Вопрос 15. культура Беларуси 17-18 век

Во второй половине XVIII в. на территорию Беларуси из Европы начинают проникать идеи Просвещения, связанные с приоритетом образования, науки, разума в жизни личности, общества, государства. Общественным идеалом становится образованный человек. Во время распространения идей Просвещения особое значение получило развитие образования и науки. Школьное дело на рубеже XVII – XVIII вв. находилось в руках церкви. Школьное образование было доступно преимущественно шляхетским детям. Преподавание велось на латинском и польском языках. Центром образования и науки по-прежнему оставалась Виленская иезуитская академия, которая начала действовать в 1579г. С 1781г. академия называлась Главной школой ВКЛ. Ее ректором был Мартин Почобут-Одляницкий – ученый-природовед, астроном, который изучал планету Меркурий, определил координаты многочисленных населенных пунктов на территории Беларуси. Высокий уровень образования обеспечивали также иезуитские коллегиумы.

С середины XVIII в. Начались изменения в школьном образовании. В 1773г. была создана Адукационная комиссия (учреждение типа Министерства образования), которая за 20 лет своей деятельности открыла 20 школ средней ступени. Благодаря ее усилиям на территории Беларуси в конце XVIII в. действовало 200 начальных школ. Среди учащихся 30% составляли крестьянские дети. Система образования стала более доступной и получила светский характер. Руководство делом образования перешло из рук церковных учреждений к государственным органам.

Славные традиции книгопечатания продолжались в XVIII в. Книгоизданием в Амстердаме занялся продолжатель дела Ф. Скорины уроженец Мстиславщины Илья Копиевич. По поручению русского царя он подготовил и издал в Амстердаме первое пособие по математике на русском языке. Вместе с приглашенными Петром I в Россию голландскими печатниками И. Копиевич стал основателем нового гражданского шрифта, который и сегодня употребляется в вашем письме. Он издал первый в России календарь, стал автором первой в России карты звездного неба.

В 1778г. вышла в свет первая газета на территории современной Беларуси – «Газета Гродненская» (на польском языке).

Среди известных ученых был Казимир Семенович – автор книги «Великое искусство артиллерии», которая была издана в 1650г. в Амстердаме. Он одним ил первых создал проект многоступенчатой ракеты и считается предшественником теории полетов в космическое пространство.

Одним из наиболее видных деятелей белорусской и русской культуры стал уроженец Полоцка, поэт, ученый, мыслитель и просветитель Симеон Полоцкий. Он был учителем восьмилетнего Петра I, для которого напечатал «Букварь языка славенска». По его инициативе было создано первое в России высшее учебное заведение – Славяно-греко-латинская академия. По произведениям Симеона Полоцкого студент этой академии Михаил Ломоносов впервые познакомился со стихосложением. Симеон Полоцкий стоял у истоков первого в России театра, открытого при царском дворе в 1672г., в котором часть актеров составляли жители Беларуси.

В XVIII в. центрами развития искусства становятся магнатские резиденции Радзивиллов в Несвиже, Сапегов – в Ружанах, Огинских – в Слониме, Тизенгаузов – в Гродно и др.

Самым ярким явлением в белорусской культуре второй половины XVIII в. стал крепостной театр. Наибольшую известность приобрели театры Радзивиллов в Несвиже и Слуцке. Популярными были произведения хозяйки Несвижа писательницы Франтишки Уршули Радзивилл. Театр Михала Казимира Огинского в Слониме был назван «усадьбой муз». В нем происходили грандиозные представления на сцене, размеры которой позволяли выезжать на неё на лошадях. Часть сцены занимал бассейн для водных представлений. Театр вмещал до 2500 зрителей.

В XVIII в. на первый план среди искусств вышла музыка, она заняла господствующее положение во дворцах и замках магнатов. Автором известного полонеза «Прощание с родиной» является Михал Клеофас Огинский – участник восстания 1794г., направленного против раздела Речи Посполитой. В живописи популярным оставался портретным жанр. Европейским мастером во второй половине XVIII в. был создан портрет Михала Казимира Огинского, а несвижским художником – портрет последнего короля Речи Посполитой Станислава Августа Понятовского.

