Фарміраванне палітычных партый. Нацыянальнае адраджэнне. Першыя палітычныя арганізацыі

Канец XIX – пачатак XX ст. – час стварэння і станаўлення палітычных партый. Асаблівасцю палітычнага развіцця было тое, што ў сувязі з параўнальна нядоўгім існаваннем капіталістычных адносін працэс класавай дыферэнцыяцыі і фарміравання нацыянальнай самасвядомасці на Беларусі не скончыўся. На практыцы гэта паўплывала на разнастайнасць палітычных партый і рухаў (у тым ліку агульнарасійскіх), тэрмін іх фарміравання і асаблівасці дзейнасці.

У другой палове 90-х гг. сярод сацыял-дэмакратаў шматнацыянальных заходнiх губерняў пераважала тэндэнцыя да стварэння рабочых арганiзацый па нацыянальнай прыкмеце. Такую пазiцыю заняла ЛСДП. Узаемадзеянне з расiйскiм пралетарыятам адмаўляла Польская сацыялiстычная партыя (ППС). У вераснi 1897 г. на з’ездзе яўрэйскiх сацыял-дэмакратычных арганiзацый, што праходзiў у Вiльнi, утварыўся Бунд – Усеагульны яўрэйскi рабочы саюз у Лiтве, Польшчы i Расii. Яго лiдэрам стаў А.Крэмер. Бунд лiчыў, што абаранiць iнтарэсы яўрэйскiх рабочых можа толькi iх нацыянальная арганiзацыя. Аднак з пазiцыяй Бунда пагадзiлiся не ўсе рабочыя яўрэйскiя арганiзацыi. Працiўнiкi Бунда стварылi ў Мiнску Рабочую партыю палiтычнага вызвалення Расii (РППВР). Яе кiраўнiкамi сталi Л.Радзiвонава-Клячко, Р.Гершунi, К.Брэшка-Брэшкоўская, А.Бонч-Асмалоўскi. Гэтая група стаяла на iнтэрнацыянальных пазiцыях, але схiлялася да тэрарыстычных метадаў барацьбы з самадзяржаўем.

На аснове масавай сацыялiстычнай агiтацыi ў другой палове 90-х гг. назiраецца значны ўздым стачачнай барацьбы рабочых. Разам з тым у Расii ствараюцца буйныя гарадскiя i рэгiянальныя сацыял-дэмакратычныя арганiзацыi. Усё гэта выклiкала неабходнасць аб’яднання сацыял-дэмакратаў у адзiную партыю. Iнiцыятарам аб’яднальнага працэсу стаў створаны У.I.Ленiным у 1895 г. пецярбургскi “Саюз барацьбы за вызваленне рабочага класа”. 1–3 сакавiка 1898 г. у Мiнску прайшоў з’езд прадстаўнiкоў пецярбургскага, маскоўскага, кiеўскага i екацярынаслаўскага “Саюзаў барацьбы”, кiеўскай “Рабочай газеты” i Бунда. З’езд прыняў рашэнне аб аб’яднаннi прадстаўленых на iм арганiзацый у Расiйскую сацыял-дэмакратычную рабочую партыю (РСДРП) i выбраў ЦК партыi. Бунд увайшоў у РСДРП на правах аўтаномii ў вырашэннi мясцовых спраў. Пасля з’езду мясцовыя сацыял-дэмакратычныя арганiзацыi сталi называць сябе камiтэтамi РСДРП.

Хутка пасля першага з’езду РСДРП яе ЦК быў арыштаваны. Сярод сацыял-дэмакратаў абвастрылася барацьба памiж прыхiльнiкамi рэвалюцыйнага i рэфармiсцкага накiрункаў. Цэнтрам згуртавання рэвалюцыйных сацыял-дэмакратаў стала газета “Iскра”, якая пачала iдэйную барацьбу з эканамiзмам у рабочым руху. Прыхiльнiкi эканамiзму адмаўлялi палiтычную барацьбу пралетарыяту i лiчылi, што змагацца трэба толькi за паляпшэнне эканамiчных умоў жыцця працоўных.

