Тораптарды бағдарламалық қамтамасыз ету

Жүйеге  біріктірілген  компьютерлер  әрқашан  басқарудың  арнайы бағдарламаларының басшылығымен жұмыс істейді. (екі жеке компьютерді біріктіру жағдайында бұндай бағдарламаларды жеке компьютерлердің ӛзара әрекеттерін басқару бағдарламасы деп атау дәлірек). Жүйелерді басқарудың әр алуан бағдарламасы – жүйелік бағдарламалар бар. Байқауымызша, ең кең тараған жүйелік бағдарламалар Novel (Novell Netware бағдарламасы), Mіcrosoft (Wіndows NT-сервер, Mіcrosoft жүйелері),     Lantastіc                         фирмаларының           бағдарламалары. Жеке компьютерлерді қосу         тәсілі      және жүйелерді басқаруда     қолданылған бағдарламалар жүйенің түрін, пайдаланушыға берілген мүмкіндіктер мен жүйедегі жұмыстың              технологиясын                                                      анықтайды. Бірнеше         компьютердің   біріктірілуі пайдаланушыға жүйедегі бір компьютерден екіншісіндегі ресурстарға кіру мүмкіндігін әрқашан беру мақсатында жасалады. Бір компьютердің ресурсы екіншісіне ашық болады, бұны бӛлінетін немесе жүйелік ресурс деп атайды. Ресурстарын пайдалануға беретін жүйе компьютері – сервер (хост), ал пайдаланушы – клиент. Осыған сәйкес жүйені басқару бағдарламасы екі бӛліктен:

- Серверде қондырылған және оның жұмысымен барлық жүйені басқаратын жүйелі операциялық                                                                                                      системадан;

- Клиент компьютерде орналасқан және сервермен бірлескен әрекетті қамтамасыз ететін клиенттік бӛліктен  (клиент  бағдарламасынан)  тұрады. Серверден және клиенттегі бағдарламалар жүйенің түріне байланысты бірдей де және әр алуан болуы да мүмкін. Негізінде жеке-компьютер-клиентте пайдаланушыға әр түрлі мүмкіндіктер туғызатын бірнеше түрлі клиент-бағдарламалар орналасуы мүмкін, алайда уақыттың әр кезеңінде олардың тек біреуі ғана жұмыс істеуі мүмкін. Жүйемен жұмыс істеу үшін берілген протоколға сәйкес мәліметтер жіберуді қамтамасыз ететін арнайы жүйелік бағдарламаның болуы қажет.коммуникация протоколдары жіберілген барлық мәліметтердің кӛмегін белгіленген мӛлшердегі пакеттер мен жеке блоктарға бӛлуді бұйырады. Соңынан пакеттерді дұрыс реттеп жинап алу                          үшін пакеттер номерленеді. Пакеттің бақылаушы жиынтығықателерді бақылайтын ақпараттардан тұрады. Бірінші рет ол қатені компьютердің жіберуімен есепке алады. Пакет жеткізілген (табыс етілген) соң бақылаушы жиынтық қабылдаушы компьютер арқылы есепке алады. Мазмұны сәйкес келмесе, онда жіберілген пакеттегі мәліметтер жӛнелткен кезде зақымданған дегенді білдіреді. Бұндай пакет лақтырылып тасталады да қайтадан паектті жіберуге автоматты түрде сұраныс жасалады. Қондырғылар байланыс орнату кезінде коммуникациялық каналдар, протоколдармен келісімге келу үшін ескертпелермен алмасады. Бұл процесс байланыстың растығын дәлелдегені. (англ. HandShake — рукопожатие).

Интернет (англ. Іnternet — жүйелер арасы) — дүние жүзіндегі ондаған мың жүйелерді біріктірген әлемдік алып компьютерлік жүйе. Оның қызметі – тілек білдірушіні кез- келген ақпаратпен үнемі қамтамасыз ету. Интернет шексіз ақпараттық ресурстар пайдалы мағлұмат, оқу, ойын ұсынады білетін адамдармен араласуға мүмкіндік туғызады, қашықтықтағы қызмет кӛрсетулерді, файлдарды электронды почта жіберуді және де басқа ақпараттық ресурстарды ұсынады. Интернет дүние жүзіндегі адамдарды бір-бірімен араласуы үшін жаңа, ешқайда баламасы жоқ тәсілдермен қамтамасыз етеді. Жүйенің арқасында (тегін немесе орынды ақы тӛлеу арқылы) орасан кӛп ақпараттар алуға болады.           Сонымен, пайдаланушы           кез-келген              мемлекеттегі  ӛзінің қызығушылығымен бӛлісетін адаммен интернет арқылы байланыса алады немесе электронды кітапханадан құнды мәліметтер ала алады, тіпті егер олар әлемнің басқа шетінде                                                         болса                                                         да.

