Изъявительное наклонение. Будущее время

В польском языке существуют два типа форм будущего времени – будущее простое и будущее сложное.

1. Будущее простое образуют глаголы совершенного вида при помощи окончаний настоящего времени:

	zjeść	napisać
1.	zjem	zjemy	napiszę	napiszemy
2.	zjesz	zjecie	napiszesz	napiszecie
3.	zje	zjedzą	napisze	napiszą

2. Будущее сложное время имеет две формы. Первая из них состоит из глагола być в форме простого будущего времени и инфинитива. В состав другой вместо инфинитива входит глагольная форма с суффиксом - l -.

Будущее сложное время I (pisać):

1.	będę pisać	będziemy pisać
2.	będziesz pisać	będziecie pisać
3.	będzie pisać	będą pisać

Будущее сложное время II (pisać):

1.	będę pisał (pisała, pisało)	będziemy pisali (pisały)
2.	będziesz pisał (pisała, pisało)	będziecie pisali (pisały)
3.	będzie pisał (pisała, pisało)	będą pisali (pisały)

Повелительное наклонение

Повелительное наклонение образуется от основы настоя­щего времени. Форма 2-го лица единственного числа имеет ну­левое окончание:

pisać – piszę – pisz;

pić – piję – pij,

płakać – płaczę – płacz.

Глаголы І спряжения образуют повелительное наклонение от основы 2-го лица единственного числа:

nieść – niosę – niesiesz – nieś;

brać – biorę – bierzesz – bierz;

jechać – jadę – jedziesz – jedź.

Глаголы II и III спряжения образуют повелительное на­клонение от основы 3-го лица единственного числа:

leżeć – leżę – leży – leż;

czytać – czytam – czytają – czytaj;

rozumieć – rozumiem – rozumieją – rozumiej;

powiedzieć – powiem – powiedzą – powiedz.

Для того, чтобы образовать форму повелительного накло­нения, следует знать следующие дополнительные правила:

1) если основа заканчивается на несколько согласных, то при образовании повелительного наклонения к ней прибавляется суффикс -ij/-yj:

rwać ‘рвать’ – rwę – rwij;

drżeć ‘рвать’ – drżę – drżyj;

biegnąć ’бежать’ – biegnę – biegnij;

2) если основа заканчивается на мягкий губной согласный (b, p, w), этот звук меняется на твердый:

mówić ‘говорить’ – mówię – mów;

robić – robię – rób;

3) в основе возможны чередования гласных:

o//ó – robić – rób, stroić – strój;

ср. также: stać – stoję – stój;

ę//ą – być – będę – bądź.

Некоторые формы образовать сложно, их лучше запом­нить:

giąć ‘гнуть’	gnij
karmić ‘кормить’	karm
kląć ‘ругаться’	klnij
łgać ‘врать’	łżyj
mleć ‘молоть’	miel
martwić się ‘беспокоиться’	nie martw się
naostrzyć ‘заострить’	naostrz
posrebrzyć ‘посеребрить’	posrebrz
powiększyć‘увеличить’	powiększ
powziąć ‘решить’	poweźmij
ułatwić‘облегчить’	ułatw
upiększyć ‘украсить’	upiększ
wątpić ‘cомневаться’	nie wątp
wyszczerbić ‘выщербить’	wyszczerb
załatwić ‘уладить’	załatw
zwiększyć ‘увеличить’	zwiększ
zwilżyć ‘увлажнить’	zwilż

Формы 1-го и 2-го лица множественного числа образуют­ся при помощи окончаний - my, - cie, которые прибавляются к форме 2-го лица единственного числа: czytać – czytaj – czytaj­my – czytajcie, iść ‘идти’ – idź – idźmy – idźcie.

Формы 3-го лица единственного и множественного числа образуются при помощи частицы niech, которая присоединяется к форме 3-го лица единственного или множественного числа на­стоящего времени (для глаголов несовершенного вида) или бу­дущего времени (для глаголов совершенного вида): przeczytać – przeczyta – niech przeczyta – przeczytają – niech przeczytają, mówić – mówi – niech mówi – mówią – niech mówią. Частично, преимущественно в устойчивых выражениях, сохранились арха­ичные формы 3-го лица единственного числа, например: Bóg zapłać, bądź co bądź.

Условное наклонение

Форма условного наклонения складывается из следующих компонентов: 1) формы на -ł- с родовыми или лично-мужскими показателями (совпадает с формами 3-го лица единственного и множественного числа прошедшего вемени); 2) частицы -by-;3) личного окончания: czytać – czytał-by-m.

	ед.ч.	мн.ч.
	м.р.	ж.р.	лично-м. форма	нелично-м. форма
1.	czytałbym	czytałabym	czytalibyśmy	czytałybyśmy
2.	czytałbyś	czytałabyś	czytalibyście	czytałybyście
3.	czytałby	czytałaby	czytaliby	czytałyby

Окончания в соединении с частицой - by -, как и в прошед­шем времени, подвижные и могут присоединяться к наречиям и местоимениям, а также функционировать в предложении само­стоятельно (Zaraz byś poszła ‘ты бы сейчас пошла’; Czy byście poszli jutro do kina ‘пошли бы вы завтра в кино?’; Prosili, żebym przyszedł ‘они просили, чтобы я пришел’).