Летам 1903 г. за мяжой адбыўся ІІ з’езд РСДРП. Ён прыняў праграму РСДРП, распрацаваную іскраўцамі. У праграме абвяшчалася канчатковая мэта – пралетарская рэвалюцыя, заваяванне дыктатуры пралетарыяту і пабудова сацыялізму. Бліжэйшай палітычнай задачай партыя ставіла звяржэнне самадзяржаўя і ўстанаўленне дэмакратычнай рэспублікі. Пры абмеркаванні статута РСДРП і выбарах у кіруючыя органы партыі большасць іскраўцаў пад кіраўніцтвам У.І.Леніна выступіла за стварэнне строга цэнтралізаванай і заканспіраванай партыі. У выніку адбыўся раскол РСДРП. З гэтага часу рэвалюцыйную частку расійскіх сацыял-дэмакратаў пачалі называць бальшавікамі, а прыхільнікаў рэфармісцкага накірунку – меншавікамі.

На тэрыторыi Беларусi ў пачатку ХХ ст. дзейнiчалi невялiкiя групы Сацыял-дэмакратыi Каралеўства Польскага i Лiтвы (СДКПiЛ), створанай у 1900 г. на з’ездзе прадстаўнiкоў РСЛ i сацыял-дэмакратаў Польшчы. Яе кiраўнiкамi былi Ф.Дзяржынскi i С.Трусевiч. СДКПiЛ падзяляла iдэi рэвалюцыйнай палiтычнай барацьбы пралетарыяту i iмкнулася да аб’яднання з РСДРП.

У 1902 г. прыхiльнiкi iдэй народнiцтва стварылi Партыю сацыялiстаў-рэвалюцыянераў (эсэраў). Да яе далучылiся члены разгромленай РППВР, адзiны iснуючы цэнтр якой заставаўся ў Мiнску. Эсэры выступалі за пабудову сацыялiзму, заснаванага на аснове сацыялiзацыi зямлi, ураўняльнага землекарыстання i кааперацыi. Яны мелі на мэце звяржэнне самадзяржаўя, знiшчэнне памешчыцкага землеўладання i ўстанаўленне ў Расii федэратыўнай дэмакратычнай рэспублiкi. Галоўным сродкам барацьбы эсэры лiчылi iндывiдуальны палiтычны тэрор. Лiдэрам эсэраў быў мiнскi рэвалюцыянер Р.Гершунi.

На рубяжы XIX–ХХ стст. з агульнадэмакратычнага руху вылучаецца беларуская нацыянальная плынь. Яшчэ ў канцы 90-х гг. ХIХ ст. сярод мiнскiх навучэнцаў браты I. i А. Луцкевiчы арганiзавалi гурток, якi меў на мэце вывучэнне Беларусi. Калi ў 1902 г. браты Луцкевiчы пераехалi вучыцца ў Пецярбург, яны стварылi там легальны студэнцкi “Гурток беларускай народнай асветы”, якi працягваў пачатую ў Мiнску дзейнасць. У канцы 1902 – пачатку 1903 гг. з нацыянальна-культурных гурткоў Мiнска, Вiльнi i Пецярбурга аформiлася Беларуская рэвалюцыйная грамада (БРГ). Сярод яе стваральнiкаў i кiраўнiкоў былi I. i А. Луцкевiчы, А.Пашкевiч (Цётка), К.Кастравiцкi, А.Бурбiс, В.Iваноўскi, Ф.Умястоўскi. Усе яны паходзiлi з дробнапамеснай апалячанай беларускай шляхты.

На сваiм I з’ездзе ў 1903 г. БРГ прыняла праграму, дзе называла сябе сацыяльна-палiтычнай арганiзацыяй беларускага працоўнага народа. Тэарэтычныя погляды БРГ спалучалi iдэi рэвалюцыйнага дэмакратызму i народнiцтва. Партыя выступала за звяржэнне самадзяржаўя, знiшчэнне капiталiзму i ўсталяванне дэмакратычнага ладу, прызнавала правы народаў Расii на аўтаномiю. Аграрная праграма БРГ прадугледжвала знiшчэнне прыватнай зямельнай уласнасцi i ўвядзенне ўраўняльнага землекарыстання без эксплуатацыi чужой працы. Шлях да сацыялiзму яна бачыла праз усебаковую кааперацыю працоўных. Пазней БРГ была перайменавана ў Беларускую сацыялiстычную грамаду (БСГ). БСГ узаемадзейнiчала з ЛСДП, ПСР, выдавала разам з iмi нелегальную лiтаратуру. Сваю агiтацыю БСГ праводзiла ў асноўным сярод сялянства, у рабочым асяроддзi яе ўплыў быў нязначным.

