Крызіс аднапартыйнай савецкай сістэмы: прычыны, сутнасць, вынікі. Развал СССР. Абвяшчэнне суверэннай рэспублікі Беларусь

З сярэдзіны 20-х і да канца 80-х гадоў у СССР дзейнічала аднапартыйная палітычная сістэма, ядром якой з’яўлялася Камуністычная партыя. Аднапартыйная сістэма забяспечвала палітычную, сацыяльна-эканамічную і культурна-маральную ўстойлівасць і стабільнасць грамадства, правы і свабоды грамадзян, дружбу народаў шматнацыянальнай дзяржавы, упэўненасць людзей працы ў заўтрашнім дні.

Не прымаючы палітычную кан’юктуру і прытрымліваючыся навуковага падыходу, адзначым, што КПСС не была партыяй у тым сэнсе, як гэта разумеюць на Захадзе. КПСС была з’явай у структуры савецкага грамадства, якая раней ніколі і нідзе не сустракалася. Слова “партыя” ў нас захоўвалася па традыцыі. КПСС у той яе частцы,якая складалася з пярвічных арганізацый, была з’явай грамадскай, структурным збудаваннем працоўных калектываў. Радавыя члены партыі ў масе сваёй былі лепшымі членамі грамадства. Яны не рабілі ніякай кар’еры за кошт партыйнасці і не мелі ніякіх прывілеяў. Для іх членства ў партыі неабходным быў удзел у грамадска-палітычным жыцці краіны і сваіх працоўных калектываў. Іх паўсядзённай працай умацоўвалася дзяржава.

КПСС у той яе частцы, якая складалася з партыйных камітэтаў, была асяродкам, асновай сістэмы ўлады і кіравання, г. зн. дзяржавы, але арганізацыйна з ёю не злівалася. Таму КПСС нельга лічыць дзяржаўнай структурай у поўным сэнсе гэтага слова, аб чым сведчаць і тыповы сюжэт літаратуры – канфлікт паміж партыйным сакратаром і дырэктарам завода, і наяўнасць “тэлефоннага права”, і падмена дзяржаўных органаў (падмяняць – значыць часова браць на сябе выкананне чужых, неўласцівых сабе абавязкаў, якія ў нармальнай сітуацыі павінен выконваць нехта іншы, вызначаны для гэтых функцый), і дабравольнае членства, і яе значная эканамічная аўтаномія ад дзяржавы (поўнай аўтаноміі няма нідзе – цяпер некаторыя краіны аказваюць партыям фінансавую падтрымку), і прызнанне КПСС у якасці партыі яе зарубежнымі аналагамі, і існаванне міжпартыйных сувязей.

Чым больш дэмакратычным з’яўляецца грамадства, тым большую частку функцый органы дзяржавы выконваюць разам з грамадскімі структурамі ці перадаюць ім. А што датычыць кар’ерызму і злоўжыванняў партыйнага апарату, дык гэта з’ява ўсеагульная, а не спецыфічная толькі для КПСС, яна ўласціва партыйнаму і дзяржаўнаму апарату любой заходняй краіны.

Савецкі Саюз быў ідэакратычнай дзяржавай. Носьбітам сацыялістычнай ідэалогіі ў першую чаргу з’яўлялася КПСС. Але ж і краіны Захаду таксама кіруюцца жорсткай ідэяй, ідэалогіяй. У ЗША, напрыклад, ліберальныя да чалавека, пакуль ён прызнае іх ідэалагічныя каштоўнасці, права быць лідэрам у свеце, дэкларуе свой абсалютны патрыятызм. У Германіі існуе забарона на прафесіі па ідэалагічных меркаваннях, што яскрава прадэманстравалі заходнія “цывілізаваныя немцы” ў адносінах да сваіх братоў з былой ГДР. Дзяржаў, свабодных ад ідэалогіі, у свеце не існуе.

Удзел палітычных партый у рабоце органаў улады і кіраўніцтве дзяржавамі – таксама з’ява ўсеагульная, характэрная як для Усходу, так і для Захаду. Толькі ажыццяўляецца гэта кіраўніцтва ў розных краінах па-рознаму, спецыфічнымі метадамі і сродкамі. У гэтым – сутнасць праблемы. На Захадзе першыя кіраўнікі дзяржаў адначасова з’яўляюцца лідэрамі сваіх партый, але іх дзяржаўныя пасады афіцыйна не звязваюцца з партыяй (прэзідэнт, прэм’ер-міністр і г.д.), у СССР першым кіраўніком дзяржавы з’яўляўся партыйны лідэр – Генеральны сакратар ЦК КПСС.

Дзякуючы КПСС краіна выжыла ў складаных гістарычных абставінах, дабілася поспехаў і параўнальна высокага ўзроўню жыцця шырокіх колаў насельніцтва, што асабліва бачна на фоне паніжэння гэтага ўзроўню ў 10–15 разоў у пачатку правядзення рэформ. У сувязі з гэтым дыскусія аб нейкай злачыннай сутнасці КПСС носіць палітычны характар і да сапраўднага навуковага высвятлення праблемы не мае ніякага дачынення. Гістарычны вопыт сведчыць пра тое, што ўстойлівасць і стабільнасць грамадства забяспечваюць палітычныя сістэмы, у якіх не шмат, а 2–3 палітычныя партыі адной ідэйна-палітычнай арыентацыі, якія канкурыруюць у барацьбе за ўладу (ЗША, Англія і інш.), ці адна партыя (былы СССР, сацыялістычныя і іншыя краіны), якая карыстаецца падтрымкай большасці народа.

У жніўні 1991 г. у СССР быў здзейснены дзяржаўны пераварот. Да ўлады ў цэнтры і на месцах прыйшла падтрыманая Захадам “дэмакратычная” апазіцыя ці сілы капіталістычнай рэстаўрацыі. Савецкі дзяржаўны і грамадскі лад знішчаўся. Канстытуцыя СССР і Законы краіны былі растоптаны.

