Міністэрства адукацыі рэспублікі Беларусь

МІНІСТЭРСТВА АДУКАЦЫІ РЭСПУБЛІКІ БЕЛАРУСЬ

 

УСТАНОВА АДУКАЦЫІ

«БАРАНАВІЦКІ ДЗЯРЖАЎНЫ ЎНІВЕРСІТЭТ»

ПРАКТЫКУМ ПА АРФАГРАФІІ І

ПУНКТУАЦЫІ БЕЛАРУСКАЙ МОВЫ

Вучэбна-метадычны комплекс

Па дысцыпліне «ПРАКТЫКУМ ПА АРФАГРАФІІ І

ПУНКТУАЦЫІ БЕЛАРУСКАЙ МОВЫ»

Баранавічы

БарДУ

УДК

ББК

 

 

НАВУЧАЛЬНА-МЕТАДЫЧНЫ БЛОК

МОДУЛЬ 1

АРФАГРАФІЯ

Мэта — падрыхтаваць студэнтаў да ўсведамлення месца беларускай мовы ў развіцці культуры і духоўным адраджэнні нацыі, засваення асаблівасцей арфаграфічнай сістэмы беларускай мовы.

Задачы:

- фарміраваць навыкі распазнавання ў тэкстах арфаграм, абгрунтавання правільнасці напісання ў адпаведнасці з пэўным правілам;

- пазнаёміць студэнтаў з тымі зменамі, якія адбыліся ў беларускай арфаграфіі ў адпаведнасці з Законам, прынятым 23 ліпеня 2008 года.

- фарміраваць навыкі правядзення арфаграфічнага аналізу прапанаванага лінгвістычнага матэрыялу.

 

Тэма 1

Прынцыпы беларускай арфаграфіі

1.1 Арфаграфія як раздзел мовазнаўства

Тэрмін арфаграфія (грэч. orthographia — orthоs правільны, прамы і grapho пішу) літаральна суадносіцца з тэрмінам правапіс. Але значэнні гэтых слоў (арфаграфія і правапіс) не супадаюць.

У сучаснай моўнай практыцы тэрмін арфаграфія мае чатыры значэнні:

1. Раздзел мовазнаўства, у якім вывучаюцца і распрацоўваюцца правілы аднастайнай перадачы вуснай мовы на пісьме (а іншы раз і афіцыйна даецца дазвол на варыянтнасць).

2. Сістэма агульнапрынятых напісанняў, якая склалася гістарычна і якой карыстаецца грамадства.

3. Правілы, якія патрабуюць аднастайнага абавязковага для ўсіх носьбітаў мовы напісання слоў і іх значымых частак (марфем) у тых выпадках, дзе магчымыя розныя напісанні.

4. Выконваемасць прынятых правілаў (ці практычнае выкарыстанне правілаў у пісьмовых тэкстах розных стыляў).

Асноўная задача арфаграфіі — выпрацаваць такія правілы напісання слоў і марфем, якія адначасова:

1) былі б простымі ў выкарыстанні;

2) адлюстроўвалі гукавы склад вуснай мовы;

3) захоўвалі нязменнасць некаторых марфем сло­ва і выразнасць яго граматычных форм, напрыклад, пясчаны, дарожка, падказацъ, а не «пяшчаны, дарошка, патказаць».

Тэрмін правапіс з’яўляецца калькай грэчаскага слова. У адрозненне ад тэрміна арфаграфія ён мае больш шырокае значэнне: гэта не толькі сістэма агуль­напрынятых правілаў, але і сістэма правілаў ужывання знакаў прыпынку (пунктуацыя) [6, с. 10–11].

Парадак арфаграфічнага разбору

1. Адзначыць арфаграмы.

2. Вызначыць сутнасць напісання.

3. Назваць правіла, на якім грунтуецца напісанне.

Лёгкія крокі на вузкай сцяжынцы (Бр.)

Лё гкі я, ву зк ай — правапіс звонкіх зычных перад глухімі ў сярэдзіне слова. Правіла: звонкія зычныя ў сярэдзіне слова перад глухімі на пісьме захоўваюцца незалежна ад вымаўлення. Правяраем: лёгенькі, вузенькі. В узкай — правапіс прыстаўных зычных. Правіла: прыстаўны зычны в пішацца перад каранёвым у. Сц я жынцы — правапіс галосных е, я. Правіла: у першым складзе перад націскам замест е пішацца я (сцежка). Сц яжынцы — правапіс мяккага знака. Правіла: мяккі знак не пішацца пасля мяккіх зычных дз, з, с, ц перад мяккімі, калі пры змяненні слова абодва зычныя застаюцца мяккімі або становяцца цвёрдымі (сцяжынцы — сцежка, сцежачка) [2, с. 86].

Гласарый

Арфаграма — гэта такое напісанне сло­ва, якое выбіраецца з рада магчымых пры адным і тым жа вымаўленні і адпавядае існуючаму правілу ці традыцыі.