Вопрос 16. Палітычны крызіс ў канцы ХVII – XVIII cтст. Прычыны і спробы рэформ. Падзелы Рэчы Паспалітай

Войны прынеслі Беларусі вялікія страты, разруху, голад, прыкметна паскорылі яе эканамічны і палітычны заняпад. З 1650 па 1667 г. колькасць яе насельніцтва скарацілася з 2,9 млн чалавек да 1,4 млн.

Пагоршылі становішча турэцка-польскія войны апошняй чвэрці ХVII ст. Аслабленне Польшчы вырашыў выкарыстаць гетман Павел Сапега. Ён жадаў дабіцца незалежнасці ВКЛ, ліквідаваць унію з Польшчай.

З-за воінаў абнішчала шмат шляхты. Гэта прывяло да страты яе палітычнага вяршэнства і да залежнасці ад магнатаў.

Нетрываласць улады прыводзіла да ўтварэння канфедэрацый – палітычных саюзаў шляхты, якая са зброяй адстойвала тыя ці іншыя мэты.

У маі 1704 г. была ўтворана так званая Сандамірская канфедэрацыя прыхільнікаў караля Аўгуста II. А восенню гэтага года бел. землі сталі тэатрам дзеянняў армій Расіі і Швецыі. Пасля Паўночнай вайны гаспадарка яшчэ больш прыйшла ў заняпад. Гэтаму садзейнічалі шляхецкія вольнасці, а таксама права “ліберум вета” (адзін дэпутат меў магчымасць сарваць працу ўсяго сейма).

У РП з’явіліся сілы, якія жадалі пераадолець эканамічны і палітычны крызіс. Пэўныя станоўчыя вынікі мелі рэформы Тызенгаўза, якія прывялі да развіцця мануфактуры. Былі скасаваны некаторыя эканамічныя прывілеі шляхты. Вялося транспартнае будаўніцтва.

Такое развіцце падзей не задавальняла суседзяў. У 60-я гг. 18 стагоддзя Расія патрабавала ад сейма РП поўнага ўраўнавання ў правах некатолікаў (дысідэнтаў) з католікамі. Але сейм пытанне не вырашыў. Тады ў 1767 г. пры падтрымцы Расіі і Прусіі былі створаны ў Слуцку праваслаўная, а ў Торані пратэстанцкая канфедэрацыі. Пасля такога павароту спраў сейм у 1768 г. задаволіў “дысідэнтаў”. Тады католікі стварылі Барскую канфедэрацыю. Але яны былі разбіты расійскай арміяй. Так адбыўся першы падзел РП у 1772 г. паміж Расіяй, Прусіяй і Аўстрыяй. 3 мая 1791 была абвешчана Канстытуцыя РП як унітарнай дзяржавы. Канстытуцыя не спадабалася Кацярыне ІІ, і пры яе падтрымцы была ўтворана Таргавіцкая канфедэрацыя. У сярэдзіне мая 1792 г., пры падтрымцы арміі яна разграміла войскі РП. У студзені 1793 г. адбыўся другі падзел РП. Расія далучыла цэнтральныя раёны Беларусі.

Шляхта, мяшчане, святары, сяляне вясной 1794 г. паднялі паўстанне за адраджэнне РП у межах 1772 г. і вяртанне Канстытуцыі ад 3 мая 1791 г. Узначаліў яго Т. Касцюшка. Прычыны паражэння паўстання: палавінчатасць аб’яўленых рэформаў; адсутнасць адзінага каманднага цэнтра; слабая падрыхтаванасць.

Паражэнне паўстання прывяло да трэцяга падзелу РП, які адбыўся ў кастрычніку 1795 г. Уся Заходняя Беларусь была далучана да Расійскай імперыі.