§ 4. Рэвалюцыя 1905–1907 гг. Палітычнае становішча ў паслярэвалюцыйныя гады. “Нашаніўскі перыяд” беларускага нацыянальнага руху

У пачатку ХХ ст. у Расii склалася рэвалюцыйная сiтуацыя. Да гэтага часу былi канчаткова вычэрпаны магчымасцi адносна мiрнага развiцця капiталiзму ва ўмовах захавання перажыткаў феадалізму. Эканамiчны крызiс 1900–1903 гг. i руска-японская вайна 1904–1905 гг. садзейнiчалi абвастрэнню ўсiх супярэчнасцей. Рэвалюцыйны выбух у Расii стаў непазбежным.

У гэтых умовах паскорылася iдэйна-палiтычнае размежаванне ў грамадстве. У палiтычнай барацьбе вылучаюцца тры лагеры: урадавы, лiберальна-буржуазны i дэмакратычны. Кожны з iх меў сваю сацыяльную базу, мэты i задачы. Урадавы лагер абапiраўся на дваранства, вышэйшыя пласты чыноўнiцтва i армii, яго падтрымлiвала буйная манархiчна настроеная буржуазiя. Усе яны iмкнулiся захаваць самадзяржаўе i не дапусцiць карэнных змен у дзяржаўна-палiтычным ладзе Расii. У лiберальна-буржуазны лагер уваходзiлi буйная i сярэдняя буржуазiя, некаторыя прагрэсіўныя памешчыкi, буржуазная iнтэлiгенцыя. Лiбералы марылi аб палiтычных свабодах, жадалi лiквiдаваць перажыткi феадалізму, але баялiся рэвалюцыi i абмяжоўвалiся толькi мiрнымi сродкамi ўздзеяння на самадзяржаўе. Дэмакратычны лагер складалi пралетарыят, сялянства, радыкальна настроеная iнтэлiгенцыя, шырокiя непралетарскiя дэмакратычныя пласты горада i вёскi. Iх агульнай найблiжэйшай мэтай было знiшчэнне ўсiх рэшткаў феадалізму, у тым лiку i памешчыцкага землеўладання, звяржэнне самадзяржаўя i ўсталяванне дэмакратычнай рэспублiкi.

9 студзеня 1905 г. у Пецярбургу было растраляна мiрнае шэсце рабочых, якiя накiроўвалiся да цара з просьбай палепшыць становiшча народа. Гэтая падзея выклiкала магутную хвалю пратэсту. Стачкi, дэманстрацыi i мiтынгi рабочых пракацiлiся па ўсёй краiне. Iх размах сведчыў аб тым, што ў Расii пачалася рэвалюцыя. На Беларусi ў студзеньскiя днi 1905 г. забастоўкi салiдарнасцi адбылiся ў 30 гарадах i мястэчках, а колькасць iх удзельнiкаў склала 34 тыс. чалавек. Iнiцыятарамi i кiраўнiкамi рэвалюцыонных выступленняў рабочых былi перш за ўсё Бунд i РСДРП, у некаторых месцах – эсэры i БСГ. У студзенi забастоўкi рабочых мелi выразна палiтычны характар.

У лютым – сакавiку колькасць палiтычных выступленняў рэзка зменшылася, але адбылося значнае павелічэнне эканамiчных забастовак. Iзноў хваля палiтычных выступленняў узнялася ў сувязi са святкаваннем дня 1 Мая. У чэрвенi на Беларусi адбылiся мiтынгi салiдарнасцi з рабочымi Лодзi, Варшавы, Адэсы, Iванава-Вазнясенска, з рэвалюцыйнымi матросамi Чарнаморскага флоту, якiя iшлi ў авангардзе рэвалюцыйнага руху. Увогуле ў красавiку–чэрвенi 1905 г. палiтычныя выступленнi ахапiлi 56 гарадоў i мястэчак Беларусi, у iх удзельнiчала каля 100 тыс. чалавек. У гэты ж час узмацнiлася i эканамiчная барацьба рабочых.