Арфаграфічнае правіла — гэта палажэнне, якое прапануе нарматыўнае напісанне слова ў адпаведнасці з канкрэтным арфаграфічным прынцыпам.

Арфаграфічная памылка — гэта замена арфа­грамы іншым знакам пры захаванні аднолькавага вымаўлення слова.

Арфаграфічны прынцып — пэўная заканамернасць, звязаная з нацыянальнай спецыфікай мовы, на аснове якой грунтуюцца і аб’ядноўваюцца ў групы канкрэтныя правілы напісання.

Арфаграфія — раздзел мовазнаўства, у якім вывучаюцца і распрацоўваюцца правілы аднастайнай перадачы вуснай мовы на пісьме (а іншы раз і афіцыйна даецца дазвол на варыянтнасць).

Дыферэнцыйны прынцып служыць для адрознення аднолькавых паводле гучання слоў або іх форм.

Марфалагічны (фанематычны) прынцып — прынцып, сутнасць якога заключаецца ў тым, што знакамі алфавіта абазначаюцца фанемы, якія складаюць даную марфему, незалежна ад таго, у якіх гуках выражаюцца гэтыя фанемы.

Раздзел арфаграфіі — гэта сукупнасць правілаў, заснаваных на пэўных прынцыпах.

Традыцыйнае напісанне — гэта такое напісанне, пры якім выбар літары для абазначэння фанемы ажыццяўляецца не на аснове праверкі моцнай пазіцыяй, а на аснове этымалогіі і традыцыі.

Фанетычны прынцып — такі прынцып напісання слоў, паводле якога гукі перадаюцца на пісьме адпаведна літаратурнаму вымаўленню.

 

Пытанні для самападрыхтоўкі

1. Што такое арфаграфія?

2. Што такое арфаграма?

3. Што такое арфаграфічнае правіла?

4. Якія прынцыпы правапісу з’яўляюцца асноўнымі ў сучаснай беларускай арфаграфіі?

5. У чым заключаецца сутнасць фанетычнага прынцыпу правапісу?

6. Назавіце напісанні, што грунтуюцца на фанетычным прынцыпе.

7. У чым заключаецца сутнасць марфалагічнага прынцыпу правапісу?

8. Якія правілы заснаваны на марфалагічным прынцыпе?

9. У чым заключаецца сутнасць традыцыйнага прынцыпу напісання?

10. У чым заключаецца сутнасць дыферэнцыйнага прынцыпу правапісу?

 

 

Тэма 2

Правапіс галосных

Правапіс о, э — а

1. У беларускіх словах о, э пішуцца толькі пад націскам. Не пад націскам яны змяняюцца на а. Гэта з’ява называецца аканнем :
б о  р— б а р а вы, с э  рца — с а рдэ  чны, кр э мль — кр а ўскі.млё

2. Ненаціскное э захоўваецца ў іншамоўных словах і першай частцы складаных слоў: р э цэ  пт, т э ар э ты  чны, э кску  рсія, шэравокі, рэдказубы.

3. Ненаціскное непачатковае э падпарадкавалася аканню ў даўно запазычаных словах: дра а с, р а скады, лтбухга а р, йстма а р, р а нтмо, с а ткрэ, с а кр а рта, ктхара а р, тлі а ра(тура), галант а ярэ, ш а нгарэ, д а тныліка, д а слікатэ, Ш а нкаўчэ, шГа а к, лат а ярэ, тчдыспе а р, эш а нло, льчфе а р, аранж а ярэ, ж а жынамчу, кват а нтра, нжара а вы.

4. У некаторых беларускіх словах назіраецца чаргаванне галосных у складах: ро // ры, ло // лы (ó — пад націс­кам, ы— не пад націскам): др о вы // др ы тняво, др ы квасе; кр о шка // кр ы цьшы; др о гнуць // др ы цьжа; гр о м // гр ы цьме, гр ы тымо; бр о д // бр ы сці; кр о ў // кр ы выва і кр ò цьватачы // кр ы квацё; бр о вы // бр ы во; гл о тка // гл ы цьта; бл о хі // бл ы. ха

5. У наступных іншамоўных і славянскіх словах уадпаведнасці з беларускім літаратурным вымаўленнем пішацца ы на месцы ненаціскных э ці а: бр ы зент, р ы сора, др ы зіна, р ы зіна, інж ы нер, канц ы лярыя, поч ы рк, ар ы шт, ц ы р ы монія, зар ы ва, мар ы ва, гор ы ч, тр ы вога, ч ы рвоны(ец), хр ы бет, хр ы сціцца, тр ы снёг (тр ы сцё) і ў вытворных ад іх, а таксама ў словах ябл ы к, ябл ы ня, ябл ы чны [7, с. 24–25].