Прычыны ліквідацыі РП: унутраныя (духоўная, сацыяльна-эканамічныя, палітычныя) і знешняя - імперскія імкненні дзяржаў адносна слаба развітай РП

 

Вопрос17 Основные направления политики самодержавия в Беларуси в пер. пол. 19 в.

Палтычная сфера. Paсія адразу ж змяніла ранейшы адміністрацыйна- тэрытарыяльны падзел беларусюх зямель на свой манер. У канчатковым выглядзе (паводле указа Аляксандра I ад 9 верасня 1801 г.) на тэрыторъй сучаснай Беларусі былі створаны пяць губерняу: Магілёуская i Витебская. аб’яднаныя у Беларускае генерал-губернатарства, а таксама Гародзенская, Віленская, Менская, якія разам склалі Літоўскае генерал-губернатарства. Taкім чынам, Расія не прадаставіла Беларусі нават статусу культурна- нацыянальнай аутаноми.

Магнаты i шляхта далучаных тэрыторый павінны бьш абавязкова прыняць прысягу на вернасць Расійскай імперыі на працягу месяца пасля выдання указа ад 23 кастрычніка 1772 г. Тыя, хто не прысягау. на працягу трох месяцау павінны былі пакінуць сваю радзіму. Гэта была першая арганізаваная хваля беларускай эміграцыі.

Тысячы беларусау зведалі рэпрэсіі. Так, 18 тыс. жаунерау i афіцэрау былой арміі ВкЛ, пазбауленыя службы, паводле указа Кацярыны II у 1795 г. з сем’ямі высылаліся у Кацярынаслаускае намеснщтва на вечнае пасяленне.

Магнаты i шляхта пазбауляліся сваіх прывілей. забараняліся правядзенне сеймау, арганізацыя канфедэрацый, утрыманне магнатамі сваіх войскау. Уводзілія рэкруцкія наборы, якіх не ведала раней Беларуска-Літоўская дзяржава. 3 часу падзелау Рэчы Паспалітай па 1812 г. Расія узяла з Беларусі каля 130 тыс. рэкрутау (прыкладна 3 % усяго насельніцтва).

Сацыяльна-эканам1чная сфера. Землi і маёмасць тых магнатау i шляхты, якія не прыняліпрысягі на вернасць Расійская імперыі, секвестраваліся. Разам з уладаннямі ліквідаваных касцёлау i манастыроу, каралеускіх эканомій і староствау яны перадаваліся рускім памешчыкам,чыноунікам, военачальнікам. Было канфіскавана 3 тыс. маёнткау

Жыхары беларускіх гарадоу i шматлікіх мястэчкау, якія страцілі. магдэбургскае права, выказвалі вялікае незадавальненне новымі парадкамі. Пакрыуджанымі аказаліся i сяляне. Kaлі раней ад дыма адпрацоувалі на свайго магната тры дні, то цяпер тры i больш дзён працаваў кожны дарослы член дыма.

Духоуная сфера. Зачыняліся уніяцкія храмы, якіх была пераважная большасць. Паусюль насаджалася праваслауе. У асвеце выкарыстоувалася польская мова, а таксама руская.

У ваенна-стратэгічных мэтах Расія шпаркімі тэмпамі вяла работы да будауніцтву паштовых станцый i паштовых дарог, рэканструявала Aгінскі канал, пабудавала Бярэзінскі.

Такім чынам, асноуныя сацыяльныя cлаі насельніцтва адмоуна сустрэт захоп беларускіх зямель Расійскай імперыі. Гэта пацвярджаюць i паустанне 1794 г. пад кірауніцтвам Тадэвуша Касцюшкі, i франка-расійская вайна 1812г. ■

 

Вопрос 18

Рэформа 1861 г. узнікла па глыбокага крызісу феадальна-прыгоннай сістэмы. Які прывёу:

· да глыбокага крызісу эканомікі імперыі, у тым ліку i Беларусь.

· да рэзкага пагаршэння сацыя льна-эканамічнага становішча сялянства.

· да кр ызісу памешчыцкіх гаспадара к.

