Правапіс звонкіх і глухіх, свісцячых і шыпячых

1. Чаргаванне звонкіх і глухіх зычных (акрамя прыставачнага з), шыпячых і свісцячых на пісьме не адлюстроўваецца: рыбка, дарожка, вучышся, сшытак. Для праверкі правільнасці напісання звонкіх і глухіх зычных трэба змяніць слова ці падабраць іншае аднакаранёвае слова, каб пасля зычнага, які патрабуе праверкі, быў галосны або зычныя р, л, м, н, в: рыбка — рыба, магчы — магу, кладка — кладак, даведка — даведацца, дзядзька — дзядзечка, хадзьба — хадзіць,
казка — казаць.

Словы лязг, лязгаць маюць варыянты ляск, ляскаць.

2. Правапіс уласнабеларускіх і запазычаных слоў, у якіх напісанне звонкіх і глухіх зычных нельга праверыць, вызначаецца па слоўніку: футбол, баскетбол, вакзал, айсберг, экзамен, Афганістан [9, с. 15–16].

 

3.2 Зычныя д - дз, т - ц і іх правапіс

1. Чаргаванне цвёрдых зычных гукаў [д], [т] з мяккімі [дз’], [ц’] (дзеканне і цеканне) адлюстроўваецца на пісьме: замест д, т перад е, ё, і, ю, я пішуцца адпаведна дз, ц: гарады — у горадзе, народы — у народзе, хата — у хаце, чысты — чысцюткі, латынь — лацінка.

2. Чаргаванне [д], [т] з [дз’], [ц’] адбываецца перад мяккім [в’]:
два — дзве, дзвесце, чатыры — чацвёрты, чэрствы — счарсцвелы.

Літара ц і афрыката дз перад мяккім [в’] пішуцца згодна з вымаўленнем у словах: дзверы, мядзведзь, бацвінне, цвёрды, цвярозы, цвік, цвілы, цвісці, ліцвін, ліцвінка, яцвяг, Мацвей, Мацвеенка, Бацвіннік і інш. Але: твіст.

3. Гукі [д] у канцы прыстаўкі і [т] у складзе суфікса перад мяккім [в’] захоўваюцца нязменна і на пісьме перадаюцца адпаведна літарамі д і т: адвезці, у таварыстве, у агенцтве, у выдавецтве, аб прыродазнаўстве, у грамадстве, у братэрстве.

Гук [т] вымаўляецца нязменна і на пісьме перадаецца літарай т перад мяккім [в’] у аддзеяслоўных назоўніках і ў словах, вытворных ад іх: бітва — у бітве, брытва — брытве, брытвенны, клятва — клятве, клятвенны, пітво — у пітве, паства — у пастве. Літары д і т пішуцца таксама ў некаторых іншых словах: мардва — мардве, мардвін, Мардвінаў, Літва — у Літве.

4. У запазычаных словах (а таксама ў вытворных ад іх) цвёрдыя д, т, як правіла, пішуцца нязменна: дэлегат, дэманстрацыя, медыцына, апладысменты, індык, тыраж, скептык, ерэтык, пластык, тэарэтык, авантура, дыктатура.

5. Перад суфіксамі і спалучэннямі суфіксальнага паходжання - ін -,
- ір -, - ік -, - ёр -, - еец -, - ейск - у словах іншамоўнага паходжання, а таксама ў словах, вытворных ад іх, [д] і [т] чаргуюцца з [дз’], [ц’], што і адлюстроўваецца на пісьме: сульфіды — сульфідзін, каманда — камандзір, індзеец, індзейскі (але: Індыя — індыец, індыйскі, індыйцы), мантаж — манцёр, манціроўка, манціровачны, білет — білецік.

6. Зычныя дз, ц пішуцца ў некаторых словах, правапіс якіх вызначаецца па слоўніку: мундзір, дзюна, дзюшэс, бардзюр, арцель, арцішок, цір, цітр, эцюд, цюль, нацюрморт, уверцюра, накцюрн, цюркскі, цюльпан, каранцін.