Летам – восенню 1991 г. была забаронена дзейнасць КПСС і КП РСФСР на тэрыторыі Расіі, а іх маёмасць падвяргалася канфіскацыі. Прыпынялася таксама дзейнасць КПСС–КПБ на тэрыторыі Беларусі.

Чым былі абумоўлены крызіс аднапартыйнай сістэмы, зыход КПСС з арэны палітычнага кіраўніка краіны, ліквідацыя савецкага дзяржаўнага і грамадскага ладу?

Гэтыя з’явы былі абумоўлены перш-наперш сур’ёзнымі памылкамі і пралікамі КПСС–КПБ, якія былі дапушчаны ў распрацоўцы і правядзенні палітыкі перабудовы. Адсутнічала каанкрэтная, навукова абгрунтаваная праграма абнаўлення савецкага грамадства, не былі вызначаны мэты і задачы, канчатковыя вынікі. Гэта дазволіла на практыцы лозунг “Больш дэмакратыі, больш сацыялізму” незаўважна для народа падмяніць лозунгам “Больш капіталізму, больш разбуральнай дэмакратыі” і ўрэшце скаціцца на шлях пераўтварэння СССР у сыравінны прыдатак, рынак збыту нізкагатункавых тавараў, крыніцу таннай кваліфікаванай рабочай сілы для іншых развітых дзяржаў, значнага пагаршэння ўзроўню жыцця. У грамадстве з’явіліся капіталістычныя тэндэнцыі – узбагачэнне любымі сродкамі. Бачачы гэтыя негатыўныя працэсы, значная частка народа стала абвінавачваць КПСС–КПБ, партыйную эліту і ўсіх тых, па чыёй ініцыятыве пачалася перабудова. Сацыялістычныя ідэалы ў вачах мільёнаў абясцэньваліся, аўтарытэт КПСС–КПБ катастрафічна падаў.

Негатыўныя працэсы і з’явы ў грамадскім жыцці суправаджаліся вельмі моцнай прапагандысцкай кампаніяй па дыскрэдытацыі КПСС, Савецкай дзяржавы, савецкага ладу жыцця, дасягненняў краіны. Гэта кампанія ажыццяўлялася пры патуранні і дапамозе, а іншы раз і пры асабістым удзеле вышэйшых партыйных і дзяржаўных кіраўнікоў краіны – М. Гарбачова, А. Якаўлева, Э. Шэварднадзе, І. Сілаева, В. Бакаціна і інш. Прапагандысцкія намаганні прыкрываліся лозунгамі “новага палітычнага мыслення”, “агульначалавечых каштоўнасцей”, “палітычнага плюралізму”, “дэідэалагізацыі”, “дэпалітызацыі”, “дэпартызацыі”.

Шмат папрацавала на карысць распальвання антысавецкай і антыкамуністычнай істэрыі частка навуковай, творчай і тэхнічнай інтэлігенцыі. Ідэолагам “заходнізацыі” і “амерыканізацыі” краіны ўдалося метадам сацыяльнай дэмагогіі раз’яднаць працоўных, выклікаць схільнасць да хістанняў і крайніх дзеянняў. Людзей прымусілі паверыць, што тыя, хто не здрадзіў сваім поглядам, – гэта рэакцыянеры, кансерватары, якія заслугоўваюць пагарды, а тыя хто за адзін дзень змяніў погляды, перафарбаваўся, – гэта сапраўдныя героі, новыя барацьбіты за “светлую будучыню народа”. Прапагандысцкія намаганні апазіцыі і рэнегатаў-камуністаў давалі ім значныя палітычныя дывідэнды.

Не садзейнічалі павышэнню аўтарытэту і ўзмацненню палітычнага ўплыву адарванасць вярхоў КПСС ад народа і шматмільённай арміі радавых камуністаў, пратэкцыянізм, хабарніцтва, карупцыя, замкнутасць партыйнай іерархіі, шырокае распаўсюджанне бюракратызму ў рабоце, недэмакратычнасць кадравай палітыкі, грубае падаўленне іншадумства. Усё гэта, як і распаленую істэрыю вакол ільгот і прывілеяў, прапаганда апазіцыі выкарыстала для дыскрэдытацыі партыйных кіраўнікоў, для выхавання ў людзей пачуцця нянавісці да іх. Памылкі ў кіраўніцтве выдаваліся за ўсеагульную некампетэнтнасць і бяздарнасць партакратаў, а недахопы ў развіцці сацыяльна-эканамічнай і духоўна-маральнай сфер – за трагедыю і катастрофу краіны. Часткай насельніцтва гэта ўспрымалася за праўду.

І нарэшце, патрэбна адзначыць, што ў час суровых выпрабаванняў генсек, Палітбюро і Сакратарыят ЦК КПСС здрадзілі сваёй партыі. Яны не звярнуліся да КПСС і народа, не зрабілі нават спробы склікаць з’езд партыі ці пленум ЦК КПСС, ніяк не супрацьдзейнічалі антыканстытуцыйным акцыям прэзідэнтаў СССР і Расіі і іх акружэння. Верхам ідэйнай і палітычнай здрады (наўмыснай ці ненаўмыснай), не маючай аналагаў у гісторыі, з’явіліся адказ у той трагічнай для КПСС сітуацыі М. Гарбачовым ад паўнамоцтваў Генеральнага сакратара ЦК КПСС і падпісанне супрацьпраўнага ўказа аб прыпыненні дзейнасці КПСС. Нічога не рабілі мясцовыя партыйныя камітэты і паслухмяныя члены партыі: капітуляцыя была масавай.