Ударение при присоединении показателей условного на­клонения не перемещается, а остается на том же слоге, что и в форме на ł, l (pi ` sałbym, pi ` salibyście).

Причастия и деепричастия

В польском языке существуют следующие причастия и деепричастия:

Причастия

– действительного залога

– страдательного залога

Деепричастия

– несовершенного вида

– совершенного вида

Причастие действительного залога. Форма, аналогичная русскому причастию действительного залога настоящего време­ни. Образуется только от глаголов несовершенного вида. Эту форму составляют следующие компоненты:

1) основа настоящего времени (3-го лица множественного числа),

2) суффикс -ąc,

3) падежно-родовые окончания прилагательного: czytać – czytaj-ą – czytaj-ąc-y; brać – bior-ą – bior-ąc-y.

Причастие страдательного залога. Эта форма похожа на форму русского причастия страдательного залога прошедшего времени. Склоняется по образцу прилагательного. Образуется при помощи суффиксов -n-, -on-, -t-. Суффикс -n- характерен для инфинитива, основа которого заканчивается на следующие гласные:

1) -а-; суффикс присоединяется к основе прошедшего вре­мени 3-го лица единственного числа (czytać – czytał – czyta n y, dać – dał – da n y);

2) -е-; суффикс присоединяется к основе прошедшего вре­мени 3-го лица единственного числа, в этой основе происходит чередование е/a (widzieć – widział – widzia n y).

Суффикс -on- характерен для инфинитива, основа которого заканчивается на следющие звуки:

1) -i-, -y- (II спряжение); присоединяется к основе 3-го лица множественного числа: suszyć – suszą – susz on y, nosić – noszą – nosz on y;

2) согласный (ś, ź);присоединяется к основе настоящего времени 3-го лица единственного числа: nieść – niesie – niesi on y.

Тот же суффикс используется для образования причастия от инфинитива, который заканчивается на –с: piec – piecze – piecz on y.

При склонении в лично-мужских формах, образованных при помощи этого суффикса, могут происходить следующие чередования:

а) суффиксальный гласный o чередуется с е: chwal on y ‘хвалёный’ – chwal en i;

б) основа на ć, dź становится твердой; ć/c, dź/dz (zgnieść ‘смять’ – zgniotę – zgnie c iesz – zgnie c iony – zgnie c eni, wieść – wiodę – wie dz iesz – wie dz iony – wie dz eni).

Cуффикс -t- характерен для инфинитива, который закан­чивается следующим образом:

1) на y, i, u, ą, принадлежащие корню; присоединяется к основе прошедшего времени (лично-мужская форма 3-го лица множественного числа): kryć – kryli – kry t y; bić – bili – bi t y; kłuć ‘колоть’ – kłuli – kłu t y; ciąć ‘резать’ – cięli – cię t y;

2) на -rże-, -rze-; также присоединяется к основе прошед­шего времени (лично-мужская форма 3-го лица множественного числа: drzeć ‘драть’ – darli – dar t y; wytrzeć ‘вытереть’ – wytar­li – wytar t y;

3) на -ną-; при присоединении суффикса -t- к основе -ną- меняется на -nię- (zamknąć – zamk nię ty; ciągnąć – ciąg nię ty); искл. – natchnąć – natchniony.

Деепричастие несовершенного вида. Образуется от ос­новы настоящего времени глаголов несовершенного вида при помощи суффикса -ąc- (по аналогии с причастиями действи­тельного залога, см. выше) (widzeć – widząc, pić – pijąc, móc ‘мочь’ – mogąc).

Это деепричастие обозначает действие, одновременное с основным, выраженным сказуемым (Patrząc na te piękne kwiaty myślę o wiośnie ‘глядя на эти красивые цветы, я думаю о весне’; Leżałem na plaży czytając gazety ‘я лежал на пляже, читая га­зеты’).

Деепричастие совершенного вида. Образуется от осно­вы прошедшего времени глаголов совершенного вида 3-го лица единственного числа мужского рода при помощи суффиксов ‑wszy и ‑łszy:

1) cуффикс -wszy присоединяется к основе на гласный (włożyć ‘надеть’ – włoży wszy; zapomnieć ‘забыть’– zapomniał – zapomnia wszy);

2) суффикс -łszy- (читается без ł) присоединяется к основе на согласный (dowieść ‘доказать’ – dowiódłszy, móc – mógł – mógłszy).

Эти деепричастия обозначают действие, предшествующее основному, названному сказуемым (Wziąwszy parasol wyszedłem na ulicę ‘Взяв зонт, я вышел на улицу’).

