Геаграфічнае становішча Полацкага княства

станоўчае

· скрыжаванне шляхоў, на водападзеле Балтыйскага і Чорнага мора, шлях з "варагаў у грэкі";

· Полацк – суб'ект міжнароднай палітыкі (росквіт у 12 ст.), моцная дзяржава ва Ўсходняй Еўропе;

· развіццё эканомікі праз гандаль;

· сацыяльнае развіццё;

· культурны ўздым.

адмоўнае

· месцазнаходжанне ў цэнтры Еўропы побач з ваяўнічымі суседзямі па ўсяму перыметру беларускіх граніц;

· адсутнасць натуральных абарончых рубяжоў (горы, мора).

усе гэтыя геапалітычныя     фактары прадвызначылі вострую барацьбу за землі, выгоды.

Знакаміты водны шлях "з варагаў у грэкі" вызначыў высокі статус Полацка, Кіева і Ноўгарада як важных дзяржаўна-палітычных цэнтраў усходніх славян. Наўгародскае княства кантралявала гэты шлях з поўначы, Кіеўскае – з поўдня. Полацкае княжанне размяшчалася пасярэдзіне і стала цэнтрам барацьбы за першынства ва ўсходнеславянскім свеце і стварыла канкурэнцыю Кіеву ў справе аб'яднання зямель.

У 9-10 стст. на тэрыторыі ўсходніх славян склалася сістэма вялікіх і малых княстваў пад назвай "старажытнаруская дзяржава" з цэнтрам у Кіеве (т.зв. Кіеўская Русь). У ваенным і эканамічным плане яно было нетрывалым аб'яднаннем племянных саюзаў. Мэты яго стварэння:

1. Каб разам супрацьстаяць стэпавым вандроўнікам (хазары (казахі), полаўцы, печанегі).

2. Большасць князёў былі сваякамі і ў бітвах супраць ворагаў выступалі разам (полацкія, кіеўскія, наўгародскія, уладзімірскія).

3. Прыняцце хрысціянства на Кіеўскай Русі ў 988 годзе.

Такім чынам, гэта быў аморфны кангламерат этнасаў і пляменаў, якое нельга лічыць дзяржавай у сучасным сэнсе гэтага слова. Гэтую "Імперыю Рурыкавічаў" К.Маркс назваў "недарэчнай", "скараспелай".

Полацк быў заснаваны крывічамі і да апошняй трэці Х ст. не залежыў ні ад Кіева, ні ад Ноўгарада. У другой палове Х ст. у Полацку княжыў Рагвалод, які прыйшоў "з-за мора". З'яўленне асобнага князя ў Полацку сведчыць калі не пра незалежнасць ад Кіева, дык пра ўзрастанне яго самастойнасці.

Адносіны Полацка з Кіевам былі складанымі і супярэчлівымі. У 70-х гг. Х ст. распачалася міжусобная барацьба за кіеўскі стол паміж Яраполкам Кіеўскім і Уладзімірам, які княжыў у Ноўгарадзе. Полацкае княства было дастойным супернікам Кіеву па багаццю і аўтарытэту. Каб жыць у згодзе з Полацкай дзяржавай, кіеўскі князь Яраполк і яго брат наўгародскі князь Уладзімір спрабавалі парадніцца з полацкім валадаром Рагвалодам. У 980 годзе засылалі сватоў да яго дачкі Рагнеды. Рагвалод даў згоду на шлюб сваёй дачкі Рагнеды з больш моцным кіеўскім князем Яраполкам. Наўгародскаму князю Уладзіміру было адмоўлена. Рагнеда адказала: "Не хачу разуць рабыніча". Згодна са старадаўнімі звычаямі, нявеста пасля вяселля павінна была ў знак пакорлівасці зняць абутак свайго жаніха. Адказ Рагнеды абразіў Уладзіміра, бо па сваім паходжанні ён сапраўды быў напалову рабынічам, бо нарадзіўся ад пазашлюбнай сувязі свайго князя-бацькі і ключніцы Малушы (прыслуга). Уладзімір адпомсціў полацкай княжацкай сям'і. "Крывавае вяселле" Уладзіміра з Рагнедай закончылася забойствам Рагвалода, яго 2 сыноў і далучэннем Полацкай зямлі да Кіева на непрацяглы час. Так Полацк быў уключаны ў склад Кіеўскай дзяржавы. Але ўжо ў 988 годзе пасля няўдалага замаху Рагнеды на Уладзіміра, кіеўскі князь вярнуў Рагнеду разам з сынам Ізяславам на Полаччыну. У далейшым Уладзімір падманам забіў свайго брата Яраполка і стаў вялікім кіеўскім князем.