Чаму атрымаўшыя ўладу ў выніку дзяржаўнага перавароту кіраўнікі краін сталі на шлях знішчэння КПСС–КПБ? Прычыны тут толькі палітычныя. КПСС–КПБ заставалася адзінай рэальнай апазіцыйнай сілай, якая ў сваёй праграме прадугледжвала сацыялістычную, а не капіталістычную перабудову савецкага грамадства. Яна дабівалася рэалізацыі волі народа на захаванне СССР, выражанай на агульнасаюзным рэферэндуме 17 сакавіка 1991 г. КПСС–КПБ супрацьдзейнічала заняпаду грамадскай вытворчасці, перадачы агульнанароднага багацця прадпрымальнікам і бізнесменам, наступленню на інтарэсы і правы грамадзян (права на працу, адукацыю, ахову здароўя, пенсійнае абслугоўванне, жыллё), развіццю “дабрачыннасці” айчынных і замежных мецэнатаў (начлежкі і сталовыя для бедных, т. зв. “гуманітарная дапамога”, падачкі дзеячам навукі і культуры і г.д.), што зневажае працоўнага чалавека.

КПСС–КПБ ясна ўсведамляла, што капіталістычная рэстаўрацыя, злом сацыялістычнага дзяржаўнага і грамадскага ладу прывядзе да канфрантацыі, праліцця крыві, грамадзянскай вайны, што і адбылося ў многіх краінах СНД. Зразумела, што новыя ўлады знішчалі палітычную сілу, якая супрацьдзейнічала ім у ажыццяўленні палітыкі капіталістычнай рэстаўрацыі.

30 лістапада 1992 г. пастановай Канстытуцыйнага суда Расійскай Федэрацыі былі пацверджаны ўказы Б. Ельцына, якімі забараняліся партыйныя структуры КПСС і КП РСФСР ад райкома да ЦК, але прызнаваўся не адпавядаючым Канстытуцыі РСФСР пункт аб забароне пярвічных тэрытарыяльных арганізацый. Гэта пастанова дазволіла камуністам Расіі аднавіць дзейнасць сваёй партыі.

У лютым 1993 г. Вярхоўны Савет Рэспублікі Беларусь прызнаў страціўшай сілу сваю памылковую пастанову аб часовым прыпыненні дзейнасці КПСС–КПБ і дазволіў існаванне ўсіх яе структур і органаў на тэрыторыі Рэспублікі Беларусь.

Разам з дзейнасцю па ліквідацыі КПСС–КПБ айчынная “дэмакратыя” з дапамогай Захаду ўзмацняла намаганні па развалу вялікай і магутнай дзяржавы – Саюза ССР. Каб пазбегнуць абвінавачвання ва ўмяшані ва ўнутраныя справы СССР, былі створаны шматлікія “фонды”, “цэнтры”, “саветы”, “асацыяцыі”, якія афіцыйна лічыліся прыватнымі, недзяржаўнымі арганізацыямі, а фактычна знаходзіліся пад кантролем спецслужб.

Апазіцыйныя “дэмакратычныя” арганізацыі СССР атрымлівалі матэрыяльную і фінансавую дапамогу: факсы, ксераксы, камп’ютэры, друкарскія станкі, тэлексы, відэакамеры і іншую тэхніку, грошы на фінансаванне навуковых тэм, падрыхтоўку вучэбных дапаможнікаў, слоўнікаў, энцыклапедый, якія ў нас распрацоўваліся па дамоўленасці з зарубежнымі “фондамі”, “саветамі” і г.д. Такая работа садзейнічала вырашэнню многіх задач, у тым ліку і ідэалагічнага характару (навука, адукацыя – гэта частка палітыка-ідэалагічнай сістэмы любой краіны).

Пачатак развалу СССР паклалі мэтанакіраваныя і настойлівыя дамаганні народных дэпутатаў СССР ад Літвы, Латвіі і Эстоніі даць прававую ацэнку савецка-германскаму дагавору аб ненападзенні ад 23 жніўня 1939 г. Пытанне аб прававой ацэнцы дагавора ад 23 жніўня 1939 г. было вынесена на з’езд народных дэпутатаў СССР, які заслухаў даклад камісіі на чале з членам Палітбюро ЦК КПСС А. Якаўлевым. Дыскусія аб “незаконным” далучэнні Прыбалтыйскіх рэспублік да СССР у 1940 г. закончылася падпісаннем М. Гарбачовым указа аб выхадзе Літвы, Латвіі і Эстоніі з СССР, чым груба былі парушаны Канстытуцыя СССР і закон СССР “Аб парадку вырашэння пытанняў, звязаных з выхадам саюзнай рэспублікі з СССР”.

У хуткім часе былі прыняты дэкларацыі аб дзяржаўным суверэнітэце Расіі, Украіны і іншых рэспублік. 27 ліпеня 1990 г. Вярхоўны Савет Беларускай ССР прыняў Дэкларацыю аб дзяржаўным суверэнітэце рэспублікі. Развал СССР працягваўся пад прыкрыццём перамоў аб абнаўленні федэрацыі (т. зв. новаагароўскі працэс М. Гарбачова). Расійскія кіраўнікі пачалі дэмантаж саюзных структур. Нацыяналізм і шавінізм, шальмаванне “мігрантаў” і “акупантаў” становяцца амаль дзяржаўнай палітыкай у многіх рэспубліках.

Новы штуршок развалу СССР далі падзеі лета – восені 1991 г. 25–26 жніўня нечарговая сесія Вярхоўнага Савета БССР прыняла закон “Аб наданні статусу канстытуцыйнага закона Дэкларацыі Вярхоўнага Савета БССР аб дзяржаўным суверэнітэце Беларускай Савецкай Сацыялістычнай Рэспублікі”, пастанову аб забеспячэнні палітычнай і эканамічнай самастойнасці Беларускай ССР. 19 верасня 1991 г. Вярхоўны Савет прыняў закон аб назве Беларускай ССР, у адпаведнасці з якім яна пачала называцца Рэспублікай Беларусь.