6.9. Словообразование глаголов

В зависимости от того, от какой части речи образованы глаголы, все их можно разделить на следующие группы:

1. Глаголы, образованные от существитель­ных. Глаголы этой группы обозначают действие, которое так или иначе связано с производящим существительным:

-ić, -eć, -ać: mowa ‘речь’ – mówić ‘говорить’, sąd – sądzić, szal ‘бешенство’ – szaleć ‘беситься’, ból – boleć, stuk – stukać, lęk ‘страх’– lękać ‘бояться’;

-ować, -izować: żart ‘шутка’ – żartować, podróż ‘путеше­ствие’ – podróżować, melancholia – melancholizować;

-nąć: krzyk – krzyknąć, błysk – błysnąć, этот суффикс вносит значение однократности;

2. Глаголы, образованные от прилагатель­ных. Общее значение этих глаголов – значение действия, в ре­зультате которого возникает признак, названный производящим прилагательным:

-ić: biały – bielić ‘делать белым’, słodki – słodzić;

-eć: biały – bieleć ‘делаться белым’, wesoły – weseleć;

-nąć: słaby – słabnąć, miękki ‘мягкий’ – mięknąć ‘смяг­чаться’;

-ować: chory – chorować, próżny ‘напрасный’– próżnować ‘лениться’;

3. Глаголы, образованные от глаголов. Чаще всего процесс словообразования в этом случае связан с измене­нием вида глагола, особенно это касается суффиксального спо­соба образования. Однако видовую характеристику глагола из­меняют также приставки, внося в значение смысловые оттенки:

w-: płątać ‘путать’ – wpłątać ‘впутать’, ciągnąć ‘тянуть’– wciągnąć ‘втянуть’;

wz-: nieść – wznieść, bić – wzbić;

wy-: mówić – wymówić, palić – wypalić;

do-: żyć – doźyć, jeść – dojeść;

za-: lśnić ‘сверкать’ – zalśnic ‘засверкать’, wędrować ‘странствовать’ – zawędrować ‘забрести’;

z-: moknąć – zmoknąć;

na-: brać – nabrać, darować – nadarować;

nad-: pruć ‘пороть’ – nadpruć, budować – nadbudować;

o-: świecić – oświecić, siodłać ‘cедлать’ – osiodłać;

od-: chylić – odchylić, karmić – odkarmić;

prze-: płacić – przepłacić; эта приставка соответствует рус­ским пере- и про-: ‘проводить’ – przeprowadzić, ‘переписывать’ – przepisywać;

po-: prosić – poprosić, skakać – poskakać;

pod-: strzyc – podstrzyc, twierdzić – potwierdzić;

przy-: szyć – przyszyć, klapnąć ‘хлопнуть’ – przyklapnąć;

roz-: myśleć – rozmyśleć ‘раздумать’, kraść – rozkraść;

u-: wodzić – uwodzić, zbierać – uzbierać ‘скопить’.

УПРАЖНЕНИЯ

1*. Большинство глаголов образуют пары на основе видовых от­ношений.

а) От следующих глаголов совершенного вида образуйте, если это возможно, глаголы несовершенного вида.

klasnąć, kupić, wylizać, umyć, osłupieć, owdowieć, trafić, puścić, udowodnić, uspokoić, wejść, wyłączyć, zebrać;

б) От следующих глаголов несовершенного вида образуйте, если это возможно, глаголы совершенного вида.

brzydzić się, gasić, kazać, kręcić, mylić się, ofiarować, płoszyć, roz­patrzywać, udoskonalać, wykrzykiwać, wylewać, wyrywać, ginąć.

2. Значение совершенного вида не является однородным. В его со­ставе можно выделить следующие оттенки.

однократность – krzyknąć,

результативность и законченность – stracić,

начальность – rozpłakać się,

конечность – dobiec,

протяженность – przespać.

Какими из этих смысловых оттенков обладают следующие гла­голы.

błysnąć, ziewnąć, domówić, donieść, zrobić, dospać, zgasić, kichnąć, zapalić, posiedzieć, zakwitnąć, pogawędzić, zabrzęczeć, popatrzeć, zabłysnąć, trzasnąć, zabić?

3*. Глаголы в скобках поставьте в форме настоящего времени.

а) 1. Moje dziecko (biec) drogą, ja (biec) w ślad za nim. 2. Ty (odpocząć) po pracy, a my (zająć się) tą sprawą. 3. Oni (pójść) na spacer, a ty (przyjść) do nas. 4. Ja (brać) rzeczy, ty (nieść) walizkę, a dzieci (przywieźć) zabawki. 5. Piotrek, (móc) to zrobić sam, czy oni ci (pomóc)? 6. Ja nie (jeździć) do pracy autobusem, lecz (chodzić) na piechotę, a ty (twierdzić), że nie mam racji. 7. ((Ja) musieć) wstawać wcześnie, bo codziennie (wozić) dziecko do szkoły.

