Зараджэнне грамацка-палітычнага руха на Беларусі.

Паўстанне 1830-1831гг.

4. Пад уплывам вайны 1812 г.. пад уздзеяннем грамадска-палітычных рухаў Заходняй Еўропы, а таксама расійскай рэвалюцыйнай думкі і польскіх назыянальна-вызваленчых ідэй у Беларусі зараджаецца рэвалюцыйна-дэмакратычны рух. У гэты перыяд нацыянальная ідэя знаходзіла свае праявы ў літаратурнай, навуковай, культурна-асветніцкай дзейнасці, у асяроддзі дробнапамеснай, пераважна апалячанай, беларускай шляхты. Важную ролю ў развіцці вызваленчай і нацыянальнай ідэі адыгралі студэнты і настаўнікі адукацыйных устаноў у Беларусі. Як правіла ў гэты перыяд аб’яднанні нацыянальна-дэмакратычных колаў ствараліся ў форме розных тайных арганізацый, якія ўзнікалі пры навучальных установах. Іх цэнтрам быў Віленскі універсітэт. У 1817 г. пры Віленскім універсітэце па ініцыятыве студэнтаў А.Міцкевіча, Ю. Яжоўскага, Т. Зана, Я. Чачота і інш. было створана “ Таварыства філаматаў ” (аматараў навук). Спачатку гуткоўцы ставілі перад сабою культурна-асветніцкуія мэты і імкнуліся шляхам адукацыі дабіцца паляпшэння стану Бацькаўшчыны. Пазней яны прыступілі да распрацоўкі праграмы нацыянальна-вызваленчай барацьбы. Левая частка філаматаў высткпала за знішчэнне прыгоннага ўціску сялян. З дзейнасцю таварыства звязаны пачатак навуковага даследвання фальклору, мовы, вераванняў і звычак беларусаў, гісторыі ВКЛ. Практычна да “таварыства філаматаў” вельмі блізкімі былі “Таварыства прамяністых” і “Саюз літаратараў”, якія таксама існавалі ў Віленскім універсітэце і цікавіліся Беларуссю і мовай мясцовага народа. Але ўлетку 1820 г. гэтыя гурткі былі закрыты. У пачатку 20-х гг. ХІХ ст. у духоўнай семінарыі ў Полацку пад кіраўніцтвам Т. Зана было заснавана “ Таварыства філарэтаў ” (аматараў дабрачыннасці). У яго дзейнасці пераважалі палітычныя, нацыянальна-вызваленчыя мэты. Так, удзельнікі таварыства ставілі палітычную мэту – адраджэнне Рэчы Паспалітай, у склад якой павінна была ўвайсці і Беларусь. У 1819-1823 гг. тайныя таварыствы існавалі сярод вучняў сярэдніх навучальных устаноў у Свіслачы, Полацку, Віцебску, Мінску. Сярод пэўнай часткі беларускай інтэлігенцыі знайшлі падтрымку і ідэі дзекабрыстаў аб ліквідацыі самадзяржаўя і прыгоннага права. У сваю чаргу дзекабрысты сачылі за развіццём польскага нацыянальна-вызваленчага руху, імкнуліся наладзіць з ім сувязь для сумеснай барацьбы супраць царызму. Мноства дзекабрыстаў былі пераведзены ў Беларусь на вайсковую службу ў 1820 г. – А.Бястужаў-Марлінскі, А. Адоеўскі, М. Лунін, К. Рылееў і інш. Кіраўнік “Паўночнага таварыства” М. Мураўёў у 1821 г. у Мінску напісаў першы варыянт канстытуцыі, па якой у Расіі павінна ўстанавіцца канстытуцыйная манархія. Па ініцыятыве С. Мураўёва-Апостала быў распрацаваны план арышту цара падчас яго прыезду ў 1823 г. у Бабруйскую крэпасць для агляду войска. Аднак план не быў ажыццёўлены, бо яго не падтрымалі ў цэнтры “Паўднёвага таварыства”. Вялікае значэнне як дзекабрысты, так і польскія рэвалюцыянеры надавалі прапагандысцкай дзейнасці сярод салдат і афіцэраў Асобнага літоўскага корпуса, які размяшчаўся ў Гродзенскай губерніі. У 1825 г. пры ўдзеле былых філаматаў у ім было створана канспіратыўнае “ Таварыства ваенных сяброў ” пад кіраўніцтвам К. Ігяльстрома, М. Рукевіча. Галоўнай мэтай таварыства было ўстанаўленне “ўсеагульнага дабра”, якое прадугледжвала знішчэнне самадзяржаўя і ліквідацыю феадальна-прыгонніцкага ладу. 14 снежня 1825 г. дзекабрысты паднялі паўстанне на Сенацкай плошчы ў Пецярбургу з мэтай ажыццявіць дзяржаўны пераварот. Аднак паўстанне ў той жа дзень было падаўлена. 24 снежня, праз 10 дзен пасля паўстання сябры “Таварыства” заклікалі салдат у Бабруйску адмовіцца ад прысягі новаму цару Мікалаю І, але іншыя суседнія вайсковыя часці не падтрымалі іх, і выступленне было падаўлена. Яшчэ раней, у 1823-1824 гг., улады выкрылі і ліквідавалі таварыствы філаматаў і філарэтаў, а таксама вучнёўскія арганізацыі.

