і жанр развівалі ў па­чат­ку ХХ ст. К. Каганец, Цётка, Яд­вігін Ш., Я. Колас, З. Бядуля, У. Галубок, М. Га­рэцкі і інш., а ў са­вец­кі час — К. Чорны, М. Лынькоў, Я. Скры­ган, Я. Брыль, В. Бы­каў, М. Стральцоў, У. Караткевіч, В. Адамчык, Б. Са­чан­ка і цэлы шэ­раг інш. аўтараў.

Побач з літаратурным эпасам вучоныя вылучаюць у складзе су­свет­нага прыгожага пісьменства народна-гераічны эпас [199]. Самы буй­ны і ран­ні прадстаўнік твораў народна-гераічнага эпасу — эпа­пея (ад ст.-грэч. epopoiï, ад épos — слова, апавяданне і poiéö — ства­раю). Эпапея ў мно­гім дала штуршок развіццю эпасу літаратурнага. У эпапеі выявіліся ас­ноў­­ныя прыкметы народна-гераічнага эпасу, а ме­навіта: міфалагізм, вы­ключ­насць персанажаў і іх учынкаў, на­яў­насць высокай ідэі, над­звы­чай спакойная, нетаропкая манера апа­вя­дан­ня. Эпапеі адлюстроўвалі важ­ныя праблемы жыцця стара­жыт­ных народаў, і ў першую чаргу ба­раць­бу са знешнімі ворагамі-за­хоп­нікамі. Эпапеі мелі, як правіла, вер­ша­ва­ную форму і бытавалі пер­шапачаткова ў вусным выглядзе (у перадачы паэ­таў-выканаў­цаў — аэдаў, рапсодаў, бардаў і інш.), а затым былі за­фік­саваны пісь­мова. Амаль кожны народ стварыў свае ўласныя эпапеі і ста­­год­дзя­мі захоўваў іх у калектыўнай памяці. Найбольш вядомымі эпа­пе­­ямі ў сусветнай культурнай гісторыі з’яўляюцца шумера-акадскі «Сказ аб Гільгамешы», індыйскія «Махабхарата» і «Рамаяна», грэ­ча­скія «Ілі­я­да» і «Адысея», іспанская «Песня аб Сідзе», французская «Пес­ня аб Ра­лан­дзе», нямецкая «Песня аб Нібелунгах». Усходне­сла­вян­скі (у тым ліку і бе­­ларускі) народна-гераічны эпас прадстаўлены тво­рамі, значна мен­шы­мі па памеру ў параўнанні з прыведзенымі вы­шэй, аднак таксама на­пі­санымі ў адпаведнай манеры. Найбольш вядомым і распаўсюджаным жанрам усходнеславянскага народна-гераічнага эпасу з’яўляецца бы­лі­на («Ілля Мурамец», «Садко», «Мікула Селянінавіч» і інш.).

 

46. Драма (драматычны род).

сістэма драматычных відаў і жанраў

Творы драматычнага роду (ад ст.-грэч. drama — дзеянне) уз­наў­ляюць (як, дарэчы, і эпічныя) падзеі, учынкі герояў, іх узаема­ад­но­­сіны. Ад­нак разгорнутае апавядальна-апісальнае адлюстраванне ў дра­ме ад­сут­нічае. Уласна аўтарская мова, якую складаюць спісы (пе­ралік) дзе­ю­чых асоб (часам з кароткімі характарыстыкамі), вы­зна­­чэнне часу і месца дзе­яння, апісанне сцэнічнай абстаноўкі ў па­чат­ку актаў і з’яў, ка­мен­та­рыі да рэплік герояў і ўказанні на іх рухі, жэс­ты, міміку, інтанацыі (г. зв. рэ­маркі), тут выконвае дапаможную ро­лю і з’яўляецца эпізадычнай. Асноў­ны тэкст п’есы складае плынь вы­каз­ванняў персанажаў, іх рэплік і ма­налогаў. Дзеянне ў ёй раз­горт­ваецца сваімі сіламі, характары рас­кры­ва­юцца ў непасрэдных су­тыкненнях, без аўтарскага «падштурхоўвання».

Адсюль некаторая абмежаванасць мастацкіх магчымасцей дра­мы. Пісь­меннік-драматург карыстаецца толькі часткай тых вы­яў­­ленчых срод­каў, якія з’яўляюцца даступнымі празаіку. І харак­та­ры дзеючых асоб раскрываюцца ў драме з меншай свабодай і паў­на­той, чым у эпасе. Пры гэтым драматургі, у адрозненне ад аўтараў эпіч­ных твораў, вы­му­ша­ны абмяжоўвацца тым аб’ёмам слоўнага тэк­сту, які патрабуе тэат­раль­нае мастацтва. Час адлюстроўваемага ў дра­ме дзеяння павінен уклас­­ціся ў строгія рамкі часу сцэнічнага.