· да масавы х выступленняу сялянства ( паустанне 1830— 1831 гг., 40 сялянскіх выступленняу у 1858-1860 гг.).

Другой істотнай прычынай з’явілася няухільнае развіццё таварна-грашовых адносін, паступовае, але трывалае развіццё капіталізму, у тым ліку i у Беларусь.

19 лю тага 1861 г. Аляксандр 11 выдау м аніфе ст аб вызваленні сялян, а таксама «Агульнае палажэнне аб сялян ах, якія в ыйшлі з прыгоннай залежнасщ», На тэрыторьй сучаснай Беларусі дзейні чалі як агульнае, так i два мясцовыя палаженні.

незадаволенасць аграрнай рэформай выліл ас я у паустанне 1863-1864 гг. пад кірауніцтвам Кастуся Каліноускага.

Пасля рэформы 1861 г. адбыліся значныя змены у мясцовых органах дзяржаунага кіравання i самакіравання. У дапауненне да старога паліцэйскага апарату утваралія новыя органы улады: у губернях - губернскія па сялянскіх справах установы; у паветах - міравыя пасрэднікі i павятовыя міравыя з ’езды, з 1874 г. — павятовыя па сялянскіх справах установы i з 1889 г. — земскія участковыя нaчaльнiкi i ix павятовыя з’езды; у валасцях — валасныя сходы, валасны старшыня, валасное упрауленне, валасны сялянскі суд; у сёлах - селянскі сход, селянскі староста.

У1862 г. пачалася ваенная рэформа. Утваралася 15 вайсковых акруг скарачауся тэрмп службы да 7-8 гадоу, што дало магчымасць амаладзіць армію i стварыць рэзерв для мабілізацыі з лику звольненых у запас.

1 студзеня 1864 г. было выдадзена «Палажэнне аб губернскіх i павятовых земскіх установах». У адпаведнасці з якім утвараліся губернскія i павятовыя земскія сходы як распарадчыя установы i губернскія i павятовыя управы як выканаучыя.

У Беларуси, Літве i Правабярэжнай Украине земскія рэформы не праводзіліся да пачатку XX ст., таму што урад Pacii пасля паустання 1863- 1864 гг. не давярау мясцовым апалячаным памешчыкам.

Толью у 1911 г. урад адважыуся утварыць выбарныя земствы у Віцебскай, Менскай i Магілёускай губернях. У адпаведнасці з указам ад 14 сакавіка 1911 г. у выбарныя сходы паветау сельская грамада магла пасылаць не больш як ¹/₃ частку ycix гласных, а у губернскія — толью аднаго сялянскага гласнага ад кожнага павета.

20 сакавіка 1862 г Аляксандр II прыняу рашэнне «тэрмінова прыступіць да паляпшэння грамадскага кіравання ва ycix гарадах імперыі». 26 красавка таго ж года Міністэрства унутраных спрау накіравала губернатарам цыркуляр з прапановаю стварыць камісіi з прадстауніоу розных саслоуяу.

Аднак Гарадавое палажэнне было падпісана царом толькі 16 чэрвеня 1870г. Яно дало магчымасць ствараць усесаслоуныя установы мясцовага кіравання. Распарадчыя функцыі належылі гарадской думе, выканаучыя - управе. Членау думы - гласных (ад 30 да 72 чалавек) выбіралі на чатыры гады.

У 1864 г. была праведзена на Беларусі i судовая рэформа. У аснову рэформы быу пакладзены прынцып падзелу улад. Судовыя статуты абвясцілі: аддзяленне суда ад адміністрацыі; увядзенне агульнага для ycix усесаслоунага суда; роунасць ycix перад судом; нязменнасць суддзяу i следчых; выбарнасць міравых суддзяў і присяжных засядацеляу; галоснасць, вуснасць, непасрэднасць i спаборнасць судовага працэсу; заснаванне адвакатуры; і інш.

Ствараліся дзве судовыя сістэмы: мясцовыя i агульныя суды. Да мясцовых адносіліся міравыя суды i з 'езды міравых суддзяу, да агульных - акруговыя суды {1-3 на губерню) i судовыя палаты (1 на некалькі губерняў).