Без сур’ёзных абмеркаванняў, ва ўмовах тагачаснай палітычнай істэрыі сілы, стаўшыя на шлях змены дзяржаўнага і грамадскага ладу, сцвярджалі аб тым, быццам сапраўднымі нацыянальнымі сімваламі беларусаў з’яўляюцца герб “Пагоня” і бела-чырвона-белы сцяг і яны павінны стаць дзяржаўнымі сімваламі новай Беларусі. А каб прыдаць гэтаму аб’ектыўнасць і навуковасць, сілы буржуазнай рэстаўрацыі выкарысталі “навуковыя аргументы” некаторых гісторыкаў Інстытута гісторыі АН БССР. Не вельмі дасведчаныя ў гэтым пытанні і вельмі “памяркоўныя” дэпутаты Вярхоўнага Савета, большасць з якіх складалі члены КПСС, прагаласавалі за сімвалы тых, хто люта ненавідзеў Савецкую ўладу і бальшавізм, хто заўсёды змагаўся з імі. Герб “Пагоня” і бела-чырвона-белы сцяг сталі дзяржаўнымі сімваламі Рэспублікі Беларусь.

8 снежня 1991 г. у Белавежскай пушчы (у Віскулях Камянецкага раёна Брэсцкай вобласці) кіраўнікі Расіі, Беларусі і Украіны (Б. Ельцын, С. Шушкевіч, Л. Краўчук), ігнаруючы волю сваіх народаў, якая была выказана на агульнасаюзным рэферэндуме 17 сакавіка 1991 г., дэнансавалі дагавор 1922 г. аб утварэнні СССР і тым самым канчаткова разбурылі вялікую і магутную дзяржаву. І гэты дзяржаўны пераварот быў здзейснены са згоды прэзідэнта СССР М. Гарбачова. На руінах СССР была створана аморфная, нежыццяздольная Садружнасць Незалежных Дзяржаў. Дакументы сустрэчы ў Віскулях былі адобраны Вярхоўнымі Саветамі Расіі, Беларусі і Украіны, большасць дэпутатаў якіх складалі былыя камуністы.

Сцвярджэнне некаторых вучоных і палітыкаў аб тым, быццам бы Савецкі Саюз развальваўся сам, дажываў апошнія дні, а тыя, хто сабраўся ў Белавежскай пушчы, толькі зрабілі надпіс на надмагільнай пліце СССР, як і сцвярджэнне аб тым, быццам бы СССР быў імперыяй, з’яўляюцца міфамі, якія запушчаны ў народ для дыскрэдытацыі шматнацыянальнай краіны і апраўдання дзеянняў тагачасных кіраўнікоў Беларусі, Расіі і Украіны. На рэферэндуме 17 сакавіка 1991 г. народ выказаўся за захаванне СССР, а воля народа – гэта самы важны аргумент за існаванне краіны, у якой былі, безумоўна, праблемы і цяжкасці.

Разгром КПСС і развал СССР адносяцца да ліку самых трагічных падзей сусветнай гісторыі ХХ ст. Закончылася існаванне біпалярнага свету з раўнавагай палітычных і ваенных сіл паміж СССР і ЗША і наяўнымі ваенна-палітычнымі блокамі. Усё больш і больш выяўляецца роля ЗША як гаранта “новага сусветнага парадку”, як міжнароднага жандарма, у якога ёсць інтарэсы ва ўсіх кропках планеты. Расія ж з-за развалу яе эканомікі, сацыяльнай і духоўнай сфер, з-за адкрыта праамерыканскай палітыкі кіраўніцтва, разгрому ваенна-прамысловага комплексу і арміі не можа адыгрываць ролю сусветнай дзяржавы і як роўная з ЗША ўдзельнічаць у вырашэнні міжнародных праблем. Будучыня сусветнай супольнасці стала яшчэ больш непрадказальнай.

15 сакавіка 1994 г. Вярхоўны Савет рэспублікі прыняў новую Канстытуцыю – Асноўны закон Рэспублікі Беларусь. Згодна з ёю, Беларусь з’яўляецца унітарнай дэмакратычнай сацыяльнай прававой дзяржавай, якая валодае вяршэнствам і паўнатой улады на сваёй тэрыторыі. Канстытуцыяй уведзена ў рэспубліцы прэзідэнцкая форма кіравання. 10 ліпеня 1994 г. першым Прэзідэнтам Рэспублікі Беларусь абраны А.Р. Лукашэнка. Для забеспячэння эфектыўнай дзяржаўнай палітыкі было праведзена рэфарміраванне сістэмы выканаўчай улады, створана падпарадкаваная ўсенародна абранаму прэзідэнту скразная вертыкальная структура, якая ўключае выканаўчыя і распарадчыя органы як у цэнтры, так і на месцах.

У мэтах вырашэння некаторых спрэчных пытанняў, якія ставіла палітычная апазіцыя і якія мелі прынцыповае значэнне для забеспячэння згоды ў грамадстве, па ініцыятыве прэзідэнта Рэспублікі Беларусь і ў адпаведнасці з яго перадвыбарнай платформай 14 мая 1995 г. быў праведзены рэспубліканскі рэферэндум. Беларускі народ падтрымаў прапановы кіраўніка дзяржавы аб наданні рускай мове роўнага статусу з беларускай, развіцці эканамічнай інтэграцыі з Расійскай Федэрацыяй, устанаўленні новых Дзяржаўнага сцяга і Дзяржаўнага герба Рэспублікі Беларусь. Герб “Пагоня” і бела-чырвона-белы сцяг на рэферэндуме народам не былі прызнаны нацыянальнымі дзяржаўнымі сімваламі. Чаму?

Па-першае, як сведчаць першакрыніцы, герб “Пагоня” быў вядомы як герб Вялікага княства Літоўскага ўжо ў ХІІІ ст. Але гэта не дае падстаў сцвярджаць, што ён з’яўляецца беларускім нацыянальным і дзяржаўным сімвалам, бо Вялікае княства Літоўскае не было толькі беларускай дзяржавай, як пішуць некаторыя гісторыкі, а з’яўлялася поліэтнічнай дзяржавай чатырох асноўных народаў – беларускага, літоўскага, рускага і ўкраінскага, таму і герб “Пагоню” можна лічыць гістарычным сімвалам усіх гэтых чатырох народаў.