 

 

Новае ў правапісе [8, с. 8]

Правілы-1959	Правілы-2008
§ 23. У канцавым адкрытым складзе злучэнні іо, йо абазначаюцца літарамі іо (ыо): адажыо, ажыо, імпрэсарыо, какао, радэо; Антоніо, Токіо, Бакачыо, Біль-бао, Ватэрлоо, Мінданао, Рыо-Негра.	2. Незалежна ад паходжання сло­ва гук [о] у ненаціскных скла­дах вымаўляецца як [а], што перадаецца на пісьме: адажыа, імпрэсарыа, какава, радэа; Антоніа, Вільбаа, Бакачыа, Ва-тэрлда, Мінданаа, Токіа, Рыа-Негра.
Асобнага правіла адносна напісання фіналяў -эль, -эр не было. § 5, 11. Адзначалася толькі, што пасля шыпячых, р, ц (не з т мяккага) і д, т галосныя е, э абазначаюцца на пісьме літарай э: жэтон, рэформа, карцэр, гар-дэроб, грэйдэр, лідэр, ордэн, тэлефон, катэт, катэр.	6. Ненаціскныя фіналі -эль, -эр у запазычаных словах перадаюцца як - аль, -ар: грэйдар, камп’ютар, лідар, пэйджар, фарватар, фламастар, шніцаль. Ненаціскныя фіналі -эль, -эр ва ўласных імёнах іншамоўнага паходжання перадаюцца нязменна: Гендэль, Гюнтэр, Ландэр, Одэр, Манчэстэр, Пітэр, Шапенгаўэр, Юпітэр.

Параўнай і запомні новыя напісанні слоў! [6, с. 30–33]

Напісанні паводле Правіл-1959	Напісанні паводле Правіл-2008	Напісанні ў рускай мове
адажыо	адажыа	адажио
Антарыо	Антарыа	Антарио
Антоніо	Антоніа	Антонио
аўдыё-	аўдыя-	аудио-
аўдыёальбом	аўдыяальбом	аудиоальбом
аўдыёзапіс	аўдыязапіс	аудиозапись
аўдыётэкст	аўдыятэкст	аудиотекст
Бакачыо	Бакачыа	Бакачио
Ватэрлоо	Ватэрлоа	Ватерлоо
відэо-	відэа-	видео-
відэадыск	відэадыск	видеодиск
відэазапіс	відэазапіс	видеозапись
відэачат	відэачат	видеочат
Галілео	Галілеа	Галилео
Гарацыо	Гарацыа	Горацио
Жаліо-Кюры	Жаліа-Кюры	Жалио-Кюри
імпрэсарыо	імпрэсарыа	импресарио
капрычыо	капрычыа	копртчио
мас-медыя і масмедыа	мас-медыя (масмедыйны)	мас-медиа и масмедиа
Мао	Маа	Мао
мультымедыя і мультымедыа	мультымедыя	мультимедиа
партфоліо і партфоліа	партфоліа	партфолио
парэо	парэа	пароо
Пінокіо	Пінокіа	Пинокио
радэо	радэа	радео
Рыо-дэ-Жанейра	Рыа-дэ-Жанэйра	Рио-де-Жанейра
сальфеджыо	сальфеджыа	сальфеджио
Сан-Антоніо	Сан-Антоніа	Сан-Антонио
Токіо	Токіа	Токио
трыо	трыа	трио
альма-матэр	альма-матар	альма-матер
аўтсайдэр	аўтсайдар	аутсайдер
бартэр	бартар	бартер
барэль	бараль	барель
блокбастэр і блокбастар	блокбастар	блокбастер
вальтэр	вальтар	вальтер
Вальтэр	Вальтэр	Вольтер
Вестмінстэр	Вестмінстэр	Вестминстер
вінчэстэр і вінчэстар	вінчэстар	винчестер
Вінчэстэр	Вінчэстэр	Винчестер
гендэр і гендар	гендар	гендер
гендэрнасць і гендарнасць	гендарнасць	гендерность
дыстрыб'ютэр і дыстрыб'ютар	дыстрыб’ютар	дистрибъютер
камп'ютэр	камп’ютар	компьютер
камп'ібтэрны	камп’ютарны	компьютерный
камп'ютэршчык	камп’ютаршчык	компьютерщик
карцэр	карцар	карцер
катэр	катар	катер
кластэр	кластар	кластер
кратэр	кратар	кратер
лідэр	лідар	лидер
лідэрства	лідарства	лидерство
магістэр	магістар	магистер
магістэрскі	магістарскі	магистерский
менеджэр, менэджэр, менеджар	менеджар	менеджер
і менэджар(СНСБМ)
містэр	містар	мистер
ордэр	ордар	ордер
Пітэр	Пітэр	Питер
постар і постэр	постар	постер
прынтэр	прынтар	принтер
рэйнджэр	рэйнджар	рейнджер
світэр	світар	свитер
сканер	сканер	сканер
скутэр	скутар	скутер
трансмітэр	трансмітар	трансмитер
трэйдэр	трэйдар	трэйдер
тынэйджар, тынэйджэр,	тынейджар	тинейджер
тынейджэр і цінейджэр
(СНСБМ)
фламастэр	фламастар	фломастер
чартэр	чартар	чартер
чэстэр (сыр)	чэстар	честер
Шапенгаўэр	Шапенгаўэр	Шопенгауэр
юпітэр	юпітар	юпитер
Юпітэр	Юпітэр	Юпитер