б) 1. Jak rak (świsnąć), a ryba (pisnąć). 2. Cudza rana nie (boleć). 3. Kto rano (wstawać), temu Pan Bóg (dawać). 4. Kto rano (śmiać się), w wieczór (płakać). 5. Gdzie drwa (rąbić (oni)), tam drzazgi (lecieć). 6. Co było, a nie jest, nie (pisać się) w rejestr. 7. Jedna ręka (głaskać), a druga (policzkować). 8. Nim słońce (wzejść), rosa oczy (wyjeść). 9. Goły rozboju nie (bać się). 10. Kto (dojeść), (dopić), ten w rozum nie (tyć). 11. Chleb (mieć) rogi. 12. Równość nie (znać) pana. 13. Cicha woda brzegi (rwać). 14. Gdzie ogon (rządzić), tam głowa (błądzić). 15. Nic tak nie (ciążyć) jak sekret.

4*. Образуйте формы 1-го и 2-го лица единственного числа на­стоящего времени следующих глаголов I спряжения.

rwać, ssać, dąć, objąć, tłuc, strzec, płynąć, łgać, wziąć, ciąć, gnieść, prać.

5*. Глаголы в скобках поставьте в форме настоящего времени или простого будущего времени, затем измените ее на форму про­шедшего времени.

1. ((Ja, mężczyzna) chcieć) ją zоbaczyć, więc (dowiedzieć się), kiedy będzie w pracy, i (przyjść) pod jej okno. 2. Niekoniecznie ((ty, ko­bieta) musieć) tam iść. Znajomi (opowiedzieć), co (zobaczyć) na wy­stawie. 3. Nauczycielki często (myśleć), że my (dziewczyny) nic nie (rozumieć), a chłopcy nic nie (umięć). 4. Moja koleżanka (zająć) ten pokój i (zamknąć) go na klucz. 5. (Ja, zdjąć) płaszcz, męszczyźni (zdjąć) kapelusze, woźny (wziąć) je od nas. 6. Nie (móc) przyjść wcześnie, bo (czekać) na siostrę, która (przywieźć) naszą matkę. 7. Co ty (jeść)? Zaraz (przynieść) coś do jedzenia.

6. Образуйте возможные формы:

а) прошедшего, настоящего, будущего времени глаголов, сохраняя их лицо и число.

Образец: czytamy – czytaliśmy, czytałyśmy, będziemy czytać /będ­ziemy czytali/czytały.

przedsięwziąłem, wiesz, marzł, wleczecie, będą musiały.

б) единственного и множественного числа следующих глаголов, сохраняя их лицо.

Образец: czytaliście – czytałyście, czytaliśmy, czytałyśmy, czytali, czytały.

umiały, będą kochali, poszedłem, byliście.

7. Заполните таблицу, используя глаголы из текста.

Глагол

Вид

Наклонение

Время

Лицо

Число

Род

Сo zamierzasz zrobić z Edkiem? Będę z tobą szczery: to wred­na postać. I paznokcie ma brudne, i w ogóle ciężki, co? Jestem prze­konany, że oszukuje w kartach. Siorbie przy jedzeniu, rządzi się tutaj jak u siebie. Gdyby nie Genia, nie podawałbym mu ręki. Czy ty wiesz, co on zrobił wczoraj? Przychodzę do Geni i powiadam:”Słuchaj, siostrzyczko. Ja rozumiem, że pan Edek nie myje zębów, ale jeżeli już używa mojej szczоteczki, to niech chociaż używa jej do mycia zębów, a nie do czyszczenia butów’. A on na to: ”Żeby mam zdro­wie. Jak ugryzę, to odgryzę, a buty mi się kurzą“. Wyrzucił mnie za drzwi. Słuchaj, ja nie chcę ci niczego sugerować, ale ja na twoim miejscu zrobiłbym z nim porządek. Może by go tak zrzucić ze scho­dów, co?

(С. Мрожек)

8*. Вставьте пропущенные глаголы в нужной форме.

a) 1. Moja dziewczyna... według ostatniej mody. 2. Nie mam w co.... 3. Chłopcy... plecaki i szli dalej. 4. Słyszałem, że kobiety... przeważnie dla kobiet. Umyli ją,... nowe buciki i wyprowadzili na spacer.

stroić się, ubierać się, ubrać się, wkładać, włożyć.

б) 1. Uczymy dzieci czytać i dobrze... po polsku. 2. Mój kolega... niegłośno i spokojnie. 3. W złą godzinę... jakoś te słowa. 4. Szlachta... otwarcie swoje sympatie dla króla. 5. Po raz pierwszy Marek... jakieś życenie. 6. Koledzy... ze sobą półgłosem. 7.... w mojego brata, że powinien wyjechać.

mówić, rozmawiać, wmawiać, wymawiać, wymówić, wyrażać, wy­razić.

9*. Глаголы в скобках поставьте в форме повелительного накло­нения (обращайте внимание на лицо и число, обозначенные местоимениями).