Па-другое, герб “Пагоня” – гэта рыцарскі сімвал воінскай славы, воінскай магутнасці, выява народнай традыцыі пагоні, якая была характэрнай не толькі для беларусаў ці літоўцаў, а для ўсіх тых, хто ваяваў, падвяргаўся нападу і рабіў пагоню за пераможаным ворагам ці ворагам, адступіўшым без бітвы. А калі ў той час (XII–XIV стст.) ваявалі амаль усе – і народы Захаду і народы Усходу (а не толькі беларусы ці літоўцы), то і традыцыя народнай пагоні была традыцыяй і ўсходнеславянскіх народаў і заходнееўрапейцаў, і выява пагоні сустракаецца і на Усходзе і на Захадзе.

Па-трэцяе, герб “Пагоня” не меў усебеларускага распаўсюджання, аб чым сведчыць наступнае. Сярод 47 гербаў губерняў і гарадоў Беларусі, якія прыведзены ў Беларускай Савецкай Энцыклапедыі, толькі 11 мелі выяву “Пагоні”. У XVI–XVIII стст. з 70 гербаў гарадоў Беларусі знак “Пагоні” быў толькі ў 5 – Магілёва, Лепеля, Дрысы, Чэрыкава і Ліпнішак.

Па-чацвёртае, герб “Пагоня” ўзнік гістарычна, ён цалкам належыць сівой феадальнай даўніне. Як факт нашай гісторыі герб “Пагоня” можа выкарыстоўвацца ў прозе, вершах, кінастужках, тэатры, музыцы, архітэктуры, наогул, у жыцці беларускага народа, як і іншых народаў. Як культурна-гістарычны знак герб “Пагоня” – чысты, як дзяржаўна-палітычны сімвал – заплямлены, бо ў 1941–1944 гг. знаходзіўся ў руках здраднікаў, катаў і ворагаў беларускага народа. А што можа як дзяржаўны герб сімвалізаваць сёння гэты феадальны знак “Пагоня”? Агрэсіўнасць, ваяўнічасць, помслівасць, пагоню, тэакратычнасць дзяржавы? Не, гэта не ўваходзіць у менталітэт беларускага народа. Больш таго, у суседняй Літве герб “Пагоня” ўжо даўно з’яўляецца дзяржаўным гербам.

Яшчэ менш даследаванай з’яўляецца праблема паходжання бела-чырвона-белага сцяга. Дакументаў амаль ніякіх няма. Ёсць толькі публікацыі тых, хто пад гэтым сцягам змагаўся за буржуазную будучыню Беларусі. Сярод іх прафесар-здраднік Р. Астроўскі (у гады Вялікай Айчыннай вайны служыў акупантам, узначальваў Беларускую Цэнтральную Раду). Ён у замежным часопісе “Беларуская думка” (1965. № 7) сцвярджаў, што “упершыню пытанне аб гербе і сцягу абмяркоўвалася на пасяджэнні Беларускага нацыянальнага камітэту ў Мінску ў сакавіку 1917 г. Іменна ў гэты час вырашылі карыстацца “Пагоняй” і вядомым сцягам, узор якога быў прыняты тады ж. На сцягу зрабілі надпіс “Няхай жыве вольная Беларусь”. Як сведчыць інфармацыя часопіса, бела-чырвона-белага сцяга да таго часу ў беларусаў не існавала.

Яшчэ больш дакладная спраўка маецца ў артыкуле Г. Альгердзіча (беларускі калабарацыяніст перыяду Вялікай Айчыннай вайны А. Адамовіч) у газеце “Раніца” (месца выдання Берлін) за 26 лістапада 1944 г. У ім напісана: “Паходжанне нашага сённяшняга бела-чырвона-белага сцягу параўнальна нядаўняе і звязана з часам рэвалюцыі 1917 г. таму, што пытанне аб агульна-нацыянальным ці дзяржаўным сцягу ў мінуўшчыне было недаследаваным. А нашым нацыянальным дзеячам 1917 г. і зусім невядомым. Давялося ім выступіць у гэтай галіне вольнымі тварцамі. У выніку гэтай творчасці адразу з’явіўся быў у якасці нацыянальнага сцягу аднаколерны белы штандар. Відаць, у прызнанні яго за нацыянальны сцяг кіраваліся расшыфраваннем самога назову “Беларусь”. Аднак хутка выявілася неадпаведнасць такога аднаколернага белага суягу: ён занадта біў у вочы на фоне рэвалюцыйнага разумення сымболікі колераў (чырвонае – колер рэвалюцыі, белае – колер контррэвалюцыі). Да таго ж, аддаўна меў міжнароднае значэнне знаку паддачы, капітуляцыі на вайне. Таму неўзабаве пасярод белае палатніны сцягу была праведзена чырвоная, “рэвалюцыйная” паласа. Гэтак і з’явіўся наш сённяшні сцяг”.

Артыкул А. Адамовіча быў надрукаваны ў 1944 г., калі яшчэ былі жывымі многія беларускія дзеячы 1917–1920 гг., дзеячы Беларускай Народнай Рэспублікі, якія б маглі не пагадзіцца, паправіць аўтара, калі б была надрукавана няпраўда.

Такім чынам, герб “Пагоня” і бела-чырвона-белы сцяг з’яўляюцца не нацыянальнымі сімваламі, а сімваламі палітычнай барацьбы за ўладу пэўных палітычных сіл, не падтрыманых большасцю беларускага народа. Герб “Пагоня” і бела-чырвона-белы сцяг – сімвалы буржуазнай Беларусі, чырвона-зялёны сцяг з белым арнаментам і герб з серпам і молатам – сімвалы Савецкай Сацыялістычнай Беларусі.

Выбіраючы сімвалы новай дзяржавы – Рэспублікі Беларусь, большасць народа зыходзіла з таго, што дзяржаўныя герб і сцяг павінны быць незаплямленымі, чыстымі, не звязанымі ў думках беларусаў са злачынствамі і генацыдам перыяду Вялікай Айчыннай вайны. На рэферэндуме 1995 г. большасць народа выказалася за новую сімволіку, якая ўяўляе сабой крыху змененую дзяржаўную сімволіку Савецкай Беларусі.