7. Зычныя д, т або дз, ц пішуцца ў адпаведнасці з беларускім літаратурным вымаўленнем ва ўласных імёнах і назвах: Дадэ, Дэфо, Тэлаві, Атэла, Тэкля, Тэкерэй, Тэрэза, Шаптыцкі, «Юманітэ», Дзяніс, Гарыбальдзі, Дзвіна, Дзясна, Барадзіно, Цютчаў, Целяханы, Цімкавічы, Таіці і інш. Правапіс такіх слоў вызначаецца па слоўніку [9, с. 16–17].

3.3 Правапіс падоўжаных зычных [4, с. 204]

 

Правіла	Прыклад
зычныя [з'], [с'], [л'], [н'], [дз'], [ц'], [ж], [ш], [ч] паміж галоснымі вымаўляюцца падоўжана і на пісьме абазначаюцца дзвюма літарамі, а [дз’] — трыма (ддз)	палоззе, колоссе, зелле, насенне, стагоддзе, пяццю, збожжа, узвышша, ноччу
запомні іншамоўныя словы	ванна, манна, бонна, панна, Мекка, мецца, дурра, донна, Жанна, Сюзанна, саванна, мадонна, Ганна
зычныя [с], [л] не абазначаюцца падвоенымі літарамі ў словах	Ілья, лью, Ульяна, Касьян, Емяльян, Юльян, Традзьякоўскі і вытворных ад іх льецца, Касьянаўна і інш.
няма ўмоў для ўзнікнення падоўжаных зычных і адпаведна іх абазначэння дзвюма літарамі ў словах іншамоўнага паходжання	Ала, Генадзь, Інэса, праграма, група, дыфузія, каса
не трэба блытаць з падоўжанымі гукамі спалучэнне зычных на стыку марфем, абазначаных дзвюма аднолькавымі літарамі	абяззброіць, бяссуфіксны, насценны, каменны

 

 

3.4 Правапіс некаторых спалучэнняў зычных

1.

Новае ў правапісе [8, с. 25]

 

Правілы-1959

Правілы-2008

§63. У злучэннях зд, ст зычныя д, т перад наступнымі н і л не вымаўляюцца і на пісьме не перадаюцца: позна, праязны, выязны, бязлітасны, пачэсны, шас-наццаць, ненавісны, існаваць, скарасны, колькасны, абласны, радасны, вусны, капусны, жаласлівы, паслаць, шчаслівы, карыслівы, помслівы. З а ў в а г а. Злучэнне стн у прыметніках, утвораных пры дапамозе суфікса -н- ад назоўнікаў іншамоўнага паходжання з канцавым ст, захоўваецца без змен: баластны, фарпостны, аванпостны, кампостны, кантрастны.

1. У асобных словах адбылося спрашчэнне груп зычных: гістарычныя спалучэнні здн, згн, стн, скн, стл, рдн вымаўляюцца як зн, сн, сл, рн, што і адлюстроўваецца на пісьме: здн-зн: праязны, выязны (параўн.: прыезд, выезд), позна, спазніцца, Познышаў; згн-зн: бразнуць (параўн.: бразгаць); стн-сн: бязлітасны (параўн.: літасць), месны (параўн.: змястоўны, месца); тое ж у запазычаннях: кантрасны (параўн.: кантраст), кампосны (параўн.: кампост), фарпосны (параўн.: фарпост). скн-сн:бліснуць (параўн.: бліскаць, бліскавіца, бляск), пырснуць (параўн.: пырскаць), пляснуць (параўн.: пляскаць), ляснуць (параўн.: ляскаць), трэснуць (параўн.: трэскаць); Але: віскнуць, націскны; стл-сл:жаласлівы (параўн.: жаласць), шчаслівы (параўн.: шчасце), карыслівы (параўн.: карысць), няўрымслівы (параўн.: урымсціцца), помслівы (параўн.: помста), паслаць (параўн.: пасцялю, пасцель); рдн-рн:міласэрны, міласэрнасць (параўн.: сардэчны).

 

2. Спалучэнні зычных ск, ст, c’ц ’ на канцы кораня слова могуць чаргавацца з шч, што і перадаецца на пісьме: воск — вашчыць, густы — гушчар, хрысціць — хрышчоны. Калі каранёвае с стаіць побач з суфіксальным к, якое можа чаргавацца з ч, то спалучэнне гукаў [с] і [ч] (у вымаўленні — [шч]) перадаецца як сч. Напісанне сч захоўваецца і ва ўсіх вытворных словах: пясчынка, пясчанік, супясчаны, супясчанік, брусчатка.