Қажетті ақпарат спутник, мұхит түбі, таулар мен теңіздер, кабельдер мен радио арқылы, аралық компьютердің ұзын тізбек жолдарынанӛтіп санаулы секундта оның компьютерінде                                                                                                          болады.

Интернет ӛкіметтер, ғылыми және ағарту мекемелері, комерциялық құрылымдар мен әлемнің барлық бӛлігіндегі миллиондаған жеке адамдар есебінен қаржыландырылады, бірақ оның анық иесі болып ешкім есептелмейді. Жүйені шақырылған ерікті адамдардан  құралған       ―Интернет  архитектурасының  Кеңесі‖  басқарады. Жүйе 1984 жылы құрылған, қазір оны мӛлшермен алғанда қырық миллиондай адам пайдаланады. Интернет уақыт сайын ӛзгеріп отырады, себебі ӛздері үшін бағдарлама жазып, одан кейін оны тілек білдірушілерге тарататын маман қолданушылары кӛп. Жаңа серверлер үнемі пайда болады, ал бұрынғылары ӛз ―репертуарларын‖ жаңартады. Ақпараттар              легі                                                үздіксіз                      ӛсуде. Интернетпен байлансыудың ең кең тараған және арзан тәсілі – модем және телефон жүйесі арқылы байланысу. Осыған байланысты Интернетке қосудың қызмет кӛрсету кӛлемдері мен бағасы жағынан бір-бірінен ӛзгешеленетін үш түрі бар:

1. почталық — кез-келген Интернетті қолданушымен тек электронды пчта арқылы алмасуға             рұқсат             береді,              ең             арзан             түрі;

2. on-lіne тәртібінде сеанстік (―тікелей байланыста‖) — диалогтік тәртіптегі жұмыс — жүйесінің              барлық             мүмкіндігі              сеанс              уақытында;

3. тура (жеке), ең қымбат тұратын — барлық мүмкіншілігі кез-келген уақытта. Сеанс тәртібіндегі жұмыс кезінде Интернетке кіру кӛбінесе провайдерлерден (англ. provіde — рұқсат беру, қамтамасыз ету), Интернеттің кейбір бӛліктеріне кіруге және оның пайдаланушыларына алуан түрлі қызметтерді жеткізіп беретін фирмалардан сатып алынады.

Интернеттің кейбір маршрутизаторлардың кӛмегімен ӛзара байланысатын учаскелерді әр түрлі архитектурадағы жүйелерді ұсынады. Жіберілетін мәліметтер, пакеттер деп аталатын кішігірім тиісті бӛліктерге бӛлінеді. Әрбір басқа пакеттерге қатысы жоқ пакет жүйе                                          бойынша                                          орналастырылады. Интернеттегі жүйелер бір-бірімен шексіз байланыста болады, себебі мәлімет беруге қатысатын барлық компьютерлер TCP/ІP комуникациясының біркелкі протоколын пайдаланады.

Шындығында TCP/ІP протоколы — жүйедегі мәліметтерді жіберудіңәр түрлі аспектілерін                               анықтайтын         әр          басқа          екі          протокол.

• TCP протоколы (Transmіssіon Control Protocol) — қателері бар пакеттерді автоматты түрде қайтадан жіберетін, мәліметтерді жіберетін басқару протоколы; бұл протокол жіберілген ақпараттарды пакеттерге бӛлу, қабылдаушы пакеттеріндегі ақпараттардың дұрыс                 қалпына                 келтіруі                 үшін                 жауапты;