У ноч на 29 лістапада 1830 г. у Варшаве пачалося паўстанне, падрыхтаванае тайнымі таварыстамі. У 1831 г. яно перакінулася на Літву і Беларусь. Падставай для пачатку паўстання стала паведамленне, што Мікалай І, як кароль польскі, хоча накіраваць польскае войска ў Францыю для падаўлення рэвалюцыі. Група паўстанцаў напала на рэзіндэнцыю намесніка цара ў Польшчы галоўнакамандуючага польскай арміі вялікага князя Канстанціна Паўлавіча. Іх падтрымалі насельніцтва Варшавы і польскае войска. 30 лістапада паўстаўшыя авалодалі Варшавай і расійскія войскі вымушаны былі адступіць. У кіраўніцтве паўстаннем вызначыліся дзве плыні. Шляхецка-радыкальную плынь узначальваў І. Лялевель – прафесар гісторыі Віленскага універсітэта, кансерватыўна-арыстакратычную – князь А. Чартарыйскі, які з 18 студзеня 1831 г. стаў старшынёй нацыянальнага ўрада. Радыкалы выступалі за надзяленне сялян зямлёй з выплатай страт памешчыкам, за сумесную з расійскім народам вызваленчую вайну з царызмам пад лозунгам “За нашу і вашу свабоду”. Аднак і радыкальная шляхецкая плынь не прызнавала нацыянальных правоў беларускага, літоўскага і ўкраінскага народаў. Кансерватары адмаўлялі ўсякія сацыяльныя рэформы, выступалі за дыпламатычнае ўздзеянне на царскі ўрад і ўстанаўленне канстытуцыйнай манархіі. Але дзве партыі дабіваліся ўзнаўлення былой Рэчы Паспалітай у межах 1772 г. Абмежаваная праграма шляхецкага паўстання фактычна пазбавіла яго падтрымкі з боку сялянства. У чэрвені 1831 г. недалёка ад Вільні адбыўся бой польскага войска і мясцовых паўстанцкіх атрадаў з расійскім войскам. Перамогу атрымала апошняе. Паўстанцы з вялікімі стратамі былі вымушаны адступіць на захад. У пачатку жніўня паўстанне было падаўлена на ўсёй тэрыторыі Беларусі. У верасні 1831 г. расійская армія пад камандаваннем фельдмаршала І. Паскевіча авалодала Варшавай. Вынікам паражэння паўстання для Каралеўства Польскага з’явілася скасаванне Канстытуцыі 1815 г., асобнай польскай арміі, сейма, а таксама ўвядзення расійскага тэрытарыяльна-адміністрацыйнага падзелу. Такім чынам, пасля шляхецкага паўстання 1830-1831 гг. былі скасаваны ўсе прыкметы польскай дзяржаўнасці і Польшча была далучана да Расійскай імперыі. Маёнткі ўдзельнікаў былі канфіскаваны і перададзены ва ўласнасць дзяржаве або расійскім памешчыкам. Узмацніўся “разбор шляхты” – больш за 10 тыс. шляхціцаў былі пераведзены ў саслоўе дзяржаўных сялян або мяшчан. Таксама ўводзіліся расійскія законы і скасоўвалася дзеянне Статута ВКЛ 1588 г. (у 1831 г. у Віцебскай і Магілёўскай, у 1840 г. – у Мінскай, Гродзенскай і Віленскай губернях). У 1840 г. Мікалай І забараніў выкарыстоўваць назвы “Беларусь” і “Літва”, а замест іх уводзілася назва “ Северо-Западный край ”. Дзейнасць каталіцкай царквы была абмежавана. У 1839 г. была скасавана Берасцейская царкоўная унія 1596 г. і уніяты (каля 80 % ад усіх мясцовых хрысціян) далучаны да Рускай праваслаўнай царквы.

Адмена прыгоннага права.

Асаблівасці буржуазных рэформаў у Беларусі.