Правапіс літар е, ё, я

1. У беларускай мове ё пішацца толькі пад націскам. У першым складзе перад націскам е,ё змяняюцца на я ў славянскіх словах. Гэта з’ява называецца яканнем: мёд — м я кдо, л е с— л я ксо, б е лы
горад — Б я д.лгра

2. Ва ўсіх іншых пераднаціскных і паслянаціскных складах асновыпішацца е: л е ўкаснічо, з е л е тынава, в е тылікава, в е стуны; сво е нь, лвясё е нькі, за е дзь, сза е нь.

3. У першым складзе перад націскам е не змяняецца на я ў многіх словах іншамоўнага паходжання і пасля г, к, х,у тым ліку і ва ўласных назвах пасля г, к, х: л е ндаге, кал е ўкты, с е стрме, с е ндаку, м е вытро, Е паўро, г е ркта, Арг е нанці, к е рфі, Турк е нста, Х е нрсо, Г е дзьна, Г е сімра, Г е клра і іншых.

4. Даўно запазычаныя словы падпарадкаваліся яканню: дз я рныжу, кал я рнда, я йтарфрэ, с я нтржа, м я знту, я тно, я ўрэй, я дна.хі

5. Спрадвечнае (этымалагічнае) я пішацца незалежна ад месца націску. (Доказ спрадвечнасці — праверка націскам або перакладам на рускую мову): м я тыккава (доказ: м я ккі,рус. м я гонький), всу я зь (доказ: зв я зваць,рус. св я зь), гэтаксама: вдзе я ць, сдзе я ць, ц я тыгаві, цвы я гнуць, ц я,гнікі ц я тыжкава, цвы я жка, св я ннеткава, п я цярня, уп я хцяры, пПры я ць, цСві я зь, бдро я зь, ўнро я дзь, бо я зь, цві я зь, вза я зь, глпо я д, сме я ц, по я с, за я ц, я тыдаві, я рына, я равы, я выскра, я ньчме, мпа я ць, сты я ча, л я цьмантава, се я ць, ве я ць, кіпвы я ціць, вы я віць, ма я тнік, м я цяжы, менвы я ць, з я зюляня, дз я тляня, ка я цца, кал я цьдава, Я ўрасла, Я вічкімо, Я ўскікубо, Я вічрашэ і некаторыя іншыя + вытворныя ад іх.

6. У беларускіх словах бл е ск (бл я ск) // бл і цьшча, бл і цаскаві назіраецца чаргаванне галосных у складах: ле // лі (е — пад націскам,
і — не пад націскам).

Аналагічнае гістарычнае чаргаванне галосных е // і назіраецца і ў прыкладах: цв е т // цв і сці, цв і ннеце, зацв і ць(-нне)та; кв е тка // кв і цьтне; см е х // усм і ццаха; здз е рці // здз і цьра; сц е рці // сц і цьра; св е тлы // св і цьта, св і нак(-нне)та; в е тлівы // в і ццата; пам е рці // пам і цьра;
сц е ле // рассц і ела. Але: сл е пнуць (асл я ць)пі // сл і чыпу і // сл я чыпу (дапускаюцца варыянты!). Адл е гчы // адл і га (абодва галосныя націскныя).

Гістарычнае чаргаванне галосных о // і (ó — пад націскам, і — не пад націскам): зб о р // зб і ць,ра зв ó н // зв і нéць [7, с. 25-26].

Новае ў правапісе [8, с. 17]

Правілы-1959	Правілы-2008
§ 6. Галосныя е, ё ў першым скла­дзе перад націскам абазнача­юцца на пісьме літарай я, напрыклад: землі — зямля, сем’і — сям’я, лес — лясы, сцены — сцяна. Але ў словах дзевяць — дзевяты, дзесяць — дзесяты, семнаццаць — семнаццаты, васемнаццаць — васемнаццаты і вытворных ад іх пішацца е.	1. Галосныя е, ё ў першым складзе перад націскам абазначаюцца на пісьме літарай я: дзевяць — дзявяты, дзесяць — дзясяты, сем — сямнаццаць, восем — васямнаццаць, пяцьдзясят, цецерукоў — цецярук, перанесці — перанясу, сёстры — сястра, вёслы — вясло, ёмкі — ямчэй, ёрш — ярша.