• ІP протокол (Іnternet Protocol) — жүйеаралық ӛзара әрекеттердің протоколы. Ол паектті адресіне жіберу және қажет пунктіне беру жолында тұрған бірнеше жүйелерден ӛту мүмкіншілігін                                 жасауға               жауапты              протокол. TCP/ІP протоколы бойынша ақпараттарды жіберу схемасы мынадай: ТСР протоколы ақпаратты пакеттерге бӛліп, оларды нӛмірлейді; одан соң ІP протоколының кӛмегімен барлық пакеттер қабылдаушыға тапсырылады, сол жерде барлық пакеттердің қабылданғаны жайында ТСР протоколының кӛмегімен тексеріледі; барлық паекттер қабылданып болған соң ТСР протоколы оларды қажетті тәртіп бойынша орналастырады және       бір        тұтас            етіп       жинайды. Әрбір Интернетке қосылған компьютерлердің бағалары бірдей, ӛте сирек кездесетін екі мекен-жайы: сандық ІP-мекен-жай (цифровой ІP-адрес) және символды домналық мекен-жайы (символический доменный адрес) бар. Мекен-жайды (адрестерді) тағайындау мынадай схема бойынша жүргізіледі: Жүйелі ақпараттық Орталық халықаралық ұйымы локальды жүйелердің қожалары (иелеріне) мекен-жайлардың топтамасын береді, ал қалғандары нақты мекен-жайларды ӛз еріктеріне бӛледі.

ІP-компьютердің адресі, оның ұзындығы 4 байт. Әдетте бірінші және екінші байттар жиі адресін, ал үшінші байт жүйе бӛлімшесінің мекен-жайын, ал тӛртіншісі – бӛлімше жүйенің тармағының адресін анықтайды. ІP-ке ыңғайлы бӛлу үшін адрес нүктелермен бӛлініп 0-ден 255-ке дейінгі тӛрт таңбалы сандармен жазылады, мысалы: 145.37.5.150. Жүйне адресі — 145.37; адрес жүйе бӛлімшесінің — 5; компьютердің жүйедегі адресі

—                                                                                                                                      150.

Сандық адрестен домналық (англ. domaіn — област), адрестің айырмашылығы оның символикалығында және оны адам есте жақсы сақтайды. Домналық адрсетің мысалы, barsuk.les.nora.ru. бұл жердегі домна barsuk — компьютердің анық атауы, ӛз ІP-адресі бар, домна les — ӛзі компьютерге берілген топтың атауы, домна nora les — домнасына атау берген ӛте ірі топтың атауы, және т.с.с. Домналық адрес мәліметтер жіберу процессінде                                         ІP-адресіне                                                              ӛзгереді. Интернет                        жүйесінің                        негізгі                        сервиздері. World Wіde Web (WWW, ―Әлемдік ӛрмекші торы‖) — гипертекстік, дәлірек айтқанда, Интернет ресурстарын іздеудің гипермедиалық ақпараттық жүйесі және оған кіру. Гипертекст — компьютер экранында текст элементтері арасындағы мағыналық байланыстарды тауып кӛрсетіп отырып, бір элементтен екіншісіне оңай кӛшіруге жағдай жасайтын ақпараттық құрылым. Гипертекстағы тәжірбиеде кейбір сӛздердің асты сызылады немесе басқа түрге боялады. Сӛзді бӛліп кӛрсету бұл сӛзге қатысты тақырып кейбір құжаттармен қатысы бар екендігін және онда ӛте толық қаралатынын білдіреді.

Гипермедиа  —  егер  гипертексті  анықтауда  ―текст‖  сӛзін  кез-келген  дыбыс  графика бейнелеу деген ақпараттық түрлеріне ауыстырғанда не шықса, сол текстік ақпараттпен қатар басқа да кез-келген қос, мысалы, кодталған дыбыс немесе графиканы байланыстыруға болатындықтан мұндай гипермедиалық нұсқаулар болуы мүмкін. Егер бағдарлама дүние жұзілік картаны кӛрсетсе, компьютерді пайдаланушы мыщьтың (комп. тетігі) кӛмегімен картадан қандайда бір континенті таңдаса, бағдарлама сол мезетте        ол   туралы графикалық дыбыс және текстік ақпарат бере алады. WWW жүйесі HTTP гипертекстің жіберетін протокол деп аталатын мәліметтер жіберетін  арнайы  протоколда  ұйымдастырылған  (құрылған).  HTTP  ―эйч-ти-ти-пи‖, депоқылады,                            HyperText           Transfer                          Protocol). Барлық WWW жүйесініңішіндегілерісаит (англ. sіte — участке) депаталатын. WWW- беттердентұрады.

WWW-беттері (cайттар) — World Wіde Web жүйесініңгипермедиалыққұжаттары. Олар HTML                           (Hypertext                          markup                           language) гипертекстіктаңбаларыныңтілініңкӛмегіменжасалады.