Вясною 1905 г., як следства ўздзеяння рабочага руху, на Беларусi разгарнуўся масавы рэвалюцыйны рух сялянства. Колькасць сялянскiх выступленняў у красавiку–чэрвенi ўзрасла да 237 супраць 53 у студзенi–сакавiку. Галоўным патрабаваннем сялян было знiшчэнне памешчыцкага землеўладання. Найбольшым уплывам сярод сялян карысталiся эсэры i БСГ. Менавiта яны ў сакавiку 1905 г. арганiзавалi i правялi ў Мiнску сялянскi з’езд, на якiм быў створаны Беларускi сялянскi саюз. Удзельнiкi з’езду прыйшлi да высновы, што атрымаць зямлю можна толькi шляхам узброенай барацьбы з самадзяржаўем.

6 жнiўня 1905 г. Мiкалай II падпiсаў Манiфест аб склiканнi “законадарадчай” Дзяржаўнай думы. Паводле праекта, распрацаванага мiнiстрам унутраных спраў А.Булыгiным, ад выбараў у Думу адхiлялiся працоўныя масы горада i вёскi. Практычна ўсе рэвалюцыйна-дэмакратычныя партыi выступiлi супраць булыгiнскай Думы i выставiлi лозунг яе байкоту. У жнiўнi–вераснi 1905 г. рух пратэсту супраць булыгiнскай Думы ахапiў многiя гарады i мястэчкi Беларусi. Выбары ў булыгiнскую Думу былi сарваны.

Восенню 1905 г. шматлiкiя агульнагарадскiя стачкi злiлiся ва Усерасiйскую палiтычную стачку. Ва ўсёй Расii баставала звыш двух мiльёнаў чалавек. У ходзе Усерасiйскай палiтычнай стачкi ў многiх гарадах Расii ўзнiкалi агульнагарадскiя выбарчыя стачачныя камiтэты i камiсii, якiя атрымалi назву Саветы рабочых дэпутатаў. На Беларусi стачачныя камiтэты i каалiцыйныя саветы дзейнiчалi ў Мiнску, Вiцебску, Гродне, Брэсце, у iншых прамысловых цэнтрах i буйных чыгуначных вузлах.

17 кастрычнiка 1905 г. Мiкалай II падпiсаў Манiфест аб палiтычных свабодах i надзяленнi Дзяржаўнай думы заканадаўчымi паўнамоцтвамi. 18 кастрычнiка ў дзень абвяшчэння Манiфеста ў Мiнску на плошчы каля Вiленскага чыгуначнага вакзалу адбыўся мiтынг, у якiм удзельнiчалi каля 20 тыс. чалавек. Каб разагнаць мiтынгуючых, губернатар Курлаў загадаў прымянiць зброю. У вынiку чаго было забiта каля 100 чалавек i да 300 чалавек паранена. У гэты ж дзень крывавыя сутычкi адбылiся ў Смаргонi i Полацку. Увогуле кастрычнiцкая палiтычная стачка ахапiла 32 населеныя пункты Беларусi, а колькасць стачачнiкаў толькi ў прамысловасцi дасягнула 66 тыс. чалавек.

У снежнi 1905 г. палiтычная барацьба пралетарыяту Расii працягвалася. У Маскве яна перарасла ва ўзброенае паўстанне. У снежаньскiя днi палiтычныя забастоўкi адбылiся ў Мiнску, Гомелi, Мазыры, Пiнску i iншых гарадах. Забастоўка ахапiла большасць чыгуначных вузлоў Беларусi. У апошнія месяцы 1905 г. зноў узрос сялянскi рух. На Беларусi ў кастрычнiку было 54 выступленнi сялян, у лiстападзе – 154, а ў снежнi – 286. Усерасiйская палiтычная стачка выклiкала больш моцныя, чым раней, выступленнi ў армii. У лiстападзе хваляваннi салдат адбылiся ў Гродне, у Бабруйскай i Брэсцкай крэпасцях. Iх удзельнiкi выказвалi салiдарнасць з паўстаннямi матросаў Кранштата i Севастопаля.

Аднак збiць рэвалюцыйную хвалю ўладам ўсё ж такi ўдалося. У пэўнай ступенi гэтаму спрыяў Манiфест 17 кастрычнiка. У партыях дэмакратычнага лагера, якiя дагэтуль дзейнiчалi нелегальна, а зараз атрымалi магчымасць свабодна весцi прапаганду сваiх iдэй, пачалi праяўляцца розныя погляды наконт далейшых дзеянняў i сродкаў барацьбы. Увядзенне палiтычных свабод з задавальненнем сустрэла буржуазiя. Яна лiчыла, што рэвалюцыя дасягнула сваiх мэт i павiнна скончыцца. Хутка пачынаюць узнiкаць буржуазныя палiтычныя партыi i арганiзацыi.