Эканоміка

Асноуныя тэндэнцьй сацыяльна-эканамічнага развіцця Беларусі 60 90-х гг. XIX ст. вызначаліся прамысловай рэвалюцыяй, якая прыйшла сюды разам з развіццём капіталізму. Беларусь, хоць i пазней, чым краіны Захаду, былауцягнута ў арбіту індустрыяльнай цывілізацыі. Яна пачалася шырокім укараненнем электрычнасці, чыгунак, тэлеграфа i тэлефона, вадаправоду i каналізацыі. Менавіта навука i тэхніка сталі галоунымі рычагамі icтотных перамен у перадавых краінах свету.

Адмена прыгоннага права i буржуазныя рэформы 60-80-х гг. XIX ст. прыкметна паскорылі мадэрнізацыю прамысловасці Pacii. Значную ролю у яе разгортванні адыграу міністр фінансаў Pacii С.Ю. Вітэ (1849-1915). Па яго прапанове была уведзена вінная манаполія, праведзена грашовая рэформа, у выніку якой рубель стау канвертуемым. Гэта павялічыла прыток капіталаў з-за мяжы. Пры падтрымцы дзяржавы у Pacii з 1893 г. пачауся небывалы прамысловы пад’ём, асабліва у чорнай металургіі і машынабудаванні.

Пасля буржуазных рэформау 60-70-х гг. развіццё прамысловасці у Беларусі атрымала новы імпульс. Перш за усё гэта выявілася у будауніцтве чыгунак. Першая з ix Пецярбург - Варшава была пракладзена у 1862 г. па пауночна-заходняй частцы беларускай тэрыторыі, яна праходзіла праз Вільню, Гародню, Беласток

Пабудаваныя чыгункі сур’ёзна пауплывалі на ўсю эканоміку. Беларуci, даушы моцны імпульс гаспадарчаму развіццю тых рэгіёнаў, праз якія яны праходзілі.

З’явiлicя у Беларусi тэлефон, тэлеграф, аутамабіль.

У 70-я гг. XIX ст. у асобных гарадах Бeлapyci з’явіуся цантралізаваны водаправод. У 1898 г. бельгійскае акцыянернае таварыства стала эксплуатаваць электрычны трамвай у Віцебску. Ён на год апярэдзіу адкрыццё трамвайнага руху у Маскве (1899) i на дзесяць гадоу - у Пецярбургу (1907).

Адмена прыгоннага права не прывяла у другой палове XIX ст. да перабудовы на капіталістычны лад большасці памешчыцкіх гаспадарак.. Многія з памешчыкау не валодалі ведамі і навыкали вядзення гаспадарак у новых умовах, не мeлi сучасных прылад працы, acaблiвa механізаваных розных угнаенняў..

Вял і кае значэнне у развіцці розных галін гаспадаркі мелі банкі. З 80-х гг. XIX ст. у Беларусі ста дзейнічаць аддзяленні як дзяржауных, так i камерцыйных банкау - Дзяржаунага, Сялянскага, Дваранскага. Толью пры дапамозе крэдытау Сялянскага банка беларускія сяляне да 1900 г. набылі 984,3 тыс. дзесяцін зямлі. Аднак аддзяленні Дзяржаунага банка пасіўна адносіліся да развіцця эканомкі Беларуси.

 

 

Вопрос 19. Адмена прыгоннага права і іншыя буржуазныя рэформы ў Беларусі.