HTML тіліқұжаттартекстінеарнайыбұйрықтықфрагментер— тэги (англ. tag — "этикетка, ярлык") қосуғақұқсатбереді, осылайшабұлқұжаттарменбасқатекстерді, графика,                     дыбыс,                     бейнелібайланыстыруғамүмкіндікболады, әртүрлідәрежедегітақырыпаттарынатапсырмаберуге, текстердіабзайтарғабӛлугекестелерсызуғаболадыжәнет.б.                                  мысалы, құжаттықтақырыбымынадайтүрдеболуымүмкін: Шабдалымыжақсыкӛретіндерклубы Бір                            WWW                      –                      бетінебірсервердеорналасқан, сілтемелерініңқатынасытүптелегнжәнемағынасыбайланыстыгипермедиялыққұжаттард ыңжиынынанқұрайды (мысалы, қандайдабірмузейнемесеоқуорындарыныңақпараттары

).                                                                                         Беттіңәрбірқұжатыӛзқатарында,

бірнешемәтінніңэкрандықбетінжәнебейнесінорналастырады (құрайды). Әрбір WWW – біттіңӛзінің (англ. ―homepage‖) ―бастапқыпарағы‖ – гипермедиялыққұжатболады, беттіңбастапқықұрылғанбӛліктерініңқұрамындағысілтемелер.    ―Бастапқыпарақтың‖ адрестеріИнтернеткебеттіңадресіретіндетарайды.

Жекедербесбеттер – бұлар WWW-беттерформаларынаболмасаұйымдарғажатпайды, бұлжекеадамғаарналған.

Бұндайбеттердіңмазмұныжәнебезендірілуітекавтордыңӛзінебайланысты.

WWW-жүйесіменжұмысжасаубарысындақолданушыпрограмма                                   – клиентжүйесіменжұмысжасайалады,                                    бұлбраузерлердепаталады. Браузерлер (англ. browse — парақтау, қарастыру) — программаларыкӛмегімен WWW жүйесімендиалогқұрады:           WWW           беттерінқарастырады,           WWW- cерверлеріменИнтернетресурстарыарасындақарымқатынасжасайды.

Жүздегенбраузер – программаларыбар. Еңкӛптарағанбраузерлер: Netscape Navіgator және                                                           Mіcrosoft                                                   Explorer.

WWW                                                   браузерлерікез                                                    – келгенсервертиптеріменолардыңпротоколдарынқолданаотырыпқарым                       – қатынастаболаалады. Кез – келгенсерверденалғанақпаратты WWW браузербейнелеуүшіноңай,                стандарттытүрдеэкранбетінешығарыпбереалады. Бұлкездепротоколдарарасындағыауысуларпайдаланушығабілінбейді.

Telnet                –                алыстатылғанқатынаспрограммасы.               TELNET протоколыныңкӛмегіменИнтернеттежұмысістейтінбасқаесептеужүйесінешығуғамүмкін дікберетінпрограмма. Бұл программа екі компоненттен тұрады: клиент-компьютерінде орындалатын клиент - программасы, және сервер –компьютерінде орындалатын сервер

- программасы.

Клиент                         -                         программасы                         функциялары:

• сервермен                             байланыс                             орнату;

• абоненттен кіріс деректерді алу, оларды стандартты форматқа келтіріп серверге жіберу;

• сұраныс нәтижесін стандартты форматта серверден алу және пайдаланушыға ыңғайлы форматта                            оны                            қайта                            форматтау. Сервер                         -                         программасы                         функциялары:

• Стардартты                  түрде                  сұранысты                  күту;

• Осы                   сұранысқа                   қызмет                    кӛрсету;

• Клиент           –           программасына           нәтижені           жіберу. Telnet — Интернетпен байланыстың қарапайым және әмбебаб құралы болып табылады.

Ftp файлдарды  жіберу  программасы.  FTP (Fіle  Transfer  Protocol  — ―файлов  жіберу протоколы‖) протоколының кӛмегімен Интернеттегі файлдардың кӛшірмесін бір жерден екінші жерге ауыстырады. Жалпы пайдалану файлдары бар компьютерлерді, FTP-серверлер деп атайды. Интернетте 10 Терабайттан артық тегін файлдар мен программалар                                                                                                                                           бар.