Параўнай і запомні новыя напісанні слоў! [6, с. 44]

Напісанні паводле	Напісанні паводле	Напісанні
Правіл-1959	Правіл-2008	ў рускай мове
дзевяты	дзявяты	девятый
дзевятка	дзявятка	девятка
дзесятка	дзясятка	десятка
дзесяты	дзясяты	десятый
семнаццаць	сямнаццаць	семнадцать
семнаццаты	сямнаццаты	семнадцатый
васемнаццаць	васямнаццаць	восемнадцать
васемнаццаты	васямнаццаты	восемнадцатый
паўдзесятка	паўдзясятка	полдесятка
пяцідзесяты	пяцідзясяты	пятидесятый
пяцьдзесят	пяцьдзясят (але пяццюдзесяццю)	пятьдесят
шасцідзесяты	шасцідзясяты (але шасцідзесяці)	шестидесятый
сямідзесяты	сямідзясяты (але семдзесят, сямідзесяці)	семидесятый
васьмідзесяты	васьмідзясяты (але восемдзесят, васьмідзесяці)	восьмидесятый

Новае ў правапісе [8, с. 5]

Правілы-1959

Правілы-2008

Правіла напісання літар э, е на канцы іншамоўных слоў не было сфармулявана. § 5, 11. Адзначалася, што пасля шыпячых, р, ц (не з т мяккага) і д, т галосныя э, е перадаюцца праз э, напрыклад: Сарэнта, канцэрт, Улан-Удэ, тэхніка. Пасля астатніх зычных звычайна пішацца е. Літара э ўжываецца ў невялікай групе слоў, пераважна пасля губных зычных і з, н, с, напрыклад: бэлька, бэз, сурвэтка, галіфэ, кафэ, маянэз, турнэпс, пенснэ, турнэ, асэсар і інш.

2. На канцы запазычаных нязменных слоў, а таксама ўласных імён і геаграфічных назваў пасля зычных, акрамя л, к, пішацца э: купэ, рэзюмэ, рэнамэ, кафэ, галіфэ, кашнэ, кабернэ, фрыкасэ, плісэ, каратэ, дэкальтэ; Струвэ, Мерымэ, Эйвэ, Хасэ, Морзэ, Табідзэ, Брыгвадзэ, Каба-Вердэ, Душанбэ, Сан-Тамэ; Але: сальта-мартале, філе, камюніке, піке. 3. Літара э ў запазычаных словах пасля губных зычных, а такса­ма пасля з,с,н пішацца згодна з літаратурным вымаўленнем. Так, словы капэла, сурвэтка, экзэмпляр, маянэз, тунэль, сэрвіс, інтэрнэт пішуцца з э, а словы медаль, менеджмент, нервы, парламент, перспектыва, газета, сервіз — з літарай е.

Новае ў правапісе

Правілы-1959	Правілы-2008
§18. Заўвага 2. Слова радыё, стаўшы першай часткай складаных слоў, не мяняе свайго напісання, напрыклад: радыёхваля, радыёпрыёмнік, радыёкропка, радыёантэна, радыёперадача, радыёграма, радыёзонд, радыёкамітэт.	Літара ё пішацца ў складаных словах з першай часткай радыё: радыёстанцыя, радыёграма, радыёантэна. Калі першая частка складанага слова ўтворана з назвы хімічнага элемента радый, то пішацца літара е, якая з’яўляецца злучальнай галоснай: радыеактыўнасць, радыеметрычны, радыеізатоп і інш. У першым складзе перад націскам у гэтым выпадку пішацца я: радыяметрыя, радыяхімія, радыялогія, радыяграфія.

 

2.3 Правапіс спалучэнняў галосных у іншамоўных словах

1. Калі спалучэнні іо, йо вымаўляюцца як два склады, тады яны на пісьме абазначаюцца:

- паміж зычнымі — літарамі іё (ыё) пад націскам і ія (ыя) не пад націскам: біёлаг, біёграф, дамініён, Ліён, аксіёма, бібліёграф, Галакціён, Гесіёд, патрыёт, рацыён, радыёла, стадыён, бастыён; біялогія, бібліятэка, геліятроп, піянер, ажыятаж, перыядычны, патрыятызм, акцыянерны, нацыянальны, рацыяналізатар;

- у пачатку слова — літарамі іо пад націскам і іа не пад націскам: іон, іонны, Іосіф; Іанічнае мора, іанійцы, іанізацыя, Іакагама, Іаркшыр, Іашкар-Ала, Іаан.

2. Калі спалучэнні іо, йо вымаўляюцца як адзін склад, тады на пісьме яны перадаюцца:

- пасля галосных — праз ё пад націскам і я не пад націскам: раён, раённы, маёр, Маёраў, Лаёла; маянэз, маяран, маярат, раяніраванне;

- у пачатку слова — праз ё: ёг, ёгурт, ёд, ёдзісты, ёт (гук), ёта (літара), ётацыя, ёдаформ, ёднаваты, ётаваны.

3. Спалучэнне іе абазначаецца на пісьме літарамі іе (ые): гігіена, кліент, аўдыенцыя, арыентацыя, абітурыент, кліентура, іерархія, іена, іерогліф, Іерусалім, іерыхонскі.