На працягу 1995–1996 гг. палітычная апазіцыя, частка дэпутатаў Вярхоўнага Савета і членаў Канстытуцыйнага суда Рэспублікі Беларусь намагаліся навязаць грамадству палітычны курс на безуладдзе, хаос, безадказнасць, дзікую грабежніцкую “прыхватызацыю”, узбагачэнне ценявых структур і расцягванне нацыянальнага багацця па прыватных кватэрах, узмацненне канфрантацыі ў грамадстве, арыентацыю знешняй палітыкі на Захад і адказ ад саюза Беларусі з Расіяй і іншымі краінамі СНД, далейшае зніжэнне ўзроўню жыцця народа. Прэзідэнт Рэспублікі Беларусь А.Р. Лукашэнка і ўрад прапанавалі палітычны курс, накіраваны на стварэнне сацыяльна арыентаванай эканомікі, развіццё дэмакратычных працэсаў, забеспячэнне палітычнай стабільнасці і згоды ў грамадстве, паглыбленне інтэграцыі з Расіяй і іншымі дзяржавамі СНД, шматвектарнасць знешняй палітыкі дзяржавы, развіццё навукі, адукацыі і культуры, павышэнне дабрабыту народа.

Ва ўмовах палітычнай канфрантацыі А.Р. Лукашэнка ў адпаведнасці з Канстытуцыяй Рэспублікі Беларусь вынес пытанні, якія вызначаюць лёс дзяржавы, на рэферэндум. Палітычная апазіцыя і некаторыя прадстаўнікі дзяржаўных структур пры падтрымцы Захаду рабілі неаднаразовыя спробы сарваць рэферэндум, не дапусціць правядзення канстытуцыйнай рэформы, адхіліць ад улады ўсенародна абранага прэзідэнта і ўрад рэспублікі, змяніць палітычны курс дзяржавы.

19–20 кастрычніка 1996 г. у Мінску адбыўся Усебеларускі народны сход, на якім з дакладам “Толькі народ мае права рашаць своё лёс” выступіў А.Р. Лукашэнка. Дэлегаты схода, якія прадстаўлялі народ Беларусі, адобрылі ўнутраную і знешнюю палітыку, што праводзіла кіраўніцтва дзяржавы.

Ініцыіраваны прэзідэнтам Рэспублікі Беларусь А.Р. Лукашэнкам рэспубліканскі рэферэндум адбыўся 24 лістапада 1996 г. Беларускі народ прагаласаваў за прыняцце Канстытуцыі Рэспублікі Беларусь 1994 г. са змяненнямі і дапаўненнямі (новая рэдакцыя Канстытуцыі Рэспублікі Беларусь), прапанаванымі А.Р. Лукашэнкам, выказаўся супраць свабоднай, без абмежаванняў куплі і продажу зямлі, супраць адмены смяротнай кары ў Рэспубліцы Беларусь.

На рэспубліканскім рэферэндуме была падтрымана прапанова А.Р. Лукашэнкі аб перанясенні Дня незалежнасці Рэспублікі Беларусь (Дня рэспублікі) з 27 ліпеня на 3 ліпеня – дзень вызваленя Мінска ад гітлераўскіх захопнікаў у Вялікай Айчыннай вайне (“за” прагаласавалі амаль 5,5 млн чалавек, ці 88,18 % грамадзян, што прынялі ўдзел у галасаванні).

Дзень 27 ліпеня ў памяці людзей звязваецца не толькі з прыняццем Дэкларацыі аб суверэнітэце, але і з некаторымі змрочнымі падзеямі ў айчыннай гісторыі. 27 ліпеня 1942 г. кат беларускага народа, гаўляйтэр В. Кубэ, падтрымаў беларускіх здраднікаў і выдаў распараджэнне, якім дазволіў “пры розных урачыстасцях і для распазнавання нацыянальнасці беларускай побач нямецкіх адзнакаў на дамах вывешваць і насіць “бела-чырвона-белы сцяг і герб “Пагоню””. Іменна ў гэты дзень (выпадкова ці невыпадкова), 27 ліпеня 1990 г., была прынята Дэкларацыя аб дзяржаўным суверэнітэце Беларусі. З гэтым днём і з гэтым дакументам большасць народа звязвае не толькі крок да незалежнасці Беларусі, але і да развалу вялікай і магутнай дзяржавы – Савецкага Саюза. Беларускі народ адмовіўся ад таго, каб дзень 27 ліпеня і далей лічыць сваім галоўным дзяржаўным святам – Днём незалежнасці Рэспублікі Беларусь (Днём рэспублікі).

У адпаведнасці з новай рэдакцыяй Канстытуцыі Рэспублікі Беларусь замест аднапалатнага Вярхоўнага Савета з 260 дэпутатамі быў сфарміраваны двухпалатны парламент – Нацыянальны сход, які складаецца з Палаты прадстаўнікоў (110 дэпутатаў, выбіраемых народам) і Савета Рэспублікі (па 8 чалавек выбіраюцца ад кожнай вобласці і г. Мінска і 8 чалавек прызначаюцца прэзідэнтам). Прэзідэнт з'яўляецца кіраўніком дзяржавы, гарантам Канстытуцыі, правоў і свабод чалавека і грамадзяніна. Кіраўніком выканаўчай улады з'яўляецца прэм'ер-міністр урада, пашыраны правы і паўнамоцтвы Савета Міністраў, зменены парадак прызначэння асоб на некаторыя дзяржаўныя пасады і вызвалення гэтых асоб ад пасад у адпаведнасці з канстытуцыяй і заканадаўствам. Пашыраны правы грамадзян, ажыццяўляюцца працэсы далейшай дэмакратызацыі беларускага грамадства. У 2000 г. адбыліся свабодныя дэмакратычныя выбары дэпутатаў Нацыянальнага сходу, а ў 2001 г. – выбары Прэзідэнта Рэспублікі Беларусь. Ім на новы пяцігадовы тэрмін абраны А.Р. Лукашэнка.

