Фемінісцкі літаратурны крытыцызм і гендэрныя даследаванні

1. Этапы станаўлення гендэрных даследаванняў і гендэрнай тэорыі.

2. Выкарыстанне метадаў фемінісцкага літаратурнага крытыцызму ў распрацоўцы праблемы жаночай тапалогіі ў літаратуры.

3. «Жаночая літаратура» і «жаночае чытанне» як разнавіднасці метаду фемінісцкага літаратурнага крытыцызму.

4. «Жаночае пісьмо» і «жаночая аўтабіяграфія» як разнавіднасці метаду фемінісцкага літаратурнага крытыцызму.

 

1. Этапы станаўлення гендэрных даследаванняў і гендэрнай тэорыі.

Гендэрныя даследаванні маюць на мэце вывучэнне сацыяльных, культурных, эканамічных, прававых, моўных і іншых праблем у перспектыве полу. Падставай для такога падыходу з’яўляецца паняцце гендэра. На сённяшні дзень «гендэр» (англ. gender – род, часцей за ўсё граматычны) трактуецца як «паняцце, якое выкарыстоўваецца ў сацыяльных навуках для адлюстравання сацыякультурнага аспекта полавай прыналежнасці чалавека» [91, 255]. Як катэгорыя аналізу ён уведзены параўнальна нядаўна. Першапачаткова ў англа-амерыканскіх краінах тэрмін «гендэр» выкарыстоўваўся для «апісання граматычнай катэгорыі роду» [159, 33], ужыванне яго па-за межамі граматыкі разглядалася як жарт ці грубая памылка. Пашырэнне значэння тэрміна «гендэр» звязана з развіццём тэорыі фемінізму, жаночага руху за роўныя правы з мужчынамі. Гэты рух узнік у ХYІІІ ст., актывізаваўся ў канцы 60-х гадоў ХХ ст. пад назвай неафемінізму як выражэнне пратэсту супраць сацыяльнага прыгнёту жанчыны, яе дыскрымінацыі ў эканамічным і палітычным жыцці, у сям’і, супраць прыніжэння яе годнасці. Так, у 70-я гады мінулага стагоддзя выкарыстанне тэрміна «гендэр» прадугледжвала ўжо вывучэнне жанчын з пункту гледжання жанчын. З пачатку 80-х – герменеўтыка гендэра зноў змянілася. Вывучэнне жаноцкасці стала немагчымым без аналізу мужчынскасці. Гэты тэрмін стаў успрымацца не як канцэптуалізацыя мужчынскага дамінавання, а як разуменне яго ў якасці сістэмы, «якая ў розных формах прысутнічае, канструюецца і ўзнаўляецца ва ўсіх сацыяльных працэсах» [102, 20]. Гендэрныя пошукі пачалі ўспрымацца як даследаванні ўсіх форм узаемадзеяння і «ўзаемаадштурхоўвання» мужчынскага і жаночага (інакш кажучы суіснавання мужчын і жанчын) ва ўсіх культурах і грамадствах, а таксама як суадносіны тыпаў мужчынскага і жаночага, характэрных для канкрэтнага соцыуму.

Як ужо згадвалася, гендэрныя даследаванні сваім узнікненнем абавязаны развіццю тэорыі фемінізму. Узнікненне апошняй абумоўлена патрыярхатнай культурай, якая памясціла «палову чалавецтва за межы, за рамкі гэтай культуры» [30, 9]. Але не толькі. Вылучэнне гендэрных даследаванняў у асобную міждысцыплінарную галіну і ўвядзенне курсаў, якія ім адпавядаюць, ва універсітэцкія праграмы адбылося і дзякуючы развіццю грамадства ўвогуле. У 80-я гады склалася новая канцэпцыя асабістай аўтаноміі, а таксама сфармаваліся некаторыя сучасныя сацыяльныя тэндэнцыі: урбанізацыя; аслабленне сямейнага кантролю і кантролю старэйшых пакаленняў за паводзінамі моладзі; значны прырост насельніцтва, у сувязі з чым аслабла неабходнасць у ідэалогіі праслаўлення мацярынства як галоўнай жаночай функцыі; хваля барацьбы за правы асобных груп насельніцтва (жанчын, неграў, сексуальных меншасцяў) і свабоду народаў (за вызваленне Афрыкі, супраць вайны ва В’етнаме і г.д.), узнікненне субкультур бунту і пераадольвання стэрэатыпаў; практыка шырокага абмеркавання праблем сексуальнасці і сексуальнай свабоды. Доступ да прафесійнай ці акадэмічнай кар’еры даў жанчынам эканамічную незалежнасць (фізіялагічныя адрозненні полаў перасталі мець значэнне, бо ў выніку тэхналагічнага прагрэсу змяніўся характар працы). Колькасць жанчын сярод студэнтаў і выкладчыкаў ВНУ рэзка павялічылася. Менавіта фемінісцкае акадэмічнае асяроддзе сфармулявала некаторыя асноўныя праблемы гендэрных даследаванняў, якія паступова змянілі не толькі навуковы, але і грамадскі дыскурс у краінах еўрапейскай цывілізацыі.