Першымi з iх сталi Канстытуцыйна-дэмакратычная партыя (кадэты) i Саюз 17 кастрычнiка (акцябрысты). Кадэты заявiлi аб сваёй апазiцыi самадзяржаўю. Яны выступалi за канстытуцыйную манархiю, за знiшчэнне саслоўных прывiлеяў i iншых перажыткаў феадалiзму, за палiтычныя свабоды i поўнае раўнапраўе. Але яны не лiчылi неабходным канчаткова лiквiдаваць памешчыцкае землеўладанне. Для нацый яны прызнавалi толькi права на культурнае самавызначэнне. Акцябрысты занялi больш “правую” пазiцыю. Яны былi поўнасцю задаволены Манiфестам 17 кастрычнiка, выступалi за падтрымку манархiчнай улады i захаванне адзiнай i непадзельнай Расii.

У Беларусi больш спрыяльнымi аказалiся ўмовы для дзейнасцi партыi акцябрыстаў. Тут яе падтрымлiвалi рускiя чыноўнiкi-манархiсты, памешчыкi, праваслаўнае духавенства. Кадэты з-за адсутнасцi на Беларусi земстваў i вышэйшых навучальных устаноў не мелi тут неабходнай сацыяльнай глебы для сваёй дзейнасцi. Яны знайшлi падтрымку толькi з боку яўрэйскай буржуазii. Па агульнапалiтычных i нацыянальных пытаннях кадэтаў на Беларусi падтрымалi польскiя памешчыкi i каталiцкi касцёл. Кадэцкую праграму, дапоўнiўшы яе прынцыпамi каталiцкай веры, падтрымала створаная ў канцы 1905 – пачатку 1906 гг. Канстытуцыйна-каталiцкая партыя Лiтвы, якая стала саюзнiцай кадэтаў на Беларусi.

Да буржуазных партый, якiя дзейнiчалi на тэрыторыi Беларусi трэба аднесцi сiянiстаў. Пасля стварэння ў 1897 г. сусветнай арганiзацыi сiянiстаў на Беларусi хутка пачалi ўзнiкаць сiянiсцкiя гурткi. Аднак сiянiсты адмаўлялi ўдзел яўрэяў у рэвалюцыйным руху краiн дыяспары i мелi на мэце стварэнне самастойнай яўрэйскай дзяржавы ў Палесціне, якая аб’яднала б ўсiх яўрэяў свету. У час рэвалюцыi 1905–1907 гг. сiянiсты падтрымлiвалi кадэтаў.

Правы ўрадавы палiтычны лагер, каб абараняць iнтарэсы самадзяржаўя ва ўмовах адкрытай палiтычнай барацьбы, таксама пачаў фармiраваць свае палiтычныя партыi. Самай уплывовай з iх быў “Саюз рускага народа”. Яго членаў рэвалюцыянеры называлi чарнасоценцамi. У канцы 1905 – пачатку 1906 г. арганiзацыi “Саюза рускага народу” былi створаны ў Мiнску, Гомелi, Вiцебску i iншых гарадах Беларусi. Да партый правага кансерватыўнага накiрунку адносiлiся таксама “Партыя рускага сходу”, “Партыя народнага цэнтра” і шэраг іншых. Усе яны займалi крайне манархiчныя пазiцыі, абаранялi iнтарэсы памешчыкаў i праваслаўнай царквы, выступалi за непарушнасць самадзяржаўнай улады, захаванне памешчыцкага землеўладання, за тэрытарыальнае адзiнства Расii.

Пасля снежаньскiх падзей 1905 г. рэвалюцыйны рух паступова iдзе на спад. Усплёскi палiтычных выступленняў у 1906 г. назiралiся ў студзенi – у сувязi з гадавiнай “Крывавай нядзелi” i ў красавiку, калi адзначалася свята 1 Мая. Адначасова ўзмацнялася i эканамiчная барацьба. Рабочых актыўна падтрымлiвалi сяляне i вайскоўцы. У лiпенi–снежнi 1906 г. даволi актыўна працягвалася толькi эканамiчная барацьба. Вясной 1907 г. рэвалюцыйны ўздым назiраўся, але ён быў найслабейшым за ўвесь перыяд рэвалюцыi.