 

§ 3. Утварэнне і дзейнасць палітычных партый, грамадскіх арганізацый, аб’яднанняў і рухаў. Фарміраванне шматпартыйнай сістэмы

На рубяжы 80–90-х гадоў ХХ ст. пачаўся працэс фарміравання шматпартыйнай сістэмы. Па стану на 10 сакавіка 1993 г. у Рэспубліцы Беларусь дзейнічала больш за 500 палітычных партый, грамадскіх арганізацый, аб’яднанняў і рухаў. У 2000 г. прайшлі перарэгістрацыю 1326 грамадскіх аб’яднанняў і 17 палітычных партый. Сярод вядомых партый ліберальна-буржуазнага накірунку адзначым Аб’яднаную грамадзянскую партыю і Партыю беларускага народнага фронту, цэнтрысцкіх партый – Беларускую сацыял-дэмакратычную партыю “Народная грамада”, Сацыял-дэмакратычную партыю народнай згоды, сярод левакамуністычных партый – Камуністычную партыю Беларусі і Партыю камуністаў Беларусі.

Мноства створаных палітычных партый, арганізацый і рухаў сведчаць аб спектры поглядаў, якія існуюць у беларускім грамадстве. Разам з тым няздзейсненыя абяцанні, дадзеныя народу, нерэалізаваныя праграмы і праекты, здрада былых кіраўнікоў КПСС у цэнтры і на месцах, а таксама народных дэпутатаў розных узроўняў выклікалі недавер да дзейнасці любых палітычных арганізацый. Большасць палітычных партый і грамадска-палітычных рухаў Беларусі малалікія, з імі мала хто звязвае свае надзеі. Яны дзеляць грамадства на часткі, проціпастаўляюць сябе той частцы народа, якая не пайшла за імі.

Ні адно грамадска-палітычнае згуртаванне не мае яснай канцэпцыі палітычнага, сацыяльна-эканамічнага і духоўнага развіцця. Нягледзячы на тое, што ўсе яны выступаюць за пераход да рынку, за дэмакратыю і прававую дзяржаву, суверэнітэт Беларусі і г.д., аднак у іх праграмах адсутнічае механізм такога пераходу. Усе ведаюуь, што трэба рабіць, але амаль ніхто не ведае, як гэта рабіць. Ды і прапановы, якія маюцца ў арсеналах партый і рухаў, патрабуюць аналізу, каб вызначыць іх прыгоднасць з пункту гледжання гістарычнага вопыту. Напрыклад, стварэнне ўрада народнага даверу, кааліцыі палітычных сіл магчыма толькі на перыяд знішчэння старога ладу і утапічна на этапе кіравання краінай, калі розныя думкі і падыходы прыводзяць да хаосу, разарэння ўсёй сістэмы. Аб гэтым сведчыць вопыт Расіі сакавіка – кастрычніка 1917 г., дзейнасці Часовага буржуазнага ўрада, а таксама вопыт перабудовы, суверэнізацыі і капіталізацыі краін СНД.

Партыі і рухі маюць вузкую сацыяльную базу. Яны, як правіла, абапіраюцца на частку інтэлігенцыі, студэнтаў і навучэнцаў, іх слаба падтрымліваюць рабочыя і сяляне. Гэта тлумачыцца тым, што погляды многіх сучасных палітыкаў разыходзяцца з інтарэсамі і палітычным вопытам шырокіх колаў народа, што многія сённяшнія палітыкі ўжо не адзін раз увялі ў зман, здрадзілі людзям. Сучасным партыям і рухам не хапае арганізаванасці, здольнасці мяняць сваю тактыку ў новых умовах і г.д. Працэс фарміравання шматпартыйнай палітычнай сістэмы беларускага грамадства працягваецца.

ПРАБЛЕМЫ САЦЫЯЛЬНА-ЭКАНАМІЧНАГА РАЗВІЦЦЯ БЕЛАРУСІ ВА ЎМОВАХ ПРАВЯДЗЕННЯ РЫНАЧНЫХ РЭФОРМ

· § 1. Асноўныя этапы правядзення рыначных рэформ

· § 2. Фарміраванне рыначнай эканомікі: напрамкі і праблемы

·

§ 1. Асноўныя этапы правядзення рыначных рэформ

Навуковай тэорыі рынку, адзінага агульнапрынятага яго вызначэння ў літаратуры не існуе. Разглядаюцца найпрасцейшыя з’явы рыначнай эканомікі: роўнасць попыту і прапановы, залішняга попыту і недастатковай прапановы і г.д. Мала хто разумее, што нецывілізаваны, грабежніцкі, гангстэрска-мафіёзны рынак – гэта хаос і выпадковасць, вялікі базар, дзе ўсё прадаецца і купляецца (у гэтым сэнсе рынак заўсёды існаваў). Іншая справа – цывілізаваны, рэгуляваны дзяржавай, сацыяльна арыентаваны рынак. Каб такі рынак усталяваць, дзяржава і манаполіі павінны быць багатымі, мець вялікія таварныя запасы і грошы, што бывае рэдка. Не выпадкова, што найбольш пацярпеўшыя ў другой сусветнай вайне краіны Заходняй Еўропы і Японія для аднаўлення сваіх эканомік ажыццяўлялі цэнтралізаваныя праграмы і толькі пасля дасягнення раўнавагі (залішні попыт нулявы) пераходзілі да ўвядзення рыначных механізмаў.