Прычынамi адмены прыгоннага права былi: прыгоннiцтва стрымлiвала эканамiчнае развiцце дзяржавы; антыпрыгонны рух.19 лютага 1861 г. цар зацвердзiў 17 заканадаўчых актаў аб адмене прыгоннага права i звярнуўся да народа з манiфестам. Галоўным былi асабiстыя правы сялян: селянiн мог вольна распараджацца сабой, заключаць розныя грамадзянскiя, маемастныя пагадненнi, адкрываць прадпрыемствы, пераходзiць у iншыя саслоўi. Аднак сяляне два гады абавязаны былi несцi тыя ж павiннасцi, што i раней. Адменялiся толькi дадатковыя зборы. Да правядзення выкупа зямлi 9 гадоў сяляне лiчылiся часоваабавязанымi. Яны адбывалi паншчыну, баршчыну, плацiлi аброк. Правiлы выкупной аперацыi былi аднолькавымi па ўсей Расii. На працягу 49 гадоў сяляне былi даўжнiкамi дзяржавы, плацiлi ей да 300 % пазычанай суммы.

Умовы рэформы не маглi задаволiць сялян. Пачалiся выступленнi сялян ва ўсей Расii. Яны жорстка падаўлялiся.Уступкi палепшылi становiшча сялян, спрыялi развiццю капiталiзма ў Лiтве i Беларусi. Разам з тым рэформа несла шмат супярэчнасцей. У Расii захавалася мноства феадальных перажыткаў, што i стала адметнай рысай расiйскага капiталiзму.

Разам з рэформай аб адмене прыгоннага права былi праведзены i iншыя буржуазныя рэформы : земская, судовая,ваенная, гарадская, i ў галiне народная адукацыi i друку i iнш.

У 1862 г. ваенная рэформа.Утваралася 15 вайсковых акруг,скарачаўся тэрмін службы а 7-8 гадоў, што ало магчымасць амаладзіць армію і стварыць рэзерв для мабілізацыі з ліку звольненых у запас.Але адзін з галоўных недахопаў старой арміі- яе саслоўны характар-захоўваўся яшчэ больш за 10 гадоў.Толькі ў студзені 1874 г. была ўведўена ўсеагульная вайсковая павіннасць для мужчын, якія дасягнулі 20-гадовага ўзросту.Тэрмін у сухапутных войсках-6 гадоў,а ў флоце-7. Iльготы для тых, хто меў адукацыю: з вышэйшай адукацыяй – 6 месяцаў, з гiмназiяй – 1,5 года, вучылiшча – 3 г., пачаткова школа – 4 г.

Самая радыкальная з iх – судовая (1864). Новы суд будаваўся на бессаслоўных прынцыпах. Абвешчалася незалежнасць суда ад адмiнiстрацыi. Ен насiў вусны характар. З`явiлася спаборнасць i галоснасць судовага працэсу. Быў створаны iнстытут прысяжных засядателяў. Рэформа пакiнула валасны суд для сялян, духоўны – для духавенства, ваенны – для вайскоўцаў. На Беларусi рэформа пачалася ў 1872 г.

Земская рэформа прадугледжвала стварэнне ў паветах i губернях выбарных устаноў для кiраўнiцтва мясцовай гаспадаркай, народнай асветай, медыцынскiм абслугоўваннем. На Беларусi ў сувязi з паўстаннем 1863 г. Земская рэформа была праведзена ў 1911 г.

Згодна з гарадской рэформай (1870, на Беларусi – 1875), аб`яўлялася ўсесаслоўнасць пры выбары ў гарадскую думу. Аднак права выбiраць i быць абраным мелi толькi тыя, хто плацiў гарадскiя падаткi: буйныя плацельшчыкi, сярэднiя i друбныя плацельшчыкi. Т.ч. новая сiстыма гарадскога самакiравання давала ўладу буйной буржуазii. Рабочыя, служачыя, iнтэлiгенцыя – асноўная маса насельнiцтва гарадоў – не мелi магчымасцi ўдзельнчаць у гарадскiм самакiраваннi як непадатковае насельнiцтва. Гарадская дума займалася добраўпарадкаваннем тэрыторыi горада, арганiзацыяй гарадскога гандлю, транспарту, народная адукацыяй, аховай здароўя, санiтарнымi i супрацьпажарнымi мерамi.