1. (Kochać się (my)) jak bracia, (rachować się (my)) jak Żydzi. 2. Wszystkich (radzić się (ty)), a jednego (słuchać (ty)). 3. Nie (przystępować (ty)) do niego z golą ręką. 4. Kiedy mokre role, nie (chodzić (wy)) z pługiem w pole. 5. (Pamiętać (ty)) rozchodzie żyć z przychodem w zgodzie. 6. Nie (pchać (wy)) rzekę, sama płynie. 7. (Wygrać) w polu, wygra pan i w sądzie. 8. Nie (budzić (ty)) licha, kiedy śpi. 9. Z żartami jak z solą, nie (przesadzić (ty)), bo bolą. 10. (Używać (ty)) świata, póki służą lata. 11. (Dać (ty)) kurzę grzę­dę, ona – wyźej siędę. 12. (Siedzieć (ty)), grzybie, poki cię ktoś nie zdybie. 13. Nie (sprzedawać (ty)) niedźwiedzia, póki w lesie. 14. (Uderzyć (ty)) w stół, nożyce się odezwą. 15. Gdy szukasz rady (strzec się (ty)) zdrady.

10. Измените предложения по образцу.

а) Образец: Pojechałem do Warszwy i zwiedziłem Stare Miasto. – Jeżeli pojechałbym do Warszawy, zwiedziłbym Stare Miasto; Gdy­bym pojechał do Warszawy, zwiedziłbym Stare Miasto.

Mój syn namalował obraz, a ja powiesiłam go na ścianie. Zorgani­zowaliśmy prywatkę i bawiliśmy do rana. Wypiłeś kawy i poczułeś się lepiej. Babcia czyta wnukowi książkę na dobranoc i dziecko wcześnie idzie do łóżka. Nie jestem zajęta i mogę przyjść do was jutro wieczorem.

б) Образец: Nie miałam temperatury, więc nie poszłam do lekar­za. – Gdybym miała temperaturę, poszłabym do lekarza. Gdybym miała temperaturę, tobym poszła do lekarża.

Mój przyjaciel nie kupił ani chleba, ani mleka, więc w domu nie było nic do jedzenia. Nigdy nie lubiłem muzyki rockowej, więc nie słuchałem jej. Edzio nie uczył się, więc nie zdał egzaminu. Nie do­stałeś zaproszenia, więc nie poszedłeś na wernisaż. Nie spotkaliśmy Piotra, więc nie zaprosiliśmy go do nas.

11. Глаголы в скобках поставьте в форме 2-го лица единственного числа повелительного наклонения.

1. (Zaprzyjaźnić się) z tą dziewczynką, to twoja rówieśnica. 2. Proszę cię, (naostrzyć) mi nóż. 3. (Powziąć) wreszcie jakąś rozsądną decy­zję i (wziąć się) do roboty. 4. (Przyjąć) na mieszkanie tego młodego człowieka. 5. (Kroić) już ciasto, gościom trzeba coś podać do her­baty. 6. Nie (głodzić się), taka kuracja jest szkodliwa dla zdrowia. 7. Nie (trząść) gałęzią, bo pospadają wszystkie jabłka. 8. (Ubierać) się ciepło i nie (przeziębić się). 9. (Pozdrowić) ode mnie brata.

12. Свое желание человек может выразить различными способами. Вот некоторые из них:

1. Kochany, kup mi parasolkę.

2. Proszę kupić mi parasolkę.

3. Niech pan kupi żonie parasolkę.

4. Może pan kupi parasolkę?

Może kupisz mi parasolkę?

5. Może by pan kupił parasolkę?

Może byś kupił parasolkę?

6. Kupiłby pan to.

Kupiłbyś to.

7. Nie kup tego przypadkiem, bo to obrzydliwie.

В каких ситуациях используется каждое из этих предложений? Как еще можно выразить следующие пожелания?

Weź natychmiast dziecko i idź na spacer.

Zrób to dla niej.

Załatw im tę sprawę.

Nie sądźcie, że wam pomogę.

Wyjmij masło z lodówki.

Nie zgub tylko tego zegarka.

Chodź tu natychmiast.

13*. Измените предложения по образцу, если это возможно.

Образец: Dziecko, które słucha bajki, siedzi bardzo cicho. – Słucha­jące dziecko siedzi bardzo cicho. Słuchające dzieci siedzą bardzo cicho.

1. Kwiat, który pachnie, to bardzo dobry prezent dla kochanej.

2. Aktor, który gra w tym filmie, jest kompletnym antytalentem.

3. Zwierzę, które ucieka, jest bardzo zdenerwowane.

4. Talerz, który lata, nie jest zwykłym talerzem.

5. Wiem, że Antarktyda to kontynent, który tak fascynuje, ale nie chce tam jechać.

6. Nauczyciel, który zorganizował wycieczkę, nie mógł pojechać z nami, i to bardzo dobrze.

7. Student, który uczy się na Uniwersytecie, nie jest zadowolony ze swojego stypendium.

8. Pociąg, który odjeżdża z peronu drugiego, to mój pociąg, na który nie zdążyłem.

9. Pan, który spaceruje po parku, to mój sąsiad.

14. Вместо точек поставьте соответствующее причастие, образо­ванное от подчеркнутого глагола.