3 чэрвеня 1907 г. Мiкалай II выдаў загад аб роспуску II Дзяржаўнай думы i аб змяненнi выбарчага закону. Паколькi па Манiфесту 17 кастрычнiка новы закон не мог дзейнiчаць без ухвалення яго Дзяржаўнай думай, то гэты крок урада з’яўляўся, па сутнасцi, дзяржаўным пераваротам. Падзеi 3 чэрвеня сведчылi аб заканчэннi першай расiйскай рэвалюцыi.

Паражэнне рэвалюцыi 1905–1907 гг. не азначала вяртання да мiнулага. У Расii, хоць i ва ўрэзаным выглядзе, iснавалi палiтычныя свабоды, былi створаны i атрымалi магчымасць легальнай дзейнасцi розныя палiтычныя партыi, засталася Дзяржаўная дума, працоўныя дабiлiся значнага паляпшэння эканамiчных умоў свайго жыцця. Рэвалюцыя аказала моцны ўплыў на рабочы i нацыянальна-вызваленчы рух не толькi ў Расii, але i ва ўсiм свеце. Аднак галоўная мэта рэвалюцыi – звяржэнне самадзяржаўя i знiшчэнне памешчыцкага землеўладання – не была дасягнута.

Наступленне рэакцыi пасля трэцячэрвеньскага дзяржаўнага перавароту выразiлася ў дзейнасцi атрадаў жандармерыi, арышце кiраўнiкоў i актыўных удзельнiкаў рэвалюцыйных выступленняў, закрыццi рэвалюцыйных газет, забароне прафесiйных саюзаў. Ад гэтага больш за ўсiх пацярпелi левыя партыi i арганiзацыi, якiя былi вымушаны значна скарацiць цi ўвогуле прыпынiць сваю дзейнасць. Былi вельмi аслаблены i партыi лiберальна-буржуазнага цэнтра. Распалiся некаторыя правiнцыяльныя арганiзацыi кадэтаў, у тым лiку i на Беларусi, скарацiлася колькасць iх друкаваных органаў.

У той жа час актывiзавалася дзейнасць правых манархiчных арганiзацый. Яны разгарнулi шырокую агiтацыю супраць яўрэяў, палякаў, каталiцкага касцёла, а таксама супраць беларускага нацыянальнага руху. У гэты час адбылося арганiзацыйнае афармленне “западнороссов”. Як iдэалогiя “западнорусизм” узнiк пасля паўстання 1863–1864 гг. “Западнороссы” прызнавалi беларусаў самастойнай народнасцю, але разглядалi iх як састаўную частку рускага народа, у якi ўключалi яшчэ вялiкарусаў i ўкраiнцаў. Галоўнай сваёй мэтай “западнорусизм” лiчыў барацьбу супраць польскага i каталiцкага ўплыву на беларусаў. Актыўным дзеячам i iдэолагам “западнорусизма” быў Л.Саланевiч. Ён з’яўляўся адным з арганiзатараў “Белорусского общества”, выдаваў газеты “Белорусская жизнь” (1909–1911 гг.) i “Северо-западная жизнь” (1911–1915 гг.). Л.Саланевiча актыўна падтрымлiваў П.А.Сталыпiн.

Беларускi нацыянальны рух пасля рэвалюцыi апынуўся ў цяжкiм становішчы. БСГ як палітычная партыя перастала існаваць. Яе кiраўнiкi сканцэтравалi сваю ўвагу на легальнай дзейнасцi. У гэты час ім прыходзiлася весцi барацьбу на два фронты – супраць рускiх i супраць польскiх нацыяналiстаў, якiя не жадалi прызнаваць самастойнасць беларускага народа.

У паслярэвалюцыйны перыяд цэнтрам беларускага нацыянальна-культурнага руху стала газета “Наша нiва”. Яна выдавалася з лiстапада 1906 г. па жнiвень 1915 г. у Вiльнi. У склад рэдакцыi ўваходзiлi I. i А. Луцкевiчы, В.Ластоўскi, В.Iваноўскi, А.Уласаў. Газета друкавалася кiрылiцай (для праваслаўных беларусаў) i лацiнкай (для беларусаў-католiкаў). “Наша нiва” займала лiберальныя асветнiцкiя пазiцыi. Галоўным у сваёй дзейнасцi “нашанiўцы” лiчылi барацьбу за захаванне адзiнства беларускага народа, за пераадоленне яго рэлiгiйнага расколу.