Уладзімір увайшоў у гісторыю як Краснае Сонейка, або Уладзімір-Хрысціцель, таму што з яго імем звязана прыняцце на землях усходніх славян хрысціянства. Кіеўская Русь (старажытнаруская дзяржава ўсходніх славян) пры ім дасягнула свайго найвышэйшага росквіту, было амаль завершана аб'яднанне ўсходнеславянскіх зямель.   

Неўзабаве Ізяслаў Уладзіміравіч заняў полацкі пасад, чым аднавілася полацкая дынастыя і полацкая дзяржаўнасць. Падкрэсліваючы, што полацкія князі чужыя астатнім Рурыкавічам, летапісцы называлі іх "Рагвалодавымі ўнукамі", а астатнія рускія князі зваліся Яраславічамі.

З канца 10 ст. Полацк падпарадкуецца Кіеву. 70 год з 500 знаходзіцца пад уладай Кіева, а астатні час – самастойны. У канцы 10 ст. у Полацку замацавалася свая дынастыя – Рагвалодавічаў-Усяславічаў. Усе нашчадкі Рагнеды і Уладзіміра, якія княжылі ў Полацку, называлі сябе Рагвалодавічамі, а не Рурыкавічамі, як усе астатнія "рускія" князі, а таксама не давалі сваім сынам імя Уладзімір.

Найбольшай магутнасці Полацкае княства дасягнула у XIІ ст. пры князях Брачыславе (1003-1044 гг.) і Усяславе Брачыслававічы (Чарадзей), унука Ізяслава (1029-1101 гг.). Сто гадоў бацька з сынам паспяхова кіравалі дзяржавай. У войнах з Кіевам і Ноўгарадам адстойвалі сваю незалежнасць і значна пашырылі межы дзяржавы.

Брачыслаў стаў першым дамагацца аб'яднання пад уладай Полацка крывіцкіх земляў. У 1021 годзе ён ажыццявіў паход на Наўгародскае княства, у выніку якога атрымаў стратэгічныя гарады Усвяты і Віцебск, неабходныя для ўмацавання пазіцый на шляху "з варагаў у грэкі". Пры Брачыславе ў ніжнім рэчышчы Дзвіны пабудаваны гарады Кукенойс і Герцыка (парты), зараз гэта тэрыторыя Латвіі. Праз іх Полацкае княства цалкам кантралявала гандлёвы шлях па Дзвіне да Балтыйскага мора, збірала даніну з балцкіх плямёнаў латгалаў і ліваў.

Яшчэ больш паслядоўна мацаваў самастойнасць Полацкага краю Ўсяслаў, празваны у народзе Чарадзеем.Чвэрць стагоддзя ён правёў у войнах: 1065 – паход Усяслава на Пскоў, 1066 – Ноўгарад, 1067 – зняў званы з наўгародскай Сафіі ў знак падначалення, за што кіеўскія Яраславічы адпомсцілі яму разбурэннем Менска і бітвай на Нямізе ў тым жа годзе. Пераможцы пасля гэтага падманам захапілі Усяслава ў палон і пасадзілі ў вязніцу ў Кіеве. Але ў 1068 годзе кіеўляне ўзнялі бунт супраць кіеўскага князя Ізяслава, вызвалілі Ўсяслава і абвясцілі яго кіеўскім князем. Калі ж Ізяслаў прыйшоў адбіраць кіеўскі пасад з польскім войскам, Усяслаў збег у Полацк, але потым вымушаны быў пакінуць і яго. Ён знайшоў прытулак у фінскіх плямёнаў і з іх дапамогай у 1071 годзе аднавіў сваё княжанне ў Полацку, але самастойнасць палачан была непарушнай.