Змяненне значэння паняцця «гендэр» звязана і з развіццём гендэрнай тэорыі, у якім вызначаюць некалькі этапаў.

Першы прыпадае на другую палову 70-х гадоў мінулага стагоддзя і характарызуецца як «жаночыя даследаванні». Рэвізія традыцыйных гуманітарных і сацыяльных навук пачалася з пастаноўкі пытання, наколькі ўсе яны аб’ектыўныя з пункту гледжання полу. На думку даследчыкаў, той факт, што да гэтага часу асноўным суб’ектам як гісторыі чалавецтва, так і навукі з’яўляўся мужчына, не мог не прывесці да скажэнняў у адлюстраванні карціны свету. Чалавек абстрактна атаясамліваўся з мужчынам, жанчына вывучалася з мужчынскага пункту гледжання. Яе сацыяльны вопыт не браўся пад увагу. У ранг абсалютных узводзіліся мужчынскія каштоўнасці, яны і абвяшчаліся агульначалавечымі. Па-сутнасці, гэта былі мужчынскія даследаванні (men’s studies) без усведамлення іх аднабаковасці. Жаночыя даследаванні (women’s studies) вылучыліся як асобная дысцыпліна са сваім прадметам вывучэння – жанчына з пункту гледжання жанчыны. Пры гэтым значнае месца ў іх адводзілася тэорыям, што тлумачылі ўзнікненне і канструяванне полавай няроўнасці і дыскрымінацыі. У залежнасці ад накірунку фемінісцкай думкі (ліберальны, радыкальны, марксісцкі, экзістэнцыялісцкі, псіхааналітычны) і акадэмічнай дысцыпліны (антрапалогія, сацыялогія, эканоміка, культура і інш.) фармуюцца мадэлі і тэорыі, у якіх ключавымі лічацца пытанні жаночай сексуальнасці і кантролю над ёй, дзетараджэння і мацярынства, асобай жаночай этыкі – этыкі клопату, сацыяльных прычын і механізмаў, пры дапамозе якіх фізіялагічная здольнасць жанчын да дзетараджэння трансфармуецца ў няроўнасць у сацыяльнай і культурна-сімвалічнай сферах.

Другі этап прыпадае на 80-я гады. Для яго характэрна станаўленне менавіта гендэрнай тэорыі, таму вызначыць гэты этап правамоцна як «гендэрныя даследаванні». У гэты час быў здзейснены пераход ад аналізу патрыярхату і спецыфічнага жыццёвага вопыту да аналізу гендэрнай сістэмы. На першы план пачынаюць вылучацца падыходы, згодна з якімі ўсе аспекты чалавечага грамадства, культуры і ўзаемаадносін з’яўляюцца гендэрнымі. Апошнія дыферэнцыруюцца ў залежнасці ад гістарычнага часу, расы, нацыянальнасці, класавай прыналежнасці, рэлігіі, дзяржаўнай арганізацыі, грамадскіх інстытутаў, прыярытэтных стэрэатыпаў паводзін у грамадстве, сексуальнай прыналежнасці, але існуюць заўсёды. Увогуле канструяванне гендэрнасці можна лічыць працэсам бясконцым і няспынным. Сучасны фемінізм як ідэалогія лічыць, што цэнтральнымі паняццямі ў апісанні адносін улады і культурных катэгорый з’яўляюцца пытанні гендэра. Таму ён абвяшчае галоўнай мэтай пазбаўленне ад ролевай спецыялізацыі ў грамадстве па прыкмеце полу. Гендэрныя ж даследаванні як метадалогія і навуковая дысцыпліна накіраваны на стварэнне новай навуковай парадыгмы, вольнай ад патрыярхатных стэрэатыпаў (калі прызнаць, што веды сацыяльна дэтэрмінаваныя).