Значную ўвагу “Наша нiва” надавала прапагандзе беларускай нацыянальнай культуры, развiццю беларускай мовы. Пры газеце ствараўся беларускi нацыянальны музей. З 1910 г. “Наша нiва” выдавала адрасаваны сялянам “Беларускi каляндар”, з 1912 г. сельскагаспадарчы аддзел газеты быў пераўтвораны ў самастойны часопiс “Саха”, у гэты ж час для моладзi пачаў выдавацца лiтаратурны месячнiк “Лучынка”. “Наша нiва” разам з другiм буйным беларускiм выдавецтвам “Загляне сонца i ў наша ваконца” забяспечвала выхад мастацкай i навукова-папулярнай кнiжнай прадукцыi. “Наша нiва” выхавала цэлую плеяду беларускiх пiсьменнiкаў, грамадска-палiтычных дзеячаў, навукоўцаў, сярод якiх Я.Колас i Я.Купала, А.Пашкевiч i М.Багдановiч, А.Гарун i М.Гарэцкi, З.Бядуля i Ц.Гартны.

БЕЛАРУСЬ У ГАДЫ ПЕРШАЙ СУСВЕТНАЙ ВАЙНЫ. ЛЮТАЎСКАЯ БУРЖУАЗНА-ДЭМАКРАТЫЧНАЯ РЭВАЛЮЦЫЯ НА БЕЛАРУСІ

· § 1. Пачатак і прычыны першай сусветнай вайны. Адносіны да вайны розных класаў і партый

· § 2. Беларусь у гады першай сусветнай вайны

· § 3. Беларускі нацыянальны рух

· § 4. Лютаўская буржуазна-дэмакратычная рэвалюцыя. Перамога рэвалюцыі на Беларусі

·

§ 1. Пачатак і прычыны першай сусветнай вайны. Адносіны да вайны розных класаў і партый

Галоўнай прычынай першай сусветнай вайны з’явіліся супярэчнасці паміж буйнейшымі імперыялістычнымі краінамі. Пачалі вайну Германія і Аўстра-Венгрыя. 1 жніўня 1914 г. (па новаму стылю) Германія аб’явіла вайну Расіі, а 3 жніўня – Францыі, захапіла Бельгію і Люксембург. 4 жніўня Англія аб’явіла вайну Германіі. Разам з Англіяй у вайну ўступілі яе дамініёны Аўстралія, Канада, Новая Зеландыя і калонія Індыя. На баку Антанты выступіла Японія, а ў падтрымку Германіі – Турцыя. Пачалася сусветная вайна, якая працягвалася 4 гады і 4 месяцы і якая вельмі дорага абышлася чалавецтву. Паводле няпоўных даных, было забіта, паранена і скалечана каля 30 млн чалавек. У вайне ўдзельнічала 38 краін з насельніцтвам звыш 1,5 млрд чалавек – 75 % усяго насельніцтва зямнога шара.

Вайна не вырашала задач нацыянальнага развіцця ніводнай дзяржавы (сваю незалежнасць адстойвала толькі Сербія), не адпавядала інтарэсам працоўных, была з усіх бакоў захопніцкай. Урады краін-удзельніц вайны стараліся пераканаць свае народы ў тым, што яна вядзецца ў мэтах абароны радзімы.

Пануючыя класы і вярхі гандлёва-прамысловай буржуазіі Расіі падтрымалі вайну, таму што чакалі для сябе вялікіх выгод ад будучага падзелу турэцкай і аўстрыйскай маёмасці.

Шырокія пласты гарадской сярэдняй буржуазіі і буржуазнай інтэлігенцыі пад уплывам друку, пропаведзяў духавенства таксама лічылі вайну справядлівай з боку Расіі.