3. Спалучэнне зычных дт на канцы слоў іншамоўнага паходжання перадаецца праз т: Гумбальт, Кранштат, Брант, Рэмбрант, Шміт, Клот [9, с. 17–18].

 

 

3.5 Правапіс прыстаўной і ўстаўной літары в

1. Прыстаўная літара в пішацца перад націскным о:

- у пачатку слоў: возера, вольха, восень, воспа, Вогненная Зямля, Вольга і інш., у вытворных ад іх словах пасля прыставак: абвостраны, адворваць, павойкаць, увосень; Але: окаць (і вытворныя ад яго), одум. Пры змене месца націску о пераходзіць у а і прыстаўная в у гэтых словах не пішацца: абады, азёрны, асенні;

- перад прыстаўкамі о -, об -, од - (от -): вокіс, вокісел, вокрык, вопыт, вопіс, вобземлю, вобмацкам, вобыск, водгалас, водгук, воддаль, водзыў, водпаведзь, водпуск, водсвет, водступ, вотруб’е і інш., а таксама навобмацак, наводдалек, паводле, наводшыбе і інш.;

- у запазычаных словах: вохра, воцат і вытворных ад іх: вохрыць, павохрыць, вòцатнакіслы і інш.

2. У словах вока, востры, восем, вакол і вытворных ад іх прыстаўная в захоўваецца незалежна ад месца націску: вачэй, завочны, увачавідкі, уваччу; вастрыць, вастрыня, завастрэнне; васьмёра; ваколіца, наваколле, ваколічны.

3. Перад націскным о у сярэдзіне некаторых слоў пішацца ўстаўная літара в: ніводзін, Лявон, Лявончанка, Радзівонаў і інш.

4. Прыстаўная літара в не пішацца ў запазычаных словах і некаторых уласных імёнах і назвах перад пачатковым націскным [о]: опера, ода, ордэн, офіс, Оксфард, Ом, Омск, Орша і інш.

5. Прыстаўная літара в пішацца:

- перад каранёвым у ў пачатку слоў: вугал, вуда, вугаль, вуж, вузел, вузы, вуліца, вунь, вус, вусны, вуха, вучань, а таксама ў вытворных ад іх словах незалежна ад месца націску: абвуглены, чатырохвугольнік, завулак, навудзіць, вузлы, вузлаваты, вусаты, вусач, вучыцца, навука, навучальны, вушэй, завушніцы, лапавухі, залатавуст і інш.;

- перад націскнымі прыстаўкамі у -, уз - (ус -): вупраж, вузгалаўе, вусцілка, вусцішна.

6. Устаўная літара в пішацца ў сярэдзіне слоў:

- перад націскным у: павук, цівун, каравул, есавул, а таксама ў вытворных ад іх словах незалежна ад месца націску: павуцінне, павучок; цівуном; каравульны; есавульскі;

- перад у ва ўласных імёнах і геаграфічных назвах: Матэвуш, Навум, Навумаўка, Тадэвуш.

7. Прыстаўная літара в не пішацца перад націскным пачатковым у:

- у запазычаных словах: ультра, ультрафіялетавы, унтэр, унікум, унія, урна; Але: вустрыца;

- ва ўласных імёнах і назвах: Ульяна, Ула, Умань, Уздзенскі раён, Узда, Урал, Узбекістан, Украіна, Ушачы, Уэльс і інш. [9, с. 18–20].

Пытанні для самападрыхтоўкі

1. Прааналізуйце правапіс звонкіх і глухіх, свісцячых і шыпячых зычных і зрабіце вывад, на якім прыцыпе заснавана іх напісанне.

2. Калі ў беларускай мове трэба пісаць у словах літары дз, ц, а калі — д, т?

3. У якіх выпадках не адбываецца падаўжэнне зычных?

4. Ахарактарызуйце асаблівасці напісання прыстаўных зычных у беларускай мове.

Тэма 4