5. Усведамленне сацыяльна-эканамічнай і ваенна-тэхнічнай адсталасці Расіі, а таксама небяспека хуткага нарастання антыпрыгонніцкага сялянскага руху вымусілі ўрад прыступіць да падрыхтоўкі адмены прыгоннага права. Але ўрад жадаў, каб ініцыятыва аб вызваленні сялян ішла ад памешчыкаў, і ў першую чаргу ад Беларусі і Літвы. Па-першае, памешчыкі гэтых раёнаў былі ў большай ступені падрыхтаваны да адмены прыгоннага права, таму што іх гаспадаркі былі ўцягнуты ў таварна-грашовыя адносіны праз усходнееўрапейскі рынак. Па-другое, памешчыкі Беларусі і Літвы самі лічылі неабходным вызваліць сялян, хоць и без зямлі. Па-трэцяе, у беларускіх і літоўскіх губернях узмацніўся сялянскі рух, што было асабліва небяспечна для царызму ва ўмовах нацыянальна-вызваленчага руху ў Польшчы. Умовы вызвалення памешчыцкіх сялян ад прыгоннай залежнасці былі вызначаны ў падпісаным Аляксандрам ІІ 19 лютага 1861 г. Маніфесце, агульным і мясцовым “Палажэннях” і дадатковых “Правілах”. Сяляне атрымалі асабістую вольнасць і пэўныя грамадзянскія правы, якія карэнным чынам змянілі іх становішча. Сярод гэтых правоў былі наступныя: самастойна распараджацца сабой і сваёй маёмасцю, засноўваць прамысловыя і гандлёвыя прадпрыемствы, непасрэдна звяртацца ў дзяржаўныя ўстановы і суд, паступаць на службу ці ў навучальную ўстанову, запісвацца ў саслоўі мяшчан ці купцоў. Памешчыкі страцілі паліцэйскую і судовую ўладу над сялянамі і, разам з тым, вызваляліся ад усякай адказнасці за выплату сялянамі падаткаў і выкананне павіннасцей на карысць дзяржавы. За гэта адказвалі самі сяляне на аснове кругавой парукі. Атрымаўшы асабістую вольнасць, былыя памешчыцкія сяляне не атрымалі зямлі. Зямля прызнавалася ўласнасцю памешчыкаў. Сяляне павінны былі выкупляць зямлю па ўстаноўленай урадам значна завышанай цане. У Віцебскай і Магілёўскай губернях, дзе было шырока распаўсюджана абшчыннае землекарыстанне, прадугледжваліся вышэйшыя (ад 4 да 5,5 дзесяцін) і ніжэйшыя (ад 1 да 2 дзесяцін на душу мужчынскага полу) нормы сялянскіх зямельных надзелаў (1 дзесяціна – 1,09 га). У Віленскай, Гродзенскай, Мінскай і часцы Віцебскай губерняў, дзе існавала падворнае землекарыстанне, за сялянамі захоўваўся зямельны надзел, які яны мелі да рэформы. У тых выпадках, калі ў памешчыка пасля надзялення сялян зямлёй заставалася менш за 1/3 ад яго ранейшых зямельных уладанняў, ад сялянскіх надзелаў рабіліся адрэзкі на карысць памешчыкаў. Пры раздзеле зямлі памешчыкі пакінулі сабе самыя лепшыя ўчасткі, што прывяло да цераспалосіцы, калі памешчыцкія і сялянскія надзелы (палоскі) зямлі чаргаваліся паміж сабой у залежнасці ад месца знаходжання ўрадлівай глебы. Парадак размеркавання зямлі замацоўваўся ў спецыяльных дакументах – устаўных граматах. Свае надзелы сяляне павінны былі выкупіць ва ўласнасць. Адмовіцца ад зямельнага надзелу селянін не мог і абавязаны быў на працягу першых 9 гадоў пасля 1861 г. трымаць яго ў сваім карыстанні, а таксама выплачваць за яго грошы. Прадугледжвалася таксама, што сялянская абшчына на ўмовах кругавой парукі можа выкупаць зямлю і сама размяркоўваць яе паміж сялянамі. Правілы выкупной аперацыі былі аднолькавымі для ўсіх губерняў Расіі. Сума платы за зямлю вызначалася шляхам капіталізацыі пераведзенага на грошы аброку з разліку 6 % гадавых. Атрыманую з сялян выкупную суму памешчык мог пакласці ў банк і атрымліваць у выглядзе 6 % капіталу такі ж прыбытак, які раней ён атрымліваў з гадавога аброку. Такім чынам, сяляне павінны былі заплаціць не толькі за зямлю, але фактычна выкупіць і свае аброчныя павіннасці. Аднак сяляне не мелі такой сумы грошай. У сувязі з гэтым дзяржава выступіла ў якасці пасрэдніка паміж памежчыкамі і сялянамі. Пры выкупе надзелаў сяляне павінны былі заплаціць 20-25 % ад выкупной сумы, а астатнюю частку памешчыкі атрымлівалі ад дзяржавы ў выглядзе каштоўных папер. У выніку гэтай аперацыі сяляне сталі даўжнікамі дзяржавы і павінны былі на працягу 49 гадоў плаціць ёй так званыя выкупныя плацяжы. У склад штогадовых плацяжоў уваходзілі і працэнты, якія дзяржава брала за дадзеную сялянам пазыку. Да 1 студзеня 1907 г., калі выкупныя плацяжы былі адменены, сяляне заплацілі дзяржаве і памешчыкам за зямлю ў 3,3 раза больш, чым рыначная цана напярэдадні рэформы. Для кіравання сялянамі былі ўтвораны сельскія і валасныя ўрады. Сяляне, якія пражывалі на зямлі аднаго памешчыка і складалі сельскую абшчыну, на агульным сходзе выбіралі старасту, зборшчыка подацей і іншых службовых асоб. Некалькі сельскіх абшчын утваралі воласць. Абвяшчэнне рэформы выклікала пад’ём сялянскага руху і паказала, што сяляне засталіся незадаволены “дараванай” ім свабодай. Асабліва ўпартую барацьбу сяляне вялі супраць складання ўстаўных грамат. Граматы меркаваліся ўвесці 19 лютага 1863 г., аднак у выніку супраціўлення сялян у маі 1864 г. 78 % грамат не было падпісана сялянамі. Узмацненне сялянскай барацьбы ў пачатку 1863 г. супала з польскім нацыянальна-вызваленчым паўстаннем. Гэта вымусіла ўрад пайсці на істотныя ўступкі сялянам Беларусі і Літвы. Часоваабавязанае становішча сялян адмянялася, яны пераводзіліся на выкуп і станавіліся ўладальнікамі сваіх надзелаў. Акрамя таго, на 20 % зніжаліся выкупныя плацяжы. Такім чынам, на тэрыторыі Беларусі былі ліквідаваны феадальныя адносіны. Але галоўным прыгонніцкім перажыткам у эканоміцы пасля рэформы з’яўлялася памешчыцкае землеўладанне. Захоўваліся таксама сервітуты, цераспалосіца, ва ўсходняй частцы Беларусі не было ліквідавана абшчыннае землекарыстанне. Памешчыкі на тэрыторыі Беларусі трымалі ў сваёй уласнасці больш за палову ўсіх зямель. Сялянскія надзелы складалі толькі 1/3 усёй зямлі.