Электрондық  пошта  (Electronіc  maіl,  англ.  maіl  —  пошта,  қысқ.  E-maіl,  ―и-мэйл‖  деп оқылады). Электронды пошта желілері мен Интернет ішіндегі мәтіндік хабарламаларды жеткізу үшін арналған. Қәзіргі кездегі электрондық пошталардың мәтінінің ішіне графикалық және дыбыстық файлдарды, сондай – ақ екілік файл – программаларында қосып                                                   жіберуге                                                   болады. Электронды поштаны қолданатын әрбір абонентке ӛзіндік дербес пошталық адрес беріледі. Оның форматы келесі түрде болады: <пайдаланушы аты> @ < пошталық сервер аты>. Мысалы: [e-mail], мұндағы earth — пайдаланушы аты, space.com

—  компьютер  аты,  @  —  ―коммерциялық  эт  ‖  бӛлуші  символ. E-Maіl  арқылы  түсетін  хабарламалар  ,  компьютерде  арнайы  ―пошталық‖  алушыға бӛлінген  дискілік  аймақ  жадысында  сақталады  (оның  ―пошталық  жәшігі‖),  оны  ол арнайы    клиент    –    программасының    кӛмегімен    оқы     алады. Ал хабар жіберу үшін абоненттің электрондық адресін білу керек. Сапалы түрде жіберген жағдайда электронды хат дүние жүзінің кез – келген жеріне жетеді. Usenet (от Users Network) телеконференция жүйесі. Бұл жүйе әртүрлі бағытта колективті талқылаулар жүргізу үшін қолданылады. Usenet –тің қәзіргі кезде мыңдаған дискуссиялық топтары(NewsGroups) бар, олардың әрқайсысының тақырыптары

болады. Яғни телеконференциялар бірнеше топтарға бӛлінеді:

• news     —     телеконференция     жүйесіне     қатысты     сұрақтар;

• comp      —      компьютерлер      және      программлық      қамтама;

• rec           —           сауықтар,           хобби           және           ӛнер;

• scі — ғылыми - зерттеу қызтеті және қосымшалар;

• soc                     —                     әлеументтік                     сұрақтар;

• talk — әртүрлі талас жүргізілетін сұрақтар дебаты;

• mіsc                            —барлық                        қалғандары. Интернет                      желісіндегі                         ақпаратты              іздеу               жүйесі Интернетте кез – келген тақырыптағы ақпараттар кӛрсетіледі. Бірақ одан ақпаратты табу оңай жұмыс емес. Содықтан Интернеттен жаңа ақпаратты тез алу үшін ақпаратты іздей                                                        жүйесі                                                        ӛңделген. Интернеттен ақпаратты іздеу жүйесінің барлығы арнайы бӛлінген компьютерлердегі мықты жабдықталған каналдармен жабдықталуы керек. Олар бір минут ішінде тегін мыңдаған                       клиенттерге                                      қызмет           кӛрсетеді. Іздеу            жүйелерін            екі            топқа            бӛлуге            болады:

• адам   –   редакторлармен   қалыптастырылатын  пәндік   каталогтар;

• адам кӛмегінсіз компьютердің арнайы программаларымен қалыптастырылатын автоматты                                                                                                             индекстер.

Пәндік каталогқа негізделген жүйелер. Деректер қорын қолданатын, ақпаратты таңдайтын, деректер қорымен байланыс жасайтын, сілтемелерді әлтүрлі іздеу категорияларымен ұйымдастыратын және қамтамасыз ететін арнайы редактор- мамандармен қалыптастырылатын. Пәндік каталогы бар компаниялар WWW-cерверлер мен басқа да желілік ресурстарды каталогтарға орналастыра алады және дүние жүзіне тарата алады. Мұның арқасында клиент ақпараттарын жаңалай отырып ӛзінің каталогтар тармағын құра алады. Ол тармақтың жоғарғы деңгейінде ―бизнес‖, ―ғылым‖,

―ӛнер‖сияқты  элементтер  болуы  мүмкін.  Осындай  жұмыстың  барысында  олар  үлкен кӛлемдегі          деректер         қорымен         жұмыс         істей          алады. Автоматты индекстер. Оларды айта кетпеуге болмайды. Кілттік сӛз арқылы бір деректер қорынан бірнеше секунд ішінде Интернет желісінің WWW- парақтарының барлығын қарап шығуға, іздеу жүргізуге мүмкіндік береді. Автоматты   индекс                           үш                   бӛліктен                     тұрады:

• робот                                -                                программалары;

• осы            роботпен           жиналатын           деректер            қоры;

• пайдаланушы жұмыс істейтін осы базадағы іздеу интерфейсі. Бұл барлық компоненттер адам кӛмегінсіз жұмыс жасайды.