1. Zacząłem pisać referat.... referat od miesiąca leży na moim biurku.

2. Uszyłam sobie sukienkę.... sukienka nie nadaje się do niczego.

3. Jurek napisał list do babci.... list zapomniał wysłać.

4. Umyłam okno. Zamknęłam... okno.

5. Opalałem się przez całe lato. Teraz jestem pięknie...

6. Golić się codziennie to bardzo nudno. Dlatego on znowu jest nie...

7. Moja mama bardzo dobrze piecze. Lubię ciasto... przez mamę.

8. On się zamyslił i tak i słuchał mnie...

9. Wiedziałam, że zamknęłam wszystkie drzwi. Kiedy przyszłam do domu, przed... drzwiami siedział pies.

10. Moji koledzy bardzo się zmęczyli na wykładach. Podałam kawę... kolegom.

15. Измените предложения по образцу, если это возможно.

а) Образец: Usłyszałem tę wiadomość, gdy jadłem obiad – Jadąc obiad, usłyszałem tę wiadomość.

1. Kiedy kupujesz chleb, zapytaj najpierw, czy już przywieźli świeży.

2. Pani Irena gotuje obiad i rozmawia z przyjaciółką.

3. Kiedy wchodzisz do pokoju, zamykaj ciszej drzwi.

4. Nie myślałem o teściowej, gdy szukałem prezentów dla rodziny.

5. Kiedy zginiesz mi znowu na cały dzień, to ja z tobą porozma­wiam.

6. Gdy nie będziesz odrabiał lekcje, na pewno oberwiesz dwóje.

7. Kiedy brałam tego kota, nie wiedziałam, że będę miała z nim tyle kłopotów.

б) Образец: Wypiłam kawę i poprosiłam kelnerkę o rachunek – Wy­piwszy kawę, poprosiłam kelnerkę o rachunek.

1. Zrobiłam porządek i zaprosiłam gosći do mojego domu.

2. Moja koleżanka wyszła za mąż za Włocha i wyjechała do Flo­rencji.

3. Marek powziął wreszcie rozsądną decyzję i wziął się do roboty.

4. Upiększyłem trochę swój pokój, nie wygląda już surowo i niep­rzytulnie.

5. Profesor odróżnił wreszcie prawdziwych przyjaciół od fałszywych pochlebców i przeszedł na emereturę.

6. Piotrek upatrzył prezent dla Zosi i spokojnie poszedł po pieniądze.

16*. Образуйте безличные предложения:

а) употребляя причастия страдательного залога.

1. Na tym placu (wybudować) dużą bibliotekę. 2. Siostrze (kupić) nowy płaszcz. 3. Dla nowego mieszkania (zamówić) ładne umeblo­wanie. 4. Na zebraniu (mówić) o sprawach studenckich. 5. Na kogo tak długo (czekać)? 6. Czy (rozpocząć) już budowę tego gmachu? 7. Po kolacji (zacząć) tańczyć. 8. Kiedy tobie o tym (powiedzieć)? 9. We wczorajszej audycji (nadawać) ciekawy artykuł.

б) употребляя возвратные формы невозвратных глаголов.

1. Pocztę (przynosić) codziennie. 2. W pokoju chorego (nie palić). 3. Wyraz burza (pisać) przez rz. 4. W bibliotece (wydawać) książki. 5. Gdzie (stawiać) u was szklanki? 6. Jakie suknie (nosić) w tym sezonie? 7. W metrze (sprzedawać) bilety do teatru. 8. (Wystawiać) w tej galerii nowe obrazy malarzy polskich. 9. Ciepłe ubranie (nosić) w zimie. 10. Miasta (budować) wedlug planu.

17. Образуйте все возможные глаголы от следующих корней. Ис­пользуйте приведенные ниже приставки и суффиксы.

głos-/głasz-, klej-, krwaw-, kwit-, pan-

na-, o-, ob-, od-, po-, pod-, prze-, roz-,s-, w-, wy-, z-

-a(ć), -i(ć), ną(ć), -owa(ć)

Часть III
СИНТАКСИС

Словосочетание

Типы словосочетаний

Словосочетание состоит обычно из двух словоформ, меж­ду которыми существует смысловая и грамматическая связь, например: wielka podróż ‘большое путешествие’. Как и в рус­ском, в польском языке различаются подчинительные и сочини­тельные словосочетания. Первые отличаются от вторых грамма­тической зависимостью одного компонента от другого, ср.: po­magać matce – подчинительная конструкция, ojeciec i matka – сочинительная конструкция.

Основными способами выражения синтаксической связи в подчинительных сочетаниях являются:

а) морфологические показатели – окончания, суффиксы, приставки, например: iść most em, zegar y bij ą, grzejąc e słońc e;

б) служебные слова, в основном, предлоги, например: iść do miasta, obfity w jeziora, sympatia dla koleżanki;

в) порядок слов, например: pociąg Mińsk – Warszawa.