Рынак павінен быць рэгулятарам і стымулятарам вытворчасці і спажывання, сродкам дасягнення грамадскіх мэт – умацавання магутнасці Айчыны, павышэння ўзроўню жыцця народа. Ёсць іншая, палітыка-эканамічная матывацыя: рынак – сродак капіталізацыі эканомікі, стварэння буржуазіі, аднаўлення капіталізму ў краіне. Першы падыход да рынку можна лічыць агульнацывілізаваным, другі – класавым. Яны з’яўляюцца асялком для сапраўднага разумення і прызнання рыначнай эканомікі, тут праходзіць водападзел паміж яе прыхільнікамі і праціўнікамі. Супраць агульнацывілізаванага разумення рынку ніхто не выступае, барацьба ідзе вакол капіталізацыі эканомікі і грамадства ў цэлым.

Рынак узнікае як вынік высокай цывілізаванасці, культуры, прадукцыйнасці працы, а не як іх перадумова. Вось чаму краінам Захаду спатрэбіліся стагоддзі, каб сфарміраваць сістэму больш ці менш цывілізаваных рыначных адносін на капіталістычнай аснове, вырасціць сучаснага прадпрымальніка, забяспечыць сацыяльную стабільнасць. Большасць краін Азіі, Афрыкі і Лацінскай Амерыкі, якія адсталі ў сваім развіцці і якія дзейнічаюць ва ўмовах капіталістычнага рынку, так і жывуць у беднасці пры наяўнасці сацыяльных катаклізмаў.

Састаўной часткай палітыкі перабудовы, якая праводзілася ў 1985–1991 гг., з’яўлялася эканамічная рэформа. У ходзе яе ажыццяўлення значна пашырылася самастойнасць прадпрыемстваў і аб’яднанняў у выніку іх пераходу на поўны гаспадарчы разлік і самафінансаванне, павысілася роля працоўных калектываў, развівалася самакіраванне, укараняліся прагрэсіўныя формы арганізацыі працы (арэндныя калектывы, гаспадарчаразліковыя брыгады і г.д.). Была зроблена спроба ўнесці ў сістэму планавання змены: на важнейшыя віды прадукцыі дзяржава давала вытворцам заказ, а ўсё астатняе прадугледжвалася планаваць самастойна прадпрыемствам і мясцовым органам улады. Зроблены першыя і не заўсёды ўдалыя крокі па дэмантажу адміністрацыйна-каманднай сістэмы.

Разам з тым у гады перабудовы кіраўніцтва СССР і саюзных рэспублік, паспешліва дэманціруючы адміністрацыйна-камандныя структуры кіравання, не заўсёды стварала новыя структуры кіравання эканамічнымі метадамі. На практыцы гэта прыводзіла да безуладдзя ці многаўладдзя ва ўмовах “параду суверэнітэтаў”. Узнікалі вельмі небяспечныя для дзяржавы і народа арганізаваная мафіёзнасць, злачыннасць, сепаратызм і нацыяналізм. Пад выглядам увядзення рынку пачалося раскраданне агульнанароднага багацця. Органы ўлады праяўлялі маруднасць і нерашучасць. Яны згубілі кантроль над фінансавай сітуацыяй у краіне. Цяжкасці ў развіцці эканомікі нарасталі.

У 1988–1990 гг. у СССР распрацоўваліся канцэпцыя і праграма стабілізацыі гаспадаркі і пераходу да рыначнай эканомікі, заснаваныя на спалучэнні плана і рынку, – важнейшых дасягненняў сусветнай цывілізацыі ў сферы эканомікі. Вынікам работы з’явіліся “Асноўныя напрамкі па стабілізацыі народнай гаспадаркі і пераходу да рыначнай эканомікі”, распрацаваныя Саветам Міністраў СССР і зацверджаныя Вярхоўным Саветам СССР. Гэта была праграма стварэнняў ў СССР планава-рыначнай эканомікі, плаўнага паступовага пераходу да яе на працягу перыяду, разлічанага на цэлы шэраг гадоў. Прадугледжвалася пераход да рынку рабіць асцярожна, уносіць карэктывы з тым, каб рынак працаваў на народ вялікай краіны, рабіў жыццё людзей лепшым.

Пачатак рыначных рэформ у Беларусі звязаны з адабрэннем Вярхоўным Саветам рэспублікі ў канцы 1990 г. праграмы пераходу да рыначнай эканомікі, якая прадугледжвала шэраг надзвычайных стабілізацыйных мер, стварэнне асноўных рыначных інстытутаў, прыватызацыю, дэманапалізацыю, змену сістэмы дзяржаўнага рэгулявання эканомікі. Паэтапная лібералізацыя цэн павінна была сумяшчацца з выкарыстаннем “сацыяльных амартызатараў”, якія дазволілі б не дапусціць рэзкага падзення жыццёвага ўзроўню асноўная масы насельніцтва.

Развалам СССР у снежні 1991 г. і спыненнем дзейнасці першага і апошняга прэзідэнта СССР М. Гарбачова завяршылася перабудова і яе састаўная частка – эканамічная рэформа. З 1 студзеня 1992 г. рыначныя рэформы ўступілі ў новую фазу. Яны сталі праводзіцца па заходніх рэцэптах, у першую чаргу па рэцэптах “шокавай тэрапіі” Міжнароднага валютнага фонду (МВФ) для слабаразвітых краін. Але Беларусь, як і Расія і Украіна, не слабаразвітая, а індустрыяльная дзяржава з многагаліновай прамысловасцю і магутным навукова-тэхнічным патэнцыялам. Мадэль МВФ, дзе вынікам лібералізацыі цэн з’яўляецца этап банкруцтваў і беспрацоўя, дапусціма для слабаразвітых краін, у якіх рабочыя складаюць 5–10 % насельніцтва. Пры такіх маштабах нават масавыя банкруцтвы прадпрыемстваў грамадства ў цэлым не кранаюць. А калі дзяржаўны сектар складае пераважную большасць эканомікі, а рабочыя – 70 % працоўных?

Больш таго, знешнія паступленні (пазыкі, крэдыты) у некалькі мільёнаў долараў аказвалі моцнае стымулюючае ўздзеянне на эканоміку малых краін. Маштабы ж краін СНД такія, што, каб уздзейнічаць на ход спраў у эканоміцы, патрэбны д