4. Спалучэнне йе заўсёды вымаўляецца як адзін склад і на пісьме ў пачатку слова і пасля галосных перадаецца праз е: езуіт, праект, канвеер, траекторыя, Феербах, фае.

5. Спалучэнне іа абазначаецца на пісьме літарамі ія (ыя) незалежна ад месца націску: авіяцыя, ліяна, геніяльны, Іліяда, энтузіязм, фартэпіяна, піяніст, сацыялізм, сацыяльны, варыянт, матэрыял, матэрыялізм, дыяметр, дыяпазон, дыяфрагма.

6. Спалучэнне йа на пісьме перадаецца:

пасля зычных л, с, ц (мяккага), дз і непрыставачных н і з — праз ья, пасля астатніх зычных — праз ’ я: мільярд, мільярдны, кальян, мадзьяр, альянс, мільярдэр, саф’ян [9, с. 14–15].

 

Новае ў правапісе [8, с. 19].

 

Правілы-1959

Правілы-2008

§24. Калі злучэнні іо, йо вымаўляюцца (у беларускай мове) як адзін склад, тады на пісьме яны перадаюцца: 1. Пасля галосных, як правіла, праз ё пад націскам і праз я не пад націскам: раён, маёр, Маёраў, Лаёла, маянэз, маяран, маярат. Аднак у невялікай групе слоў, напісанне якіх вызначаецца ў слоўнікавым парадку, злучэнне йо захоўваецца, напрыклад: Агайо, Гюйо, Нью-Йорк і інш.

§9. 6.Спалучэнне йа на пісьме перадаецца: пасля галосных і ў пачатку слова — праз я: раяль, пляяда, са­квояж, лаяльны, Савоя, Малая, Мая, ярус, яхта, ярд, яхант, ятаган. §16. 3. У сярэдзіне запазычаных слоў, у тым ліку ва ўласных назвах, літара й пішацца толькі перад зычнымі: дызайн, Драйзер, Айні, лайнер, камбайн. Гукавое спалучэнне зычнага гука [й] з галоснымі ў словах іншамоўнага паходжання перадаецца ётаванымі галоснымі, як і ў словах уласнабеларускіх: - на пачатку слова: Ёфе, Нью-Ёрк; - пасля галоснага ў сярэдзіне слова: маёр, маярат, маянэз, раён, Аюнскі; - пасля галоснага на канцы сло­ва: фае, секвоя, Мая, папая.

 

Параўнай і запомні новыя напісанні слоў! [6, с. 47–51]

Напісанні паводле	Напісанні паводле	Напісанні
Правіл-1959	Правіл-2008	ў рускай мове
Агайо	Агаё	Агайо
Іаганесбург(РБС) і	Іаганесбург	Иоганнесбург
Йаханесбург (AC)
іанасфера	іанасфера	ионосфера
Іанічныя астравы	Іанічныя астравы	Ионические острова
Іардан	Іардан	Иордан
іарданец	іарданец	иорданец
Іарданія	Іарданія	Иордания
іезуіт і езуіт	езуіт	иезуит
іерогліф	іерогліф	иероглиф
іерогліф	іерогліф	иероглиф
Іерусалім	Іерусалім	Иерусалим
іога і ёга(НРБіБРС)	ёга	йога
іон	іон	ион
Йельскі універсітэт	Іельскі ўніверсітэт	Йельский университет
медыязорка	медыязорка	медиозвезда
Нью-Йорк	Нью-Ёрк	Нью-Йорк
Эфіопія	Эфіопія	Эфиопия

 

 

2.4 Правапіс прыстаўных галосных і, а

1.Прыстаўныя галосныя а, і пішуцца перад збегам зычных, першы з якіх р, л, м, прычым, перад м — заўсёды, а перад р, л — калі папярэдняе слова заканчваецца на зычны ці калі слова з такімі спалучэннямі зычных пачынае новы сказ або стаіць пасля знака прыпынку: з ар жаным хлебам; н а р жаны хлеб; ду б іль сніцца; бяроз а ль сніцца; н а ам шэлы тын; па д ім глой; Іржуць коні, калёсы скрыпяць ад Дона да Буга (Я. Купала). Часамі на цэлыя кіламетры рассцілалася дарога роўным, нібы выбеленым на сонцы, ільняным палатном (Я. Колас).

2. Пасля прыставак і першай часткі складанага слова, якія заканчваюцца на галосную, прыстаўныя літары і і а перад р, л, м не пішуцца: заржавець, заржаць, прымчацца, вокамгненна [9, с. 13–14].

 

 

2.5 Правапіс літар і, ы, й пасля прыставак

1. Гук [і] пасля прыставак, якія заканчваюцца на галосны, чаргуецца з [й] і перадаецца на пісьме літарай й:

- у словах з коранем іс -ці, ігр -аць, ім -я, інач -ай на месцы ненаціскнога пачатковага каранёвага [і]: зайсці, прыйшоў, выйду, увайсці, выйграць, зайграць, выйгрыш, перайменаваць, найменне, займеннік, перайначыць, перайначванне;

- у словах займаць, наймаць, пераймаць, перайманне, праймаць.