Члены сочинительной конструкции чаще всего выполня­ют одну и ту же синтаксическую функцию, например: ojciec i matka; ani młody, ani stary; żar bądź zimno. Однако это прави­ло не обязательное, возможны, а в последнее время активно распространяются конструкции другого типа: kto i kiedy, tu i teraz, każdy i wszędzie, przed nim i dla niego, z tej odległości i w tym świetle. В них, как видим, сочинительную конструкцию составляют единицы, у которых нет общей, единой синтаксиче­ской функции.

Обратите внимание!

В польском языке встречаются конструкции типа союз czy + относи­тельное местоимение. Сочетания подобного типа в русском языке не встре­чаются, ср.:

Nie wiedziałem, czy i kiedy wrócisz (K. Bunsch) – Я не знал, вернешься ли ты и, если вернешься, то когда.

Nie wyobrażam sobie, czy i jak potrafię opowiedzieć o sobie (M. Cho­romański) – Я не представлял, смогу ли я рассказать о себе и, если смогу, то как.

Sokrates tam rozprawia na temat, czy i co czeka go po śmierci (T. Par­nicki) – Сократ рассуждает на тему, ждет ли его что-нибудь после смерти и, если ждет, то что.

При сравнении оригинала и перевода мы видим, что польский вариант выигрывает – он компактнее, экномнее, оптимальнее.

Следует также иметь в виду, что в польском языке актив­нее, чем в русском, в сочинительных конструкциях используются подчинительные союзы, например:

Każdy z nas ma dziesiątki, jeżeli nie setki niewidzianych wrogów (B. Prus) – У каждого из нас десятки, если не сотни не­видимых врагов.

Umarł więc Kuba na swojej, choć zagrabionej ziemi (T. Hołuj) – Куба, таким образом, умер на своей, хотя и захва­ченной земле.

Byłoby to z ich strony niewłaściwością, jeśli nie cynizmem (T. Breza) – С их стороны это было бы некорректностью, если не цинизмом.

Dzieło jest napisane na podstawie nie znanych, gdyż zagi­nionych notatek – Произведение написано на основе потерянных и неизвестных заметок.

Чаще всего в сочинительных конструкциях встречается подчинительный союз bo. Далеко не всегда при переводе на рус­ский язык можно использовать эквивалент польского bo – союз потому что (и его синонимы), ср.:

Była misa dosyć mizernego, bo bez mięsa, bigosu (J. Putra­ment) – Была тарелка нищенского, без мяса, бигоса.

Zdejmuje palto i zostaje W trykocie brudnym, bo cielistym (J. Tuwim) – Он снимает пальто и остается в грязном трико те­лесного цвета.

Widział inne, bo amerykańskie sceny – Он видел другие – американские сцены.

Mówił w sposób niezwykły, bo przypominający cudzoziem­ca – У него была необычная манера говорения, напоминавшая иностранца.

Był groźny, bo mający w ręku straszną broń – Он выгля­дел грозно, потому что держал в руках страшное оружие.

Przez całe swoje krótkie, bo tylko 53-letnie życie przeja­wiał niezwykłe uzdolnienia – Всю свою короткую (53-летнюю) жизнь он демонстрировал исключительные способности.

Подчинительные конструкции

Принципы организации словоформ в подчинительных кон­струкциях в польском и русском языках, в основном, совпадают. Но есть и важные отличия, которые нередко становятся причи­ной недопустимых синтаксических ошибок. К ним, в частности, относятся сочетания с главным членом неопределенным место­имением: coś dobrego, coś takiego, co innego и т.п. Аналогичные русские конструкции выглядят иначе – зависимый компонент согласовывается с главным по падежу: что-то хорошее, что-то такое, нечто иное. По-русски нельзя было бы сказать: *что-то хорошего, *что-то такого, *нечто иного.

Особенностью польского языка является также граммати­ческая категория мужского лица (см. часть II), которая прояв­ляется в синтаксических связях слов. Ср. высказывания: Moi koledzy przyszli ‘Мои товарищи пришли’ – Moje koleżanki przys­zły ‘Мои подруги пришли’. В первом высказывании местоиме­ние moi и глагол przyszli имеют значение и формы мужского лица, что обусловлено грамматическим значением существи­тельного koledzy. Во втором высказывании те же слова высту­пают в женско-вещных формах moje и przyszły, что обусловлено женско-вещным грамматическим значением существительного koleżanki.

Нарушение этого правила – грубая синтаксическая ошиб­ка, хотя, надо отметить, она иногда встречается в речи поляков (чаще в устной). Например, в одной из передач польского радио “ Cztery pory roku ” однажды прозвучало: Niekiedy otrzymujemy listy od dzieci dwunastoletnich, którzy piszą do nas: “Palę od dwóch czy czterech lat – pomóżcie” – ‘Мы иногда получаем пись­ма от двенадцатилетних детей, которые пишут нам: «Я курю уже два или четыре года – помогите!»’.Здесь неправильно упот­ребляется слово którzy: оно должно иметь не лично-мужскую, а женско-вещную форму które, ведь существительное dziecko не является лично-мужским.