Лагічным працягам адмены прыгоннага права стала правядзенне ўрадам Аляксандра ІІ буржуазных рэформаў у 60-70-я гг. Вайсковая рэформа ўаодзіла замест рэкруцкай сістэмы камплектавання арміі ўсеагульную воінскую павіннасць. Земская рэформа прадугледжвала стварэнне земстваў – выбарных органаў для кіравання ў губернях і паветах мясцовай гаспадаркай, адукацыяй, аховай здароўя. На тэрыторыю Беларусі закон аб земствах не распаўсюджваўся ў сувязі з тым, што царскі ўрад пасля паўстання 1863-1864 гг. не давяраў мясцовым апалячаным памешчыкам. У выніку судовай рэформы суды сталі ўсесаслоўнымі, адкрытымі і незалежнымі ад урада. Пры разглядзе крымінальных спраў уводзіліся прысыжныя засядацелі, якія, не з’яўляючыся прафесійнымі юрыстамі, прымалі рашэнні згодна з дадзенай прысягай сумленна і былі незалежныя ад суддзяў. У дапамогу падсудным уводзілася пасада адваката – абаронцы іх інтарэсаў. У Беларусі судовая рэформа пачалася пазней, чым у расійскіх губернях, з увядзення ў паветах міравых суддзяў, якія не выбіраліся ў сувязі з адсутнасцю земстваў, а назначаліся міністрам юстыцыі. Пазней, чым у Расіі, пачалася ў Беларусі гарадская рэформа. Згодна з ёй у гарадах ствараліся выбарныя органы гарадскога самакіравання на аснове маёмаснага цэнзу. Рабочыя і рамеснікі, дробныя служачыя, інтэлігенцыя адхіляліся ад удзелу ў выбарах. Таму што не плацілі гарадскіх падаткаў. Акрамя таго ў гарадскіх думах абмяжоўвалася прадстаўніцтва яўрэйскага насельніцтва, якое складала большасць гарадскіх жыхароў. У Беларусі правядзенне рэформаў мела свае асаблівасці. Земская рэформа была праведзена толькі ў пачатку ХХ ст. Мясцовае дваранства з-за значнай перавагі ў ім палякаў, якім царскі ўрад не давяраў пасля паўстання 1863-1864 гг., было пазбаўлена права на выбарнае самакіраванне. Міравыя суддзі ў Беларусі не выбіраліся, а прызначаліся. Адкрываючы шлях для развіцця капіталізму і станаўлення буржуазнага грамадства, яны не закранулі асноў самадзяржаўнай улады, не ліквідавалі саслоўнае і нацыянальнае нераўнапраўе насельніцтва. Працэс мадэрнізацыі быў замаруджаны ў выніку ваеннага становішча, уведзенага ў пачатку 60-х гг. у сувязі з паўстаннем 1863 г. і адмененага толькі ў 1870 г.

6. Паўстанне 1863 г. і яго сацыяльна-палітычныя вынікі.