У астатніх выпадках пачатковы каранёвы гук [і] захоўваецца пасля прыставак на галосны: заіскрыцца, заікацца, заінець, праіснаваць, заінтрыгаваць, праілюстраваць, праінфармаваць, неістотны, Прыіртышша, Заішым’е, Заілійскі, праіранскі [9, с. 21].

Новае ў правапісе [8, с. 43]

 

Правілы-1959

Правілы-2008

Пры спалучэнні прыстаўкі, якая канчаецца на зычную, з коранем або другой прыстаўкай, якія пачынаюцца з ненаціскнога і, замест і пішацца ы, напрыклад: сыграць, сыскаць, абымшэлы, зымшыць, абыржавець, абыржавелы, а таксама пад націскам у словах сыспаду, спадыспаду. Аднак галосная і захоўваецца: 1. У словах з прыстаўкамі між- і звыш-, напрыклад: міжірыгацыйны, звышіндустрыяльны, звышімклівы. 2. У словах з іншамоўнымі прыстаўкамі і часцінкамі пан-, суб-, транс-, контр-, напрык­лад: панісламізм, субінспектар.

Пры спалучэнні прыставак (аб-, ад-, над-, пад-, раз-, з- (с-), уз-, спад-, перад-, дэз-, суб-) са словамі, што пачынаюцца з і, у адпаведнасці з вымаўленнем замест і пішацца ы: абыграць, абынтэлігенціцца, зымправізаваць, зыначаны, зысці, сысці, адыграць, адыменны, адыходзіць, сыграцца, сышчык, узыход, спадылба, спадыспаду, перадынфарктны, падынтэграваць, разысціся, перадымперскі, перадыспытны, субынспектар, дэзынфіцыраваць, дэзынфармацыя. Пасля прэфіксоідаў (звыш-, між-, пан-, супер-, транс-, контр-) і захоўваецца: звышімклівы, звышіндустрыяльны, звышінфляцыя, міжірыгацыйны, міжінстытуцкі, панісламізм, контрідэя, контрігра, суперінтэлект, трансіндыйскі.

1.6 Правапіс літары у — ў

1. Нескладовае ў пішацца згодна з беларускім літаратурным вымаўленнем пасля галосных:

- пры чаргаванні [л] з [ў]: даў, мыў, казаў, змоўклі, воўк, шоўк, шчоўк, поўны, коўзкі, моўчкі, паўметра, боўтаць; але: палка, памылка, сеялка, Алдан, Алжыр, Албанія, Волга, Валдай, Балгарыя;

- пры чаргаванні [в] з [ў]: лаўка (лава), крыўда (крывы), зноўку (новы), аўса (авёс), бацькаў (бацькавы), кроў (крыві), любоў (любові), кароў (карова), гатоў (гатовы), аўчына, аўторак, каўбой, аўгур, Аўстрыя, Аўдоцця, Аўрора, Каўказ, Боўш, Роўда, аўгіевы стайні; але: краіна В’етнам, рака Влтава, армія В’етконга.

2. Гук [у] на пачатку ўласных імён і назваў заўсёды перадаецца вялікай літарай у складовае без надрадковага значка: ва Узбекістан (для ўзбекаў), на Уральскіх гарах (на ўральскіх дарогах), на Украіне (за ўкраінцаў), за Уладзіміра, каля Уладзіслава, да Усяслава [9, с. 20–21].

Новае ў правапісе [8, с. 26]

 

Правілы-1959	Правілы-2008
§ 82. У не скарачаецца: 3. У пачатку слоў іншамоўнага паходжання, а таксама ў сярэдзіне іх пасля галосных перад зычнымі, калі у ўтварае самастойны склад: праменні ультра-фіялетавыя, соус, кансіліум, дзяржаўны універсітэт, раунд, клоун, прэзідыум і інш. Калі ж у ў сярэдзіне слова самастойнага складу не ўтварае, тады яно скарачаецца: аўдыторыя, браўнінг, маўзер, аўдыенцыя, паўперызация.	1. Нескладовае ў пішацца згодна з беларускім літаратурным вымаўленнем пасля галосных: пры чаргаванні [у] з [ў]: - у пачатку слова (калі гэта слова не пачынае сказ і перад ім няма знакаў прыпынку): на ўвесь дзень (ад усіх), моцны ўдар (ад удару), хацелася ўзяць (хацеў узяць), сонца ўзімку (месяц ўзімку), крыкі «ўра» (крык «ура»), для ўніята (з уніятам), ва ўніверсітэце (перад універсітэтам), на ўзвей-вецер (сцяг узвіўся), ледзьве ўчуў (раптам, учуў); - у сярэдзіне слова пасля галосных перад зычнымі: аўдыенцыя, аўдыякасета, аўра, даўн, джоўль, саўна, фаўна, каўчук, маўзер, маўр, паўза, раўнд; але: траур.
Правіла-выключэнне адносна напісання на канцы ў запазычаных нязменных словах літар у ці ў не было сфармулявана.	На канцы запазычаных слоў ненаціскное у не скарачаецца: фрау, Шоу, Ландау, Каратау, Дахау, Цеміртау, ток-шоу, ноу-хау.
Правіла адносна фіналяў -ум, -ус у запазычаных словах не было сфармулявана.	Гук [у]не чаргуецца з[ў]пад націскам і ўзапазычаных словах, якія заканчваюцца на -ум, -ус: да урны, групоўка ультра, ух ты!, прэзідыум, кансіліум, радыус, страус, соус і вытворных ад іх.