Наступны, трэці этап у развіцці гендэрных даследаванняў – 90-я гады мінулага стагоддзя – характарызуецца распаўсюджваннем гендэрнай тэорыі ў краінах былога сацлагера і на постсавецкай прасторы. Гендэрныя даследаванні ў гэтых краінах развіваюцца вельмі імкліва, яны ахапілі літаральна ўсе сферы навукі і культуры, не пакінулі ў спакоі нават філасофію. І толькі ў апошнія гадоў восем пра іх загаварылі ў Беларусі. Тым не менш, ужо створаны цэнтры (ЕГУ, Энвіла), выдаюцца часопісы («Иной взгляд») і бюлетэні, праводзяцца канферэнцыі, выдаюцца зборнікі матэрыялаў па гендэрнай праблематыцы.

Нягледзячы на адносна працяглы тэрмін развіцця тэорыі гендэра, няма адзінага разумення і выкарыстання як самога паняцця «гендэр», так і метадаў даследавання. Побач з такімі азначэннямі тэрміна «гендэр», як сацыякультурная канструкцыя полу/сексуальнасці, узаемаадносіны полаў, выкарыстоўваюцца і наступныя: гендэрныя стэрэатыпы, пола-ролевыя нормы, пола-ролевая ідэнтычнасць. Тры апошнія характарыстыкі аб’ядноўваюць у паняцце «гендэрны дысплей» (англ. display – праяўленне), якое ўвабрала ў сябе шматлікія і разнастайныя праяўленні «культурных складнікаў полу» [102, 21] – нормы і стэрэатыпы, якія навязвае грамадства, а таксама шляхі сацыялізацыі і ідэнтыфікацыі. Паняцці «сацыяльная і культурная канструкцыя полу», «узаемаадносіны паміж поламі» і г. д., у адрозненне ад тэрміна «гендэр», існуюць столькі, колькі існуе чалавецтва. Літаратура як адзін з відаў мастацтва і адлюстравання рэчаіснасці яркае таму сведчанне. Дастаткова ўзгадаць міф пра Пандору ці стварэнне Богам Адама і Евы і іх «грэхападзенне», якія і цяпер вызначаюць узаемаадносіны полаў у жыцці і культуры.

Маскоўскі цэнтр гендэрных даследаванняў, на аснове сістэматызацыі распрацовак заходніх даследчыкаў, вылучае тры асноўныя тэорыі гендэра: «1) тэорыя сацыяльнага канструявання гендэра; 2) гендэр як стратыфікацыйная катэгорыя; 3) гендэр як культурная метафара» [30, 12].

У межах першай тэорыі гендэр разумеецца як арганізаваная мадэль сацыяльных адносін паміж жанчынамі і мужчынамі, якая канструюецца галоўнымі інстытутамі грамадства. Яна заснавана на наступных пастулатах: гендэр канструюецца пасродкам сацыялізацыі, падзелу працы, сістэмай гендэрных роляў, сем’яў, сродкамі масавай інфармацыі; гендэр будуецца таксама самімі індывідамі – на ўзроўні іх свядомасці, прыняцця зададзеных грамадствам норм і падладжвання пад іх. Іншымі словамі, гендэрная прыналежнасць індывіда праяўляецца ў тым, што чалавек робіць пастаянна ў працэсе ўзаемадзеяння з іншымі людзьмі.

Згодна з другой тэорыяй гендэр стварае іерархію сацыяльных адносін і роляў паміж мужчынамі і жанчынамі, таму ён – катэгорыя стратыфікацыйная. Такімі ж катэгорыямі з’яўляюцца клас, раса, узрост. Іншымі словамі, гендэр – гэта працэс, які канструюе сацыяльна-нарматыўны суб’ект праз пабудову адрозненняў па полу, што звязаны ў сваю чаргу з расавымі, этнічнымі, сацыяльнымі.

Трэцяя тэорыя гендэра сцвярджае, што мужчынскае і жаночае на быційным і пазнаваўчым узроўнях існуюць як элементы культурна-сімвалічных радоў. У гэтых радах мужчынскае вызначаецца як рацыянальнае, духоўнае, боскае, культурнае... і лічыцца значным, пазітыўным, дамінантным. Жаночае ж заўсёды пачуццёвае, цялеснае, грахоўнае, прыроднае... і лічыцца негатыўным, другасным, падаўляемым. Пры гэтым адзначаецца, што многія, не звязаныя з полам, рэчы і паняцці атаясамліваюцца з «мужчынскім» або «жаночым», набываюць гендэрную афарбоўку.

Хаця тэорыі гендэра, прапанаваныя Варонінай В.А.(МЦГД), не носяць універсальнага характару, усё ж некаторыя з іх мы будзем выкарыстоўваць пры аналізе мастацкіх твораў.