Рэформа школы (1864) i цэнзурная рэформа (1865): школа – усесаслоўная, павялiчвалася колькасць пачатковых школ, пераемнасць розных ступеняў навучання. Гiмназii падзялiлiся на класiчныя i рэальныя. Доступ ва ўнiверсiтэты тым, хто скончыў рэальныя гiмназii, быў абмежаваны. Высокая плата за навучанне. Для жыхароў Беларусi складана было атрымаць вышэйшую адукацыю таму, што не было нiводнай вышэйшай навучальнай установы (выезд за мяжу забараняўся). Па-новаму цэнзурнаму статуту пашыралiся магчымасць друку. На Беларусi да сярэдзiны 80-х гг. усе перыядычныя выданнi залежалi ад урадавых устаноў i праваслаўнай царквы. Такiм чынам, буржуазныя рэформы былi крокам наперад на шляху пераўтварэння феадальная манархii ў буржуазную. Абмежаваны, непаслядоўны характар рэформ на Беларусi быў абумоўлены паўстаннем К.Калiноўскага.

 

Вопрос 20.

Грамадска-палітычны рух у другой палове XIX ст.Паўстанне 1863-1864 гг.

Напрыканцы 50-х гг. у Царстве Польскім пачалася актыўная падрыхтоўка да паўстання.. Мэтай выступлешія было аднаўленне Рэчы Паспалітай у межах 1772 г.

Тайныя таварыствы прытрымліваліся розных падыходаў да паўстання. «Белыя» - магнаты, багатая шляхта, высокае чыноўніцтва - лічылі неабходным скарыстаць зручны знешні факгар у Заходняй Еўропе, каб яна падтрымала іх. Да гэтага часу, на іх думку, неабходна было не рызыкаваць, дзейнічаць у асноўным шляхам перамоў. «Чырвоныя» былі прадстаўлены сярэдняй і дробнай шляхтай, студэнтамі, інтэлігенцыяй, мяшчанамі, каталіцкім духавенствам і выступалі за радыкальныя рэвалюцыйныя меры - за ўзброенае паўстанне.

У Пецярбургу, Маскве, Кіеве студэнцтва з былой Рэчы Паспалітай пачало ствараць тайныя таварыствы, філіялы і гурткі якіх узнікалі ў асобных гарадах Беларусі і Літвы. Яны мелі цесную сувязь састудэнтамі Кракаўскага універсітэта.

Падзеі пачалі паступова разгортвацца ў канцы 1860 - пачатку 1861 г. 27 лютага 1861 г. у час разгону адной з дэманстрацый казакамі расійскага войска загінула пяць чалавек.

Летам 1862 г. у Варшаве быў утвораны Цэнтральны нацыянальны камітэт (ЦНК), кіруючы орган «чырвоных». Яго праграма прадугледжвала нерш за ўсё аднаўленне польскай дзяржавы ў межах былоіі Рэчы Паспалітай, значыць, з уключэннем у яе Літвы, Беларусі, Украіны; перадачу сялянам ва ўласнасць без выкупу і часоваабавязаных адносін надзелаў, якія яны атрымалі па рэформе ад 19 лютага 1861 г.; захаванне памешчыцкага землеўладання і аплату памешчыкам за кошт дзяржавы іямлі, якая была адведзена пад сялянскія надзелы; ураўнаванне.'рамадзянскіх правоў сялян і шляхты; замену падушнага падатку падымным і 25-гадовай рэкрутчыны 3-гадовай вайсковай службай у сваім краі; аднаўленне уніяцкай царквы. Галоўную ролю ў паўстанні ЦПК адводзіў шляхце, дапаможную - сялянам.

22 студзепя 1863 г. было абвешчана паўстанне. У «Маніфесце» і аграрных дакументах выкладалася ранейшая праграма. Адзіным дапаўненнем з’яўлялася палажэнне аб выдзяленні трох моргаў (каля дзвюх дзесяцін) зямлі тым беззямельным сялянам, якія са зброяй у руках падтрымаюць паўстанне.