6. Рост сялянскіх выступленняў пасля аграрнай рэформы супаў з польскім нацыянальна-вызваленчым рухам. На працягу першай паловы 1862 г. аформілася арганізацыя паўстанцаў у Варшаве, якая атрымала назву “Цэнтральны нацыянальны камітэт” (ЦНК). Яна ставіла сваёй мэтай падрыхтаваць паўстанне за нацыянальнае вызваленне Польшчы і дэмакратызацыю яе грамацкага ладу. У гэтым руху абазначыліся два напрамкі: “белыя” і “чырвоныя”. Лагер “белых” у Польшчы складаўся з ліку буйной і сярэдняй шляхты, гандлёва-фінансавай буржуазіі, у Беларусі і Літве – пераважна з памешчыкаў. Іх галоўная мэта з’яўлялася аднаўленне незалежнасці Рэчы Паспалітай у межах 1772 г. Пры гэтым яны выключалі рэвалюцыйныя шляхі барацьбы: частка іх была схільна да кампрамісу з царскім урадам на аснове Канстытуцыі 1815 г.; другая, больш значная, звязвала вызваленне Польшчы з палітыкай Францыі і Англіі. Пры гэтым даць Беларусі, Літве і Правабярэжнай Украіне права на самавызначэнне “белымі” не прадугледжвалася. Партыя “чырвоных” у сацыяльнах адносінах была вельмі неаднароднай. Яна аб’ядноўвала рамеснікаў і рабочых, навучэнцаў і інтэлігенцыю, дробную і некаторую частку сярэдняй шляхты, буржуазію. Таму сярод “чырвоных” узнікла некалькі плыней. Левая, рэвалюцыйная, плынь імкнулася весці ўзброеную барацьбу за рэспубліканскую і дэмакратычную Польшчу, за вызваленне сялян ад феадальных павіннасцей і надзялення іх зямлёй. Правая і памяркоўная частка ў рашэнні сваёй палітычнай праграмы адводзіла вядучую ролю шляхце. Асцерагаючыся сялянскага паўстання, усе яны выступалі за надзяленне сялян зямлёй за кошт канфіскацыі яе часткі ў памешчыкаў з адпаведнай грашовай кампенсацыяй. Падобныя палітычныя плыні існавалі ў Беларусі і Літве. Летам 1862 г. у Вільні з мэтай падрыхтоўкі да паўстання ў краі быў створаны Літоўскі правінцыяльна камітэт (ЛПК). Фармальна ён быў падначалены ЦНК. У ЛПК уваходзілі прадстаўнікі як “чырвоных”, так і “белых”. Па ініцыятыве ЛПК збіраліся сродкі на паўстанне, былі створаны мясцовыя рэвалюцыйныя арганізацыі: гродзенская (кіраўнік К.Каліноўскі), мінская (А. Трусаў), навагрудская (У, Борзабагаты) і інш. Левую частку паўстанцаў у Беларусі ўзначальваў Кастусь Каліноўскі – першы беларускі рэвалюцыйны дэмакрат, мысліцель, паэт, публіцыст. Летам 1862 г. разам з В. Урублеўскім і Ф. Ражанскім К. Каліноўскі пачынае выдаваць газету “Мужыцкая праўда”. Гэта было адзінае ў еўропе выданне сярэдзіны ХІХ ст., непасрэдна адрасаванае сялянам. Газета ў даступнай форме паказвала сутнасць царскай палітыкі і суда, выяўляла грабежніцкі характар рэформы 1861 г. Яе артыкулы заклікалі сялян да ўзброенага паўстання. Выйшла 7 нумароў газеты, кожны з якіх пачынаўся зваротам “Дзецюкі!”, адрасаваным тым беларускім сялянам-юнакам, якім па ўзросце трэба было ісці выконваць воінскі абавязак у расійскую армію. Нумары газеты ён падпісваў псеўданімам “Яська, гаспадар з-пад Вільні”. Разыходжанне ўдзельнікаў паўстання ў поглядах адбіліся на ходзе і выніках паўстання. Яно пачалося ў ноч на 10 студзеня 1863 г. Узначаліў паўстанне ЦНК, які аб’явіў сябе часовым Нацыянальным урадам. У першы дзень быў абнародаваны маніфест, які сбвясціў нацыянальную незалежнасць Польшчы, нацыянальнае і палітычнае раўнапраўе, вызваленне сялян ад усіх феадальных павіннасцей і надзяленне іх зямлёй без выкупу. ЛПК пасля некаторых ваганняў падпарадкаваўся Варшаве і 22 студзеня выдаў маніфест аб патрымцы паўстання ў Польшчы. ЛПК таксама аб’явіў сябе Часовым урадам на тэрыторыі Літвы і Беларусі. 1 лютага 1863 г. Літоўскі правінцыяльны камітэт, які ўзначальваў К. Каліноўскі, звярнуўся да насельніцтва Беларусі і Літвы з заклікам падняцца на ўзброеную барацьбу. Першыя паўстанцкія атрады былі створаны ў заходніх паветах Беларусі яшчэ ў канцы студзеня. У красавіку 1863 г. паўстанцы дзейнічалі ўжо амаль на ўсёй тэрыторыі Беларусі. Атрады фарміраваліся з дробнай шляхты, рамеснікаў, афіцэраў, сялян, студэнтаў, навучэнцаў гімназій. К. Каліноўскі меў намер распаўсюдзіць паўстанне на Смаленскую і Прыбалтыйскую губерні. На падаўленне паўстання была накіравана 200-тысячная рэгулярная расійская армія. Супрацьстаяць ёй паўстанцы не маглі і вымушаны былі весці партызанскую вайну. У маі 1863 г. віленскім генерал-губернатарам з неабмежаванымі паўнамоцтвамі быў назначаны М. Мураўёў. За бязлітасную расправу над паўстанцамі ён атрымаў прозвішча “вешацель” і “людаед”. У маі паўстанне ў Мінскай, Магілёўскай і Віцебскай губернях было падаўлена. Для заспакаення сялян Аляксандр ІІ яшчэ 1 сакавіка выдаў указ аб адмене часоваабавязаных адносін, вяртанні сялянскіх адрэзкаў і змяншэнні выкупных плацяжоў на 20 %. Гэта паўплывала на ўдзел сялянства ў паўстанні (сялян налічвалася толькі 18 %). Панічны настрой сярод белых у Вільні быў абумоўлены і стратай імі веры ў дапамогу з боку Англіі і Францыі, якія абмежаваліся нотамі пратэсту. Таксама не садзейнічаў пашырэнню паўстання спад рэвалюцыйнага руху ў Расіі. Летам 1864 г. была ліквідавана апошняя рэвалюцыйная арганізацыя ў Навагрудскім павеце. У студзені 1864 г. у Вільні быў арыштаваны К. Каліноўскі. Знаходзячыся ў турме, ён напісаў і пераправіў на волю “Лісты з-пад шыбеніцы” ў трох частках. У іх К.Каліноўскі заклікаў беларускі народ ваяваць “за сваё чалавечае і народнае права, за сваю веру, за зямлю сваю родную”. 22 сакавіка 1864 г. К.Каліноўскі быў павешаны ў Вільні на Лукішскай плошчы. Паўстанне 1863 г. было накіравана супраць самадзяржаўя, нацыянальнага прыгнёту і саслоўнай няроўнасці, супраць рэшткаў прыгоннага права. І хоць яно скончылася няўдачай, тым не менш паўстанне адыграла вялікую ролю ў гісторыі беларускага народа. Яно прымусіла царскі ўрад пайсці на больш выгадныя ўмовы правядзення сялянскай рэформы ў Беларусі і Літве. Паўстанне садзейнічала абуджэнню самасвядомасці беларусаў. Разам з тым яно мела і адмоўныя вынікі. У Беларусі і Літве 128 чалавек былі пакараны смерцю, больш за 850 чалавек сасланы на катаргу, каля 12,5 тыс. чалавек выселены. Іх сядзібы былі разбураны, маёмасць канфіскавана. Землеўладальнікам “польскага “ паходжання забаранялася купляць у Беларусі зямлю, сялянам-католікам норма зямлі на гаспадарку абмяжоўвалася. За ўдзел у паўстанні каталіцкіх святароў касцёлы закрываліся або ператвараліся ў праваслаўныя цэрквы. За падтрымку паўстання студэнтамі ўлады закрылі Горы-Горацкі земляробчы інстытут, скарацілі колькасць сярэдніх навучальных устаноў. Мэтай усёй палітыкі царызму стала русіфікацыя края.

 

Культура Беларусі ХІХ ст.