2. Выкарыстанне метадаў фемінісцкага літаратурнага крытыцызму ў распрацоўцы праблемы жаночай тапалогіі ў літаратуры.

Фемінісцкі літаратурны крытыцызм (як і гендэрныя даследаванні) узнік пад уплывам неафемінізму ў межах жаночых даследаванняў. Навукоўцы-феміністы/ткі пачалі займацца маргінальным статусам жанчыны ў грамадстве і змаглі прывязаць свае даследаванні да традыцыі развагпра «жаночы пачатак», што мае глыбокія карані. Для разумення жаночага пытання ў яго грамадска-палітычным значэнні стала немагчымым далейшае выкарыстанне паняцця прыроды жанчыны ў якасці абгрунтавання яе падпарадкавальнай ролі.

Гендэрныя даследаванні, як ужо адзначалася, прымяняюць метады фемінісцкага літаратурнага крытыцызму, які вылучыў і распрацоўвае праблемы жаночай тапалогіі (агульных, нязменных уласцівасцей жанчын) наогул і ў літаратуры ў прыватнасці. Феномен фемінісцкага літаратурнага крытыцызму атрымаў вялікае распаўсюджванне ў Заходняй Еўропе і ЗША ў апошнія тры з паловай дзесяткі год. Асноўнай мэтай дадзенага праекта, на думку даследчыцы І. Жаробкінай, была пераацэнка традыцыйнага літаратурнага канону «вялікіх» літаратурных тэкстаў з пункту гледжання жаночага аўтарства і жаночага чытання. Як філасофска-тэарэтычная сістэма, фемінісцкі літаратурны крытыцызм можа быць арыентаваны па-рознаму, але агульным для ўсіх яго разнавіднасцей застаецца прызнанне своеасаблівага спосабу жаночага існавання ў свеце і жаночых рэпрэзентатыўных стратэгій, якія яму адпавядаюць. Фемінісцкі літаратурны крытыцызм выступае супраць традыцыйных / мужчынскіх каштоўнасцей інтэлектуальнай культуры, якія сканструявалі жаночы вопыт існавання другасным, неістотным, а таму такім, які падаўляецца і з’яўляецца «болевым» у традыцыйнай культуры. Гэты напрамак выпрацаваў сваю, альтэрнатыўную традыцыйнай, тэорыю аналізу жаночай літаратуры і вызначыў асноўную тэарэтычную праблему – праблему жаночай суб’ектыўнасці. У яе трактоўцы існуюць два канцэптуальныя падыходы:

· вызначэнне жаночай суб’ектыўнасці праз катэгорыю «інакшасці» («іншае» ў адносінах да мужчынскага і традыцыйнага);

· вызначэнне структуры жаночай суб’ектыўнасці па-за ўсякімі суадносінамі з вонкавым «другім» – г.зн. праз пабудову асабістай, незалежнай і унікальнай тапалогіі «жаночага».

Тэарэтыкі фемінісцкага літаратурнага крытыцызму падзяляюць яго на наступныя асноўныя разнавіднасці, «якія вельмі цесна звязаны паміж сабой і даволі цяжка паддаюцца дыферэнцыяцыі (у іх, хутчэй, можна выдзеліць розную акцэнтоўку): 1) жаночая літаратура – акцэнт ставіцца на пол аўтара; 2) жаночае чытанне – акцэнт ставіцца на пол чытача; 3) жаночае пісьмо – акцэнт ставіцца на стыль тэксту; 4) жаночая аўтабіяграфія – акцэнт ставіцца на змест тэксту» [44, 138].

Сёння фемінісцкі літаратурны крытыцызм існуе на стыку некалькіх крытычных падыходаў і накірункаў – структуралісцкага, постструктуралісцкага, культурна-сацыялагічнага і псіхааналітычнага. Аднак менавіта постструктуралісцкія канцэпцыі 80-90-х гадоў мінулага стагоддзя з’яўляюцца найбольш прадуктыўнымі для абгрунтавання фемінісцкай тэорыі пра спецыфіку жаночай свядомасці і жаночай мовы, жаночага пісьма і літаратуры. Эфект уздзеяння фемінісцкага літаратурнага крытыцызму ў літаратурнай тэорыі і культуры на зыходзе ХХ – пач. ХХІ стст. цяжка перабольшыць. Можна сказаць, што на сённяшні дзень не існуе практыкі чытання літаратурнага ці філасофскага тэксту, якая б не ўлічвала яго магчымую гендэрную ці фемінісцкую інтэрпрэтацыю.