Разам з тым у аўтара п’есы ёсць сур’ёзныя перавагі перад ства­раль­ні­камі эпічных рэчаў. Адзін момант у драме цесна прымыкае да дру­­гога, су­седняга. Падзеі тут не сціскаюцца і не расцягваюцца. Ак­ра­мя таго, яны ад­люстроўваюцца ў цяперашнім часе. Усё гэта ства­рае эфект мак­сі­маль­най праўдападобнасці, набліжанасці да рэ­аль­на­га жыцця. Ёсць, праўда, у дра­ме ў сувязі з яе тэатральнай пры­на­леж­на­сцю імкненне да знешняй эфек­т­насці, гіпербалізацыі. Аднак яно не павінна ўсё-такі пераходзіць пэў­ную мяжу.

Для драмы характэрны дынамізм, павышаная канцэнтрацыя дзе­ян­ня, якое ад завязкі і да кульмінацыі няўхільна нарастае і ўсклад­­няецца, на­бывае большую змястоўнасць, захопліваючы ў сваю арбіту ўсё новых і но­вых персанажаў.

Драма мае, як правіла, востры і напружаны сюжэт. Вельмі важ­ная (ка­лі не выключная) роля адводзіцца ў ёй канфлікту. Нао­гул, без моц­на­га і жыццёвага ў сваёй аснове (а не надуманага) канф­лік­ту ўявіць дра­ма­тыч­ны твор практычна немагчыма.

Вельмі важная асаблівасць і якасць твораў драматычнага ро­ду — на­яўнасць у іх выразнай, каларытнай і разам з тым лаканічнай мо­вы пер­са­нажаў.

Мы ўжо гаварылі крыху вышэй аб цеснай прывязцы драмы да тэат­ра, сцэны. Пераважная большасць п’ес якраз і ствараецца для сцэ­ны і з улі­кам сцэны. Разам з тым у складзе драматычнага роду ёсць творы, на­пі­саныя з першаснай устаноўкай на чытацкае ўспры­ман­не (гэта, дарэчы, не выключае магчымасць іх сцэнічнага ўвасаб­лен­ня пры адпаведных рэ­жы­сёрскіх захадах і майстэрстве). Гэта Le­se­­drama (драма для чытання ў пе­ракладзе з нямецкай мовы; ёсць яшчэ адзін, таксама нямецкі, тэрмін для абазначэння дадзенай разнавіднасці драмы — Buchdrama, г. зн. кніж­­ная драма). Да яе мож­на аднесці «Фауста» І.В.Гётэ, драматычныя тво­ры Дж. Бай­ра­на, «маленькія трагедыі» А. Пушкіна, некаторыя з тво­раў «дзвін­ска­га цыклу» М. Гарэцкага («Жартаўлівы Пісарэвіч», «Жа­лоб­ная каме­дыя»), аднаактоўкі заходнебеларускага літаратара Ю. Ружанца «Пер­­­­шыя ластаўкі» і «Зорка-ідэя», а таксама некат. інш. творы.

Драматычны род выпрацаваў сваю ўласную відавую і жан­ра­вую сіс­тэ­­му. У ім вылучаюцца тры асноўныя відавыя групы — ка­ме­дыйная, тра­гедыйная і ўласна драматычная, кожная з якіх прад­стаў­лена цэлым шэ­рагам жанраў.

Самай распаўсюджанай і, бадай, самай старажытнай паводле па­ход­жан­ня выступае ў драматычным родзе камедыя — п’еса, у якой па­каз­ва­юц­ца камічныя падзеі і з’явы, высмейваецца не­га­тыў­нае ў жыцці. У кож­на­га з народаў на ранніх этапах развіцця лі­та­ра­ту­ры і тэатральна-сцэ­ніч­на­га мастацтва ўзнікалі свае ўласныя ка­ме­дый­ныя творы — невялічкія п’ескі-сцэнкі, якія разыгрываліся на кір­машах, ігрышчах, святах і г. д. [200] Лі­таратурная ж еўрапейская і су­свет­ная камедыя адштурхоўваецца ад ан­тычнасці, у прыватнасці, ад Ста­ра­жытнай Грэцыі (творы Арыстафана, V ст. да н. э.). Істотны ўклад у сусветную камедыяграфію ўнеслі такія аў­та­ры, як Ж. Маль­ер, У. Шэкспір, Лопе дэ Вега, Б. Шоу і інш. Беларуская лі­­та­ратурная камедыя пачала станавіцца на рубяжы ХVІІ– ХVІІІ стст. на ас­нове як запазычаных (інтэрмедыі школьнага тэатра), так і сваіх улас­ных (камедыйна-сатырычныя сцэнкі народнага, у тым ліку і бат­лей­ка­ва­га, тэатра) узораў. У прынцыпе з уласна камедыі і па­ча­ла­ся беларуская дра­матургія. Здабыткі беларускай камедыяграфіі звя­заны ў першую чар­гу з дзейнасцю В. Дуніна-Марцінкевіча, К. Ка­ганца, Я. Купалы, Л. Ро­дзе­ві­ча, У. Галубка, Ф. Аляхновіча, К. Кра­півы, А. Макаёнка, М. Ма­ту­коў­ска­га, А. Петрашкевіча, А. Дзя­­­­­лендзіка.

Паводле ступені пранікнення драматургамі ва ўнутраную сут­насць пер­санажаў і асаблівасцей мастацкага ўзнаўлення камічнага ў тво­рах вы­лу­чаюць камедыю становішчаў і камедыю характараў.