7. Умовы развіцця культуры Беларусі ў ХІХ ст. былі звязаны з працэсам станаўлення беларускай нацыі, фарміраваннем творчай, адданай інтэлігенцыі, якая распачала справу нацыянальна-культурнага адраджэння, узнікненнем новага навуковага напрамку – беларусазнаўства. У канцы ХVІІІ – пачатку ХІХ ст. Беларусь у навуковых адносінах заставалася нявывучаным краем. Зусім не было даследванняў ба мове, фальклоры, этнаграфічных межах рассялення беларусаў, гісторыі Беларусі. Не існавала нават адзінай назвы народа і краіны. Так, назва “Беларусь” на той час замацавалася толькі за ўсходнімі губерніямі – Віцебскай і Магілёўскай. Мінская, Гродзенская, Віленская губерні называліся Літвой. Пераважна непісьменнае беларускае насельніцтва не ўсведамляла сябе асобным народам. Сваю нацыянальную прыналежнасць яны вызначалі не па этнічных, а па канфесійных або мясцовых прыкметах, называючы сябе тутэйшымі. Праваслаўе ўспрымалася імі як “руская” вера, а каталіцтва – як “польская”. Развіццё навуковых ведаў пра Беларусь і беларускі народ было звязана з дзейнасцю выкладчыкаў вышэйшых навучальных устаноў, даследчыкаў беларускага краю – аматараў гісторыі. Значны ўклад у развіццё беларусазнаўства ўнеслі: Т. Нарбут – аўтар “Гісторыі літоўскага народа” (т.1-9), І. Грыгаровіч – стваральнік “Беларускага архіва старажытных грамат” (т.1-4) і складальнік “Слоўніка заходнерускай гаворкі”, пісьменнік-этнограф П. Шпілеўскі – аўтар шматлікіх навуковых твораў, у т. л. Нарысаў “Падарожжа па Палессі і беларускім краі”, “Беларусь у характарыстычных апісаннях і фантастычных яе казках”. Актыўным збіральнікам беларускага фальклору стаў Я. Чачот, які адзначыў граматычныя асаблівасці беларускай мовы і вылучыў яе з іншых славянскіх моў, назваўшы крывіцкай. Да ліку выдатных дзеячаў культуры Беларусі належаць браты Я. і К. Тышкевічы. Па іх ініцыятыве ў 1842 г. у Лагойску быў створаны першы ў Беларусі музей старажытнасцей. Пазней, у 1855 г., быў адкрыты Віленскі музей старажытнасцей, куды Я. Тышкевіч перадаў збор уласных археалагічных матэрыялаў. Такім чынам, быў пакладзены пачатак музейнай справе ў Беларусі. Адным з заснавальнікаў беларусазнаўства быў археолаг, этнограф, гісторык, літаратар А. Кіркор, які для шматтомнага выдання “Живописная Россия” напісаў асобны том прысвечаны беларуска-літоўскаму краю. Для вывучэння гісторыі Віцебшчыны шмат зрабіў гісторык і краязнавец А. Сапуноў, які выдаў тры тамы архіўных дакументаў пад назвай “Витебская старина”. Значную навуковую каштоўнасць уяўляе этнаграфічная і мовазнаўчая дзейнасць І. Насовіча, які выдаў “Слоўнік беларускай гаворкі”, сабраўшы больш за 30000 слоў жывой беларускай мовы з разгорнутымі тлумачэннямі да іх. З пазіцый тэорыі “заходнерусізму” асвятляў пытанні гісторыі Беларусі М. Каяловіч. Згодна з гэтай тэорыяй – беларусы разглядаліся як састаўная частка рускага этнасу, у які ўключалі яшчэ велікарусаў і ўкраінцаў праваслаўнай веры. У першай трэці ХІХ ст. яшчэ моцныя пазіцыі займала на Беларусі польская культура. Польская мова з’яўлялася мовай пераважнай часткі адукаванага грамацтва, мовай асветы, тэатра, кнігадрукавання. У галіне адукацыі ў 1803 – 1804 гг. была праведзена рэформа, якая грунтавалася на прынцыпах усесаслоўнасці (даступнасці для ўсіх слаёў насельніцтва) і свецкасці (пераход адукацыі з царкоўнага ведамства ў рукі дзяржавы). У Расіі было створана Міністэрства народнай асветы, а на тэрыторыі Беларусі – Віленская вучэбная акруга на чале з князем А. Чартарыйскім. Галоўная роля ў сістэме адукацыі адводзілася Віленскаму універсітэту, які стаў у 1803 г. пераемнікам Галоўнай Віленскай школы. Сярэднюю адукацыю давалі гімназіі, няпоўную сярэднюю – павятовыя, а пачатковую – прыходскія вучылішча. Сярэднюю адукацыю давалі таксама езуіцкія калегіумы, якія існавалі да 1820 г. Найбольш значным сярод іх быў Полацкі калегіум, ператвораны ў 1812 г. у Акадэмію. Асноўнай мовай навучання першапачаткова была польская. Але пасля паўстання 1830-1831 гг. у 1832 г. быў зачынены Віленскі ўніверсітэт, кожны трэці студэнт якога прымаў удзел у паўстанні. У 1836 г. выкладанне ва ўсіх тыпах навучальных устаноў было пераведзена на рускую мову, а сама яна ўводзілася ў якасці абавязковага прадмета. Польская мова была выключана з вучэбных праграм. Патрэбы развіцця сельскай гаспадаркі выклікалі адкрыццё ў 1848 г. у Горы-Горках Магілёўскай губерні земляробчага інстытута – першай у Расіі вышэйшай навучальнай установы сельскагаспадарчага профілю (зачынены у 1864 г. у сувязі з паўстаннем К.Каліноўскага). Атрымаць вышэйшую адукацыю выхадцы з Беларусі ў другой палове ХІХ ст. маглі толькі ў вышэйшых навучальных установах Расійскай імперыі. У 1887 г. міністр асветы Расіі выдаў “Указ аб кухарчых дзецях”, у выніку чаго забаранялася прымаць у гімназіі дзяцей кухарак, прачак, дробных гандляроў і г.д. Быў таксама абмежаваны прыём у гімназіі яўрэяў. У ХІХ ст. адбываўся працэс станаўлення беларускай літаратурнай мовы на аснове жывой шматдыялектнай народнай (сялянскай) мовы. Першымі беларускімі паэтамі сталі выхадцы з ассяроддзя апалячанай беларускай шляхты. Характэрнай з’явай стала ўжыванне кірыліцы ў ананімных літаратурных творах. Найбольшую цікавасць выклікаюць ананімныя паэмы “Энеіда навыварат” і “Тарас на Парнасе”. Сёння найбольш верагоднымі іх аўтарамі лічацца адпаведна В. Равінскі і К. Вераніцын. Паэма “Тарас на Парнасе” стала выдатным узорам літаратурнай апрацоўкі сярэднябеларускай гаворкі, якая і лягла ў аснову новай беларускай літаратурнай мовы. Паэма ўпершыню была апублікавана ў 1889 г. у газеце “Минский листок”. Сярод выдатных пісьменнікаў ХІХ ст. трэба вылучыць А. Міцкевіча, аўтара рамантычных вершаў і паэм “Пан Тадэвуш”, “Дзяды”, “Гражына”, “Мешка, князь Навагрудка” і інш. Першым класікам новай беларускай літаратуры з’яўляецца В. Дунін-Марцінкевіч. У яго двухмоўнай драме “Сялянка” (“ Ідылія ”), надрукаванай у Вільні ў 1846 г., упершыню загучала жывая беларуская гаворка. Яго ідэалам было адзінства вярхоў і нізоў народа. Станаўленне і развіццё новай беларускай літаратуры адбывалася на аснове, з аднаго боку, вуснай народнай творчасці (паэт П.Багрым), з другога боку, беларускай плыні ў польскамоўнай мясцовай літаратуры (У.Сыракомля, Я. Баршчэўскі, А. Вярыга-Дарэўскі і інш.). Істотную ролю ў станаўленні нацыянальнай мовы адыграў Ф. Багушэвіч. Ён адным з першых сярод беларускіх пісьменнікаў адзначыў самастойнасць беларускай мовы і стаў своеасаблівым “бацькам” беларускага адраджэння. Напрыканцы ХІХ ст. за межамі Беларусі (у Кракаве і Познані) выйшлі з друку зборнікі яго вершаў “Дудка беларуская” і “Смык беларускі” пад псеўданімамі “Мацей Бурачок” і “Сымон Рэўка з-пад Барысава”. Роднымі матывамі была прасякнута і творчасці прадстаўнікоў выяўленчага мастацтва, якое набывала свецкі характар і развівалася пад уплывам ідэй класіцызму і рамантызму. Жывапісцы звярталіся да розных жанраў: пейзажу, нацюрморта, бытавога, батальнага, гістарычнага. Найбольшага поспеху яны дасягнулі ў такім жанры, як партрэт, раскрываючы ўнутраны свет чалавека, яго перажыванні, памкненні. Высокім майстэрствам вызначаліся працы І.Аляшкевіча, В. Ваньковіча, І.Хруцкага. першым прафесійным скульптарам у Беларусі лічыцца К. Ельскі. У беларускай архітэктуры ў пачатку ХІХ ст. пануе класіцызм, а з сярэдзіны ХІХ ст. пачаў усталёўвацца рамантычны стыль. Сярод найбольш вядомых архітэктурных помнікаў гэтага часу – палацава-паркавы комплекс графа Румянцава ў Гомелі, палацы ў Жылічах і Снове (Бабруйскім і Нясвіжскім раёнах), Петрапаўлаўскі сабор у Гомелі, Праабражэнская царква ў Чэрыкаве і інш. Уплыў рамантызму найбольш відавочны ў пейзажна-паркавым мастацтве. Такім чынам, беларуская культура ў ХІХ ст. зрабіла значны крок наперад у сваім развіцці. На яе вялікі ўплыў аказала культура Расіі, Украіны, Польшчы, усіх еўрапейскіх краін.