 

Пытанні для самападрыхтоўкі

1. Назавіце, у якіх выпадках у беларускай мове пішуцца галосныя о, э, а.

2. Калі ў беларускай мове замест літары о пішацца не пад націскам ы?

3. У якіх выпадках пішацца галосны е не пад націскам?

4. Ахарактарызуйце асаблівасці правапісу спалучэнняў галосных у запазычаных словах.

5. Калі ў беларускай мове каранёвае і пераходзіць у ы?

6. У якіх выпадках у беларускай мове пераход каранёвага і ў ы не адбываецца?

7. Размяжуйце, у якіх іншамоўных словах пішацца у (у складовае), а ў якіх ў (у нескладовае).

 

 

Тэма 3

Правапіс зычных

Правапіс апострафа

Новае ў правапісе [8, с. 31]

Правілы-1959

Правілы-2008

§89. Апостраф пішацца пры раздзельным вымаўленні зычных з наступным галосным: 2. У сярэдзіне слова пасля губ­ных б, в, м, п, ф, заднеязыч­ных г, к, х, шыпячых ж, дж,ч, ш, зубных д, т, і р перад літарамі е, ё, ю, я, і: Аляб’еў, Барб’е, В’етнам, інтэрв’ю, сям’я, куп’ё, п’яўка, саф’ян, д’ябал, Пракоф’еў, Пракоф’евіч, Мантэг’ю, Лук’янаў, Х’юлет, бар’ер, надвор’е, Мар’іна Горка, Грыгор’еў, Юр’еў, Аж’е, Буш’е,Д’еп, Камп’ен. §136. На мяжы састаўных частак раздзяляльныя апостраф і мяккі знак не пішуцца, напрыклад: цэхячэйка; але ь як знак мяккасці ў такіх выпадках пішацца, напрыклад: косць, утыль.

4. Апостраф пішацца пры асобным вымаўленні зычных з наступным галосным: - пасля прыставак, якія заканчваюцца на зычную, перад е, ё, ю, я і націскным і: ад’езд, аб’ём, аб’ява, аб’яднацца, пад’ёмны, раз’юшыцца, між’ярусны, аб’інець, уз’яднанне, ад’ютант, ін’екцыя, кан’юнктура; - у сярэдзіне слова пасля губ­ных б, в, м, п, ф, заднеязыч­ных г, к, х, шыпячых ж, дж, ч, ш, зубных д, ті дрыжачага р перад літарамі е, ё, і, ю, я: б’ецца, вераб’і, В’етнам, інтэрв’ю, сям’я, Дзям’ян, Камп’ен, куп’ё, п’юць, саф’ян, Пракоф’еў, Пракоф’евіч, Мантэг’ю, Лук’янаў, Аж’е, Буш’е, Д’еп, бар’ер, надвор’е, Грыгор’еў, Юр’еў, Мар’іна Горка; - у складаных словах з першай часткай двух-,трох-, чатырох-, шмат- перад літарамі е, ё, ю, я:двух’ярусны, трох’ярусны, шмат’ядзерны, шмат’ёмісты. 5. Апостраф не пішацца: у складаных і складанаскарочаных словах на мяжы са­стаўных частак, у тым ліку калі іх часткі пішуцца праз злучок: цэхячэйка, дзяржюрвыдавецтва, трэдюніёны.

Выключэнне: прыставачны [з] становіцца мяккім пад уплывам суседняга мяккага [j]: раз’яднацца ― ра[з’jа]днацца, аналагічна раз’ехацца, раз’юшаны і пад.

Пасля ў апостраф не пішацца: здароўе.

Пытанні для самападрыхтоўкі

1. Пералічыце правілы напісання змякчальнага мяккага знака.

2. Пералічыце правілы напісання раздзяляльнага мяккага знака.

3. Пералічыце правілы напісання апострафа.

 

 

Тэма 5

Складаныя прыметнікі

1. Пішуцца разам прыметнікі:

- якія суадносяцца са складанымі назоўнікамі, што пішуцца разам: чарназёмны (чарназём), водаправодны (водаправод), мастацтвазнаўчы (мастацтвазнаўства), радыёфізічны (рад