Тәжірибелік  сабақ-13.Ақпаратты ӛңдеудің  технологиялық амалдары.

Орталықтандырылған және орталықтандырылмаған ақпаратты ӛңдеу.

Тәжірибелік сабақ-14.Мәліметтер қорын басқару жүйесі Ақпаратты ӛңдеу құралдары.

Мәліметтер қоры (МҚ) - ӛзара байланысқан мәліметтердің интеграцияланған (шоғырланған) жиынтығы, ол нақты бір аймаққа, ұжымға немесе қолданбалы есептерге құрылады. Мәліметтер қоры үлкен кӛлемдегі құрылымдық мәліметтерді сақтауға арналған, МҚ-мен жұмыс істеудегі негізгі операциялар:

• Мәліметтерді енгізуді ұйымдастыру;

• Мәліметтерді қарап шығу;

• Мәліметтерді сұрыптау және сүзгілеу;

• Қорытынды шығару.

Мәліметтер қорымен жұмыс жасауды жеңілдету мақсатында мәліметтер қорын басқару жүйесі – МҚБЖ (СУБД) автоматтандырылған жүйесі қолданылады. Мәліметтер қорын басқару жүйесі - жаңа мәліметтер қорын құруға, оны мәліметтермен толтыруға, оның мазмұнын редакциялауға, оларды реттеуге арналған бағдарламалық құралдар кешені. МҚБЖ ӛзінің құрылымында тек қана мәліметтерді сақтап қоймай, сонымен қатар түрлі амал-әдістерді де сақтайды. Ал олардың арқасында пайдаланушымен немесе басқа да бағдарламалық – аппараттық кешендермен байланыс түзіледі. Мәліметтер қоры деп - объектілердің жағдайын және олардың қатынасын қарастырып отырған мамандық саласында кӛрсететін белгілі бір атауы бар ақпараттар жиынын айтады.

Ақпарат дегеніміз - әр түрлі объектілерден, процесстерден шығатын мәліметтер жиыны.

Мамандық саласына сәйкес ақпараттың ӛте үлкен кӛлемін тез арада ӛңдеп, пайдалану қажет болған жағдай - ақпараттық процесстерді автоматтандыруды, яғни мәліметтерді жинау, тасымалдау, сақтау, т.с.с. мәліметтер қорымен жұмыс істеуді қажет етеді. Мәліметтер қорын басқару жүйесі арқылы мәліметтер қорымен жұмыс атқару - автоматтандырылған ақпараттық жүйені құруды талап етеді (10-сурет).

Мәліметтер қорының құрылымына қойылатын талаптар:

ü мәліметтер қорының бірінші қатарында қайталанбайтын ӛріс атаулары орналасуы тиіс;

ü мәліметтер қорының қалған қатарлары бос болмай, онда жазбалар орналасуы тиіс;

ü ӛріс бойымен орналасқан мәліметтер біртектес болуы тиіс, яғни олар тек сандардан немесе тек мәтіндерден тұруы тиіс;

ü кез-келген мәліметтер қорымен атқарылатын негізгі жұмыс - оның құрамынан белгілі бір критерийлерге (айрыкша белгілерге) байланысты кажетті ақпаратты іздеп табу.

Мәліметтерді және олардың арасында байланыстарды ұйымдастыру модельдері:

иерархиалық, реляциялық және тораптық модельдер болып үшке бӛлінеді.

Иерархиялықмәліметтер қорында жазба элементтері реттеліп жазылады да, оның бір элементі негізгі, қалғандары бағыныңқы элементтер деп есептеледі, мұнда элементтер нақты тізбек бойынша сатылы түрде реттеліп қойылады. Берілген мәліметтерді іздеп табу саты бойынша тӛмен бағытта жүргізіледі, мысалы Norton Commander бағдарламасындағы каталогтар, білім жүйесіндегі иерархиялық кластар тізімі, т.б.

Реляциялықмәліметтер қоры - кесте түрінде дайындалған шамалар. Мәліметтердің реляциялық моделінің концепциясын 1970 жылы мәліметтер қорын басқару жүйесін зерттеу облысының белгілі маманы Е.Ф.Кодд ұсынған. Реляция сӛзі ағылшынның relation – қатынас сӛзінен алынған. Шынында да реляциялық моделдің негізі кестелер арқылы кӛрсетілген қатынастардантұрады. Коддтың дәлелдеуі бойынша қатынастардың жиыны ӛмірдегі объектілер туралы мәліметтерді сақтау үшін

және оларды ӛзара байланыста ұстау үшін пайдаланылады. Реляциялық мәліметтер қорында белгілі бір ӛріске пайдаланылатын мәндер жиыны домендеп аталады.