8. Развіццё капітальзму ў прамысловасці і сельскай гаспадарцы

Беларусі ў пачатку ХХ ст. Сталыпінская аграрная рэформа.

8. Развіццё прамысловасці Беларусі ў пачатку ХХ ст. стала адной з прыкмет мадэрнізацыі – паступовага пераходу ад феадальнага да капіталістычнага спосабу вытворчасці. Працэс прамысловага развіцця ў Беларусі меў свае асаблівасці, якія заключаліся:

- пад уздзеяннем усерасійскага і еўрапейскага рынкаў, якое па меры будаўніцтва чыгунак няўхільна нарастала, у 60 – 80-я гг. ХІХ ст. канчаткова вызначылася спецыялізацыя беларускай прамысловасці на пераапрацоўцы мясцовай сельскагаспадарчай, лясной і мінеральнай сыравіны. У пачатку ХХ ст. у першую чаргу развівалася кардонна-папяровая, запалкавая і лесахімічная вытворчасць;

- працягваўся працэс пераважнага размяшчэння прамысловасці ў сельскай мясцовасці – бліжэй да крыніц сыравіны і таннай рабочай сілы. Большасць фабрык і заводаў былі размешчаны і знаходзіліся ў мястэчках і маёнтках. Найбольшае развіццё атрымалі тут вінакурэнне і дрэваапрацоўка;

- вялікую долю ў Беларусі складала рамесная і мануфактурная дробная вытворчасць. Былі шырока распаўсюджаны прадпрыемствы, дзе працавалі 5-15 рабочых без паравога рухавіка. У 1900 г. на адно прадпрыемства ў сярэднім прыходзілася 39 рабочых.

- дробны характар вытворчасці абумовіў даволі нізкі ўзровень яе канцэнтрацыі. У пачатку ХХ ст. канцэнтрацыя вытворчасці павялічваецца ў сувязі з пачаткам працэсу аб’яднання капіталаў у форме акцыянерных таварыстваў і сіндыкатаў. Так, напрыклад, у Мінску дзейнічала акцыянернае таварыства запалкавай фабрыкі “Маланка”. На аснове мясцовых капіталаў утварыліся акцыянерныя таварыствы тытунёвай фабрыкі “Нёман” у Гродне, запалкавых фабрык у Пінску і Мазыры і інш. Расійскім і замежным акцыянерным таварыствам належалі льнопрадзільная фабрыка “Дзвіна”, электрычная станцыя і трамвай у Віцебску і інш.