Специфика польских сочетаний с зависимым прилагатель­ным может быть связана с грамматической категорией рода су­ществительных. Надо быть особенно внимательным при пере­воде тех выражений, в составе которых имеются слова с разной родовой характеристикой в русском и польском языках, в осо­бенности это касается существительных на -um:

muzeum historyczne – исторический музей

liceum ogólnokształcące – общеобразовательный лицей

pedał hamulcowy – тормоз, педаль тормоза

głęboki talerz – глубокая тарелка

szybkie tempo – быстрый темп

złoty medal – золотая медаль

Синтаксические особенности польского языка на уровне словосочетания проявляются, главным образом, в глагольных конструкциях с зависимым существительным. На эти особенно­сти нужно обратить внимание потому, что очень часто близость между польским и русским языками «провоцирует» синтакси­ческие ошибки – ошибочную сочетаемость глагола и существи­тельного по модели «своего» языка. Так, в речи студентов, изу­чающих польский язык, можно услышать: osiągnąć sukcesu по аналогии с русским ‘достичь успеха’, тогда как правильно было бы: osiągnąć sukces; podziękował sąsiadów za pomoc по анало­гии с русским ‘поблагодрил соседей за помощь’,тогда как пра­вильно было бы: podziękował sąsiadom za pomoc. Трудности в основоении сочетаемости слов в польском языке связаны не толь­ко со стремлением обучающихся говорить на привычный манер, но и с тем, что информация о специфических польских конст­рукциях малодоступна: в учебниках, грамматиках польского языка она обычно отсутствует или представлена в ограниченном объеме, довольно мало внимания уделяется ей и в словарях – нет, например, до сих пор специального польского-русского или русско-польского синтаксического словаря. Поэтому в конце кни­ги мы предлагаем читателям краткий грамматический русско-польский словарь глагольной сочетаемости.

Особенности польского языка наблюдаются и в конструк­циях типа существительное + существительное или прилага­тельное + существительное. Они менее многочисленны, чем глагольные сочетания, поэтому нет смысла выносить подобные конструкции в отдельное приложение. Запомните, как сочета­ются слова в некоторых регулярных польских подчинительных конструкциях:

argument za czymś – аргумент в пользу чего-л.

badania nad czymś – исследования чего-л.

bogaty w coś – богатый чем-л. /на что-л.

Обратите внимание!

По-польски можно сказать и chęć czegoś, и chęć do czegoś – в обоих случаях русским эквивалентом будет ‘желание cделать что-л.’Но конструк­ция без предлога обозначает преходящее, ситуативное, случайное желание, а конструкция с предлогом – желание как постоянную характеристику лич­ности, ср.: chęć zabawy ‘желание развлечься’; chęć zjedzenia tortu ‘желание съесть торт’; chęć zrobienia kariery ‘желание сделать карьеру’; Dopuścił się zdrady z chęci zysku ‘Пошел на предательство из-за желания получить вы­году’ – chęć do pracy ‘желание работать’, chęć do nauki ‘желание учиться’, chęć do życia ‘желание жить’.

В польском языке встречается и третий тип сочетаемости с существи­тельным chęć, а именно – конструкция chęć na coś. По значению она соот­носима с конструкцией chęć czegoś, но в этом случае зависимое существи­тельное обозначает не желаемое действие (ср.: zabawa, zjedzenie, zrobienie), а объект такого действия: chęć na lody ‘желание/охота съесть морожение’, chęć na deser ‘желание/охота съесть десерт’, chęć na kino ‘желание/охота пойти в кино’.

ciekaw czegoś – интересуюсь чем-л. /кому-л. интересно что-л.

Jestem ciekaw wyniku egzaminów – Я интересуюсь резуль­татом экзамена.

dowód na coś /czegoś – доказательство чего-л.

dumny z czegoś – гордый за что-л.

komisja, komitet do spraw (ds.) czegoś – комиссия, комитет по делам чего-л.

miłość do czegoś/kogoś /czegoś – любовь к чему-л.

miłosierdzie dla kogoś – милосердие к кому-л.

nadzieja na coś /czegoś /w kimś/czymś – надежда на кого-л./что-л.

Stracił nadzieję powrotu do kraju – Он потерял надежду на возвращение на родину.

Nadzieja w tym, że pozostało nam trochę jedzenia – Наде­жда только на то, что у нас осталось немного еды.

obawa o coś/kogoś /przed czymś/kimś – страх, беспокойство, опа­сение, боязнь за что-л./кого-л. /перед чем-л.

obfity w coś – обильный чем-л., много чего-л.

Lato było obfite w deszcze – Летом было много дождей.

obojętny na coś – равнодушный к чему-л.

odmowa czegoś – отказ в чем-л.

Обратите внимание!

Прилагательное oszczędny, образованное от глагола oszczędzać ‘эконо­мить, беречь’ характеризуется двоякой сочетаемостью с зависимым суще­ствительным. Во-первых, имеется польская конструкция oszczędny w czymś, которая переводится как ‘бережливый/экономный в чем-л., скупой на что-л.’Ср.: oszczędny w słowach ‘экон