Мәліметтер қорының құрылымының негізін кестелерқұрайды. Кесте - баған

және қатардантұрады. Кесте бағанын құрайтын жазба элементтері ӛрісдеп аталады.

Ӛрістің негізгі ерекшелігі – бір ӛріс элементтері бірдей типті етіп құрылады, мысалы, сандық немесе символдық. Мұндай мәліметтер қорында кестелерді байланыстырып, олардың кейбір ӛрістері арқылы түрлі жаңа кестелер құруға болады. Мұндай кестелерді сұраныстар деп атайды. Реляциялық мәліметтер қорын құру және онымен жұмыс істеуді басқару үшін кӛптеген арнайы бағдарламалар дайындалған, олар: dBASEII - dBASEIV, FoxPro, Clipper, Access, т.б. Олардың бәрін де мәліметтер қорын басқару жҥйесідеп атайды.

Мәліметтер қоры (МҚ) - ӛзара байланысқан мәліметтердің интеграцияланған (шоғырланған) жиынтығы, ол нақты бір аймаққа, ұжымға немесе қолданбалы есептерге құрылады. Мәліметтер қоры үлкен кӛлемдегі құрылымдық мәліметтерді сақтауға арналған, МҚ-мен жұмыс істеудегі негізгі операциялар:

• Мәліметтерді енгізуді ұйымдастыру;

• Мәліметтерді қарап шығу;

• Мәліметтерді сұрыптау және сүзгілеу;

• Қорытынды шығару.

Мәліметтер қорымен жұмыс жасауды жеңілдету мақсатында мәліметтер қорын басқару жүйесі – МҚБЖ (СУБД) автоматтандырылған жүйесі қолданылады. Мәліметтер қорын басқару жүйесі - жаңа мәліметтер қорын құруға, оны мәліметтермен толтыруға, оның мазмұнын редакциялауға, оларды реттеуге арналған бағдарламалық құралдар кешені. МҚБЖ ӛзінің құрылымында тек қана мәліметтерді сақтап қоймай, сонымен қатар түрлі амал-әдістерді де сақтайды. Ал олардың арқасында пайдаланушымен немесе басқа да бағдарламалық – аппараттық кешендермен байланыс түзіледі. Мәліметтер қоры деп - объектілердің жағдайын және олардың қатынасын қарастырып отырған мамандық саласында кӛрсететін белгілі бір атауы бар ақпараттар жиынын айтады.

Ақпарат дегеніміз - әр түрлі объектілерден, процесстерден шығатын мәліметтер жиыны.

Мамандық саласына сәйкес ақпараттың ӛте үлкен кӛлемін тез арада ӛңдеп, пайдалану қажет болған жағдай - ақпараттық процесстерді автоматтандыруды, яғни мәліметтерді жинау, тасымалдау, сақтау, т.с.с. мәліметтер қорымен жұмыс істеуді қажет етеді. Мәліметтер қорын басқару жүйесі арқылы мәліметтер қорымен жұмыс атқару - автоматтандырылған ақпараттық жүйені құруды талап етеді (10-сурет).

Мәліметтер қорының құрылымына қойылатын талаптар:

ü мәліметтер қорының бірінші қатарында қайталанбайтын ӛріс атаулары орналасуы тиіс;

ü мәліметтер қорының қалған қатарлары бос болмай, онда жазбалар орналасуы тиіс;

ü ӛріс бойымен орналасқан мәліметтер біртектес болуы тиіс, яғни олар тек сандардан немесе тек мәтіндерден тұруы тиіс;

ü кез-келген мәліметтер қорымен атқарылатын негізгі жұмыс - оның құрамынан белгілі бір критерийлерге (айрыкша белгілерге) байланысты кажетті ақпаратты іздеп табу.

Мәліметтерді және олардың арасында байланыстарды ұйымдастыру модельдері:

иерархиалық, реляциялық және тораптық модельдер болып үшке бӛлінеді.

Иерархиялықмәліметтер қорында жазба элементтері реттеліп жазылады да, оның бір элементі негізгі, қалғандары бағыныңқы элементтер деп есептеледі, мұнда элементтер нақты тізбек бойынша сатылы түрде реттеліп қойылады. Берілген мәліметтерді іздеп табу саты бойынша тӛмен бағытта жүргізіледі, мысалы Norton

Commander бағдарламасындағы каталогтар, білім жүйесіндегі иерархиялық кластар тізімі, т.б.