Развіццё капіталістычнай гаспадаркі, станаўленне таварна-грашовых адносін непасрэдна залежалі ад шляхоў зносін. У канцы ХІХ ст. у разліку на 100 кв.км Беларусь мела шашэйных дарог у 2 разы, а рачных – у 3 разы больш, чым еўрапейская частка Расіі. Цераз тэрыторыю Беларусі прайшлі важнейшыя магістралі: Маскоўска-Брэсцкая, Лібава-Роменская і інш. У буйныя чыгуначныя вузлы ператварыліся Мінск, Віцебск, Брэст, Баранавічы, Гомель і іншыя гарады. У 1898 г. Віцебск стаў трэцім горадам у Расіі пасля Кіева і Ніжняга Ноўгарада, дзе быў пушчаны гарадскі электрычны трамвай. Заработная плата рабочых у Беларусі ў 1913 г. была на 20,5 % меншая, чым па Расіі ў цэлым, і складала 35 рублёў у месяц. Землякопы і іншыя некваліфікаваныя рабочыя атрымлівалі 15-18 рублёў у месяц. Станочнік зарабляў 40-60 рублёў, ткач – 50 рублёў, будаўнік (сезонны) – да 100 рублёў, інжынер – 200-300 рублёў, вясковая настаўніца – 12-15 рублёў. У 1913 г. 1 фунт (409,5 г) жытняга хлеба каштаваў 1 капейку, 1 кварта (3,07 л) малака – 6 капеек, звычайныя боты – 3 рублі, 1 фунт ялавічыны – 14-15 капеек, веласіпед “Расія” – 85 рублёў, рабочы конь – 50 рублёў. Плата за навучанне ў Менскай мужчынскай урадавай гімназіі складала 75 рублёў у год.

Развіццё сельскай гаспадаркі ў пачатку ХХ ст. было звязана з правядзеннем аграрнай рэформы. Яна атрымала назву сталыпінскай па прозвішчы яе ініцыятара прэм’ер-міністра П. Сталыпіна. Магчымасць ператварэння Расійскай імперыіі ў сапраўды моцную вялікую дзяржаву Сталыпін звязваў са стварэннем сацыяльнай апоры царызму сярод сялянства. Ва ўмовах расслаення вёскі пасля 1861 г. на беднякоў, сераднякоў і заможных сялян (60, 30 і 10 %) П.Сталыпін бачыў такую апору ў стварэнні слоя сельскай буржуазіі. Аграрная рэформа была распачата ў 1906 г. і ўяўляла сабой “чарговую чыстку зямель для капіталізму”. Першапачатковым этапам рэформы стала разбурэнне сялянскай абшчыны і замацаванне абшчынных зямельных надзелаў у асабістую ўласнасць сялян, якія яе апрацоўваюць. Такая магчымасць замацавання зямлі ва ўласнасць давалася сялянам праз атрыманне зямлі ў водрубе, г.зн. за кошт выдзялення селяніну ўчастка зямлі ў межах вёскі па магчымасці ў адным месцы ўзамен цераспалосіцы. Таксама П. Сталыпін уводзіць хутарызацыю, якая нагадвала фермерскую гаспадарку і была арыентавана на рынак і адлюстроўвала дастаткова эфектыўны шлях развіцця капіталізму ў сельскай гаспадарцы. Найвастрэйшае пытанне з малазямеллем сялян Сталыпін прапанаваў вырашыць шляхам арганізацыі добраахвотнага перасялення значнай часткі з еўрапейскіх губерняў за Урал, у Сібір, на Далёкі Усход і г. д., дзе было шмат неапрацаванай урадлівай глебы. Дзеля гэтага выдзяляліся беззваротныя грашовыя пазыкі, забяспечваліся спецыяльныя цягнікі, рыхтаваліся пункты прыёму перасяленцаў, наразаліся зямельныя ўчасткі. За 1904-1914 гг. з пяці заходніх губерняў перасялілася каля 368 тыс. чалавек. Аднак каля 11 % сялян вярнуліся ў 1907-1914 гг. назад у сувязі з недастатковай дапамогай з боку ўрада і цяжкімі ўмовамі жыцця. Асаблівасцю сталыпінскай рэформы ў Беларусі стала ўвядзенне ў 1911 г. земстваў – выбарных органаў мясцовага самакіравання ў трох беларускіх (Віцебскай, Магілёўскай і Мінскай) і трох украінскіх губернях. У заходніх губернях (Гродзенскай, Віленскай, Ковенскай) выбарнае земства не ўводзілася з прычыны значнай перавагі сярод выбаршчыкаў католікаў, якіх адносілі да палякаў. Сталыпінская рэформа ў сваёй эканамічнай частцы прывяла да росту буржуазнай уласнасці. Пераважная большасць зямель пераходзіла ў рукі заможных сялян-прадпрымальнікаў. Разам з тым большасць сялян-беднякоў і сярэднякоў, якія выйшлі на хутары, не змагла наладзіць гаспадарку і была вымушана прадаць сваю зямлю. Рэформа паспрыяла пашырэнню шматпольных севазваротаў, далейшаму паглыбленню спецыялізацыі сельскай гаспадаркі на малочнай жывёлагадоўлі і вінакурэнні. У фермерскіх і перадавых памешчыцкіх гаспадарках выкарыстоўваліся сельскагаспадарчыя машыны, ў выніку чаго павышалася ўраджайнасць. У сваёй палітычнай частцы рэформа паскорыла раскол вёскі і стварэнне слоя сельскай буржуазіі з ліку заможнага сялянства, забяспечыла падтрымку царскаму ўраду і на пэўны час прадухіліла сацыяльныя ўзрушэнні, “прытупіўшы” вастрыню аграрнага пытання.