У самым пачатку вайны ў Мінску, Магілёве, Віцебску і іншых гарадах мясцовымі органамі ўлады былі праведзены “патрыятычныя” сходы. У Мінску 18 жніўня 1914 г. вялікая група вучнёўскай моладзі прайшла па вуліцы да дома губернатара і падала адрас на імя цара, у якім гаварылася аб поўнай падтрымцы палітыкі ўрада ў вайне супраць Германіі і Аўстра-Венгрыі. Амаль 5 тыс. чалавек прынялі ўдзел у патрыятычнай маніфестацыі, якая адбылася 30 жніўня 1914 г. у г. Пінску. Асаблівы патрыятычны ўздым назіраўся ў г. Магілёве. У ліпені 1914 г. тут адбыліся сходы прадвадзіцеляў дваранства, членаў земства, ганаровых грамадзян, духавенства і настаўнікаў, удзельнікі якіх запэўнівалі, што насельніцтва Магілёўскай губерні адзінадушна адабрае ўрадавую палітыку, гатова на любыя ахвяры дзеля Айчыны.

Пазіцыі сацыяльных слаёў насельніцтва як у люстэрку адбіваліся на дзейнасці палітычных партый. Ужо ў самым пачатку вайны партыі акцябрыстаў і кадэтаў заявілі аб сваёй поўнай падтрымцы знешняй палітыкі ўрада Расіі. Лідэр кадэтаў П. Мілюкоў выказаў думку аб далучэнні Галіцыі, Угорскай Русі, Букавіны да Расіі з той мэтай, каб дапамагчы нацыянальнаму ўз’яднанню ўкраінскага народа. П. Мілюкоў прапанаваў далучыць да Расіі і землі, якія да славян ніякіх адносін не мелі: Басфор і Дарданелы, прыбярэжную тэрыторыю Турцыі з г. Стамбулам. Справа была не толькі ў абароне славян. Будаўніцтва Германіяй Багдадскай чыгункі праз Балканы і Турцыю закранала эканамічныя інтарэсы Расіі, якая вывозіла праз пралівы Басфор і Дарданелы 37 % сваіх тавараў, у тым ліку 80 % хлеба, прызначанага на экспарт. 3 будаўніцтвам дарогі Германія ўстанавіла кантроль над пралівамі і стала галоўнай перашкодай пранікненню Расіі ў Турцыю. Пад германскі ўплыў трапіла і Балгарыя, што таксама супярэчыла пазіцыі Расіі, якая лічыла сябе абаронцай усіх славянскіх народаў.

Сярод дробнабуржуазных партый панавалі абаронніцкія погляды. Большасць эсэраў і меншавікоў прытрымліваліся лозунга “абароны радзімы ад прускіх варвараў”. Невялікая група меншавікоў-інтэрнацыяналістаў на чале з Ю. Мартавым выступіла з асуджэннем урадаў ваюючых краін. Сярод меншавікоў меў месца і правасацыялістычны напрамак. Яго ўзначальваў Г.В. Пляханаў. Ён лічыў, што Расія вядзе праўдзівую вайну, што адказнасць за яе павінен несці той, хто яе распачаў.

У партыі эсэраў таксама вызначылася тры напрамкі ў адносінах да вайны: сацыял-шавіністычны, які падтрымліваў ўрад, цэнтрысцкі, які прапагандаваў лозунг “без пераможцаў і без паражэнцаў”, і левы, які выступаў супраць вайны, за мір, зямлю і волю.

Найбольш радыкальнае стаўленне да вайны заняла партыя бальшавікоў. У жніўні 1914 г. У.І. Ленін напісаў тэзісы аб вайне “Задачы рэвалюцыйнай сацыял-дэмакратыі ў еўрапейскай вайне”. Тэзісы з’явіліся асновай маніфеста ЦК РСДРП “Вайна і расійская сацыял-дэмакратыя”. Гэта была праграма партыі бальшавікоў, у якой вызналася палітычная лінія ў адносінах да вайны. Сутнасць яе заключалася ў трох лозунгах. Першым і галоўным з іх быў лозунг “ператварыць імперыялістычную вайну ў вайну грамадзянскую”. Другім лозунгам бальшавікоў стаў лозунг “паражэння “сваіх” урадаў у імперыялістычнай вайне”. Трэцім – заклік да “поўнага разрыву з II Інтэрнацыяналам, стварэння III, Камуністычнага Інтэрнацыянала”. Трэба адзначыць, што апошні лозунг не падтрымала ніводная з еўрапейскіх сацыял-дэмакратычных партый.