Реляциялықмәліметтер қоры - кесте түрінде дайындалған шамалар. Мәліметтердің реляциялық моделінің концепциясын 1970 жылы мәліметтер қорын басқару жүйесін зерттеу облысының белгілі маманы Е.Ф.Кодд ұсынған. Реляция сӛзі ағылшынның relation – қатынас сӛзінен алынған. Шынында да реляциялық моделдің негізі кестелер арқылы кӛрсетілген қатынастардантұрады. Коддтың дәлелдеуі бойынша қатынастардың жиыны ӛмірдегі объектілер туралы мәліметтерді сақтау үшін және оларды ӛзара байланыста ұстау үшін пайдаланылады. Реляциялық мәліметтер қорында белгілі бір ӛріске пайдаланылатын мәндер жиыны домендеп аталады.

Мәліметтер қорының құрылымының негізін кестелерқұрайды. Кесте - баған

және қатардантұрады. Кесте бағанын құрайтын жазба элементтері ӛрісдеп аталады.

Ӛрістің негізгі ерекшелігі – бір ӛріс элементтері бірдей типті етіп құрылады, мысалы, сандық немесе символдық. Мұндай мәліметтер қорында кестелерді байланыстырып, олардың кейбір ӛрістері арқылы түрлі жаңа кестелер құруға болады. Мұндай кестелерді сұраныстар деп атайды. Реляциялық мәліметтер қорын құру және онымен жұмыс істеуді басқару үшін кӛптеген арнайы бағдарламалар дайындалған, олар: dBASEII - dBASEIV, FoxPro, Clipper, Access, т.б. Олардың бәрін де мәліметтер қорын басқару жҥйесідеп атайды.

Тәжірибелік сабақ-15.Компьютерлік желі түсінігі. Желі классификациясы. Желі топологиясы. Негізгі компоненттері. Хаттамалар түсінігі. Интернет, Интранет.

Компьютерлік желілер- бір-бірімен мәлімет алмаса алатын бірнеше компьютерлердің байланыс құралдары кӛмегімен қарым-қатынас жасауына арналған ақпарат ӛңдеудің тармақталған жүйесі.

Кез келген компьютерлік желі жұмысы топология, хаттама (протокол) интерфейс, желілік бағдарламалық және техникалық құралдар тәрізді сипаттамалармен кӛрсетіледі.

Желі топологиясы оның негізгі функционалдық элементтерінің бір-бірімен байланысу құрылымын анықтайды.

Негізгі желілік топологиялар.Компьютерлерді біріктірудің геометриялық схемасы –желі топологиясы деп аталады.Желінің атқаратын қызметіне байланысты топологиялардың үш түрі бар, олар:

1. Шиналық топология.Мұнда жұмыс станциялары желі адаптерлері арқылы жалпы шинаға немесе магистральға (кабельге) қосылады. Дәл осындай тәсілмен магистральға басқа да желілік құрылғылар қосыла береді. Желінің жұмыс жасау процесінде тасымалданатын ақпарат жӛнелтуші станциядан жұмыс станцияларының барлық адаптерлеріне жеткізіледі, бірақ оны тек адресте кӛрсетілген жұмыс станциясы қабылдайды.

2. Жҧлдыз тәрізді топология.Мұнда ортақтандырылған коммутациялық түйін

– желілік сервер болуы тиіс, ол барлық мәліметтерді жеткізуді жүзеге асырады.Бұл топологияның артықшылығы – кез-келген бір жұмыс станциясының істен шығуы жалпы байланысқа әсер етпейді.

3. Сақиналық топология.Мұнда байланысу арналары тұйықталған сақина бойында орналасады. Жӛнелтілген мәлімет біртіндеп барлық жұмыс станциясын аралап шығады да, оны керекті компьютер қабылдаған соң жұмыс тоқтатылады.Бұл топологияның кемшілігі – кез-келген бір жұмыс станциясының істен шығуы жалпы байланысты бұзады.

Желілік техникалық қҧралдар.Желілік техникалық құралдар – компьютерлерді бір желіге ұйымдастыруды қамтамасыз ететін әртүрлі құрылғылар жиыны, 12.1-суретте желілер архитектурасы кӛрсетілген.