У кастрычніку 1862 г. старшынёй паўстання стаў 24-гадовы К. Каліноўскі (21.01.1838 10.03.1864), былы студэнт юорыдычнага факультэта Пецярбургскага універсітэта. Ен выступаў за перадачуўсёй зямлі сялянам, разгортваннё сялянскай рэвалюцыі, ліквідацыю шляхты «як гнілой і разбэшчанай касты», прадастаўленне Літве і Беларусі права на самавызначэнне. Свае погляды К. Каліноўскі выказаў у сямі нумарах рэвалюцыйна-дэмакратычнай газеты «Мужыцкая праўда». Першыя паўстанцкі.я атрады з Царства Польскага гірыйшлі ў Беларусь у канцы студзеня 1863 г. Самым буйным з іх быў атрад Р. РагінскагаУсяго на тэрыторыі сучаснай Беларусі з лютага па жнівень 1863 г. адбылося 46 баёў і баявых сутыкненняў паўстапцаў з расійскімі войскамі, з іх ²/„- на тэрыторыі Гародзенскай і Віленскай губерняў

Для адцягнення сялян ад паўсгання царскі ўрадуказамі ад 1 сакавіка і 2 лістапада 1863 г. спыняў часоваабавязаныя адносіны сялян да памешчыкаў, сяляне пераводзіліся на абавязковы выкуп, выкунныя плацяжы зніжаліся на20 %. У кастрычніку 1863 г. было прынята рашэнне аб выдзяленні сялянам, абеззямеленым у 1846 1856 гк, 3-дзесяцінных іямельных надзелаў і аб вяртанні поўных надзелаў тым сялянам, якіх памешчыкі абеззямелілі ў пазнейшыя гады.

3 сярэдзіны мая 1863 г. падаўленнем паўстання ў Беларусі і Літве кіраваў новы віленскі генерал-губернатар М. Мураўёў, які меў надзвычайныя паўнамоцтвы. «Белыя» пад націскам улады адмовіліся ад паўстання. Многія яго ўдзельнікі былі арыштаваны, расстраляны ці павешаны, загінулі ў баявых дзеяннях, перабраліся за мяжу. У такіх умовах у пачатку чэрвеня 1863 г. К. Каліноўскага запрасілі ў Вільню. 3 31 ліпеня ён узначальваў Аддзел кіраўніцтва правінцыямі Літвы, пераўтвораны ў Выканаўчы аддзелЛітвы. 22 жніўня яму перадалі і паўнамоцтвы камісара Варшаўскага ўрада ў Вільні. Аднак дабіцца пералому ў ходзе паўстання К. Каліноўскаму не ўдалося. Да пачатку восені 1863 г. паўстанне ў Беларусі і Літве было задушана.

Царызм жорстка расправіўся з паўстаўшымі ў Беларусі і Літве: 128 чалавек былі пакараны смерцю, 12 483 адпраўлены накатаргу і пасяленне ў Сібір, у арыштанцкія роты. Маёнткі паўстаўшых памешчыкаў канфіскавалі і на льготных умовах прадалі.царскім генералам і чыноўнікам. Мясцовыя памешчыкі былі абкладзены кантрыбуцыяй. Закрываліся або пераўвараліся ў праваслаўныя цэрквы многія касцёлы. Быўзакрыты Горы- Горацкі земляробчы інстытут, скарочана колькасць сярэдніх навучальных устаноў. Многія мясцовыя настаўнікі, медыцынскія работнікі, землямеры, чыноўнікі былі пераведзены ў цэнтральныя раёны Расіі, а замест іх адтуль запрашаліся рускія. Устанаўліваўся рэжым выключных законаў, накіраваны на памяншэнне польскага і ўзмацненне рускага ўплыву.

22 сакавіка 1864 г. у 10 гадзін 30 хвілін на Лукішскай плошчы ў Вільні ў прысутнасці вялікай колькасці людзей быў павешаны 26-гадовы кіраўнік паўстання К. Каліноўскі. Аднакгэтым крокам расійскі ўрад не змог канчаткова расправіцца з настроямі свабоды і незалежнасці беларускага народа.