Такім чынам, князь Усяслаў зведаў перамогі і паражэнні, захоплены падманам сядзеў у кіеўскай турме, быў вызвалены і запрошаны/ абвешчаны вялікім кіеўскім князем, але неўзабаве кінуў княжанне і вярнуўся на радзіму.

Пры Ўсяславе Чарадзеі Полацкае княства дасягнула найбольшай магутнасці і росквіту. Полацкае княства стала буйной еўрапейскай дзяржавай і займала амаль палову тэрыторыі сучаснай Беларусі. На ўсходзе яно межавала са Смаленскім княствам, на поўдні – з Тураўскім, на захадзе – з Літвой, земгаламі і іншымі балцкімі і фінскімі плямёнамі, на поўначы – з Наўгародскай зямлёй. Уладанні полацкіх князёў распасціраліся далёка ўніз па Дзвіне і дасягалі ўзбярэжжа Балтыйскага мора. Усяслаў пабудаваў Сафійскі сабор у Полацку, хоць сам доўгі час быў язычнікам. Пасля яго смерці закончылася цэлая эпоха ў развіцці беларускай дзяржаўнасці. Полацкая зямля была падзелена паміж шасцю сынамі і двума ўнукамі Ўсяслава на ўдзельныя княствы: Менскае, Друцкае, Усяслаўскае, Лагожскае, Віцебскае, Лукомльскае. Такі падзел на асобныя княствы быў гістарычна прадвызначаны: эпоха феадальнай раздробленасці не абмінула Беларусь. І хаця Полацк захаваў статус "стольнага горада", уплыў яго на іншыя ўдзелы слабеў.

Акрамя таго, палачанам па-ранейшаму прыходзілася змагацца з кіеўскімі князямі – Ўладзімірам Манамахам і яго сынам Мсціславам, а ў першай палове ХІІІ ст. з Лівонскім і Тэўтонскім ордэнамі. Кіеўскія князі неаднойчы нападалі на полацкія землі. Напрыклад, Уладзімір Манамах двойчы, у 1116 і 1119 годзе нападаў на Менск, пакуль не паланіў менскага князя Глеба Ўсяславіча. У 1129 годзе кіеўскі князь Мсціслаў Уладзіміравіч пасадзіў у Полацку прадстаўніка сваёй дынастыі, а ўсіх полацкіх князёў выслаў у Візантыю. Але ў 1132 годзе полацкія князі зноў занялі Полацкі пасад. У другой палове 12 ст. на Полаччыне пачаліся міжусобіцы, і з гэтага часу Полацкая зямля знікае са старонак летапісаў. У сярэдзіне 13 ст. тут ужо княжыў літоўскі князь Таўцівіл, а ў 1307 годзе Полацкае княства ўвайшло ў склад ВКЛ, дзе мела аўтаномію. У знак прызнання асобнага становішча полацкая зямля мела сваіх князёў – пры Гедыміне тут уладарыў яго родны брат, а потым – сын, пры Альгердзе – старэйшы сын Андрэй. Гэта быў апошні полацкі князь, які загінуў у 1399 годзе ў бітве з татарамі пры Ворскле.

Полацкае княства было першай беларускай дзяржавай, якая мела сапраўдны суверэнітэт, само распараджалася сваім лёсам. На працягу 5 стагоддзяў яно захоўвала ўсе важнейшыя атрыбуты дзяржаўнасці, праводзіла самастойную ўнутраную і знешнюю палітыку.

Тураўскае княства.

Акрамя Полацкай дзяржавы, на беларускіх землях у Х ст. сфарміравалася другое па значэнню ранняе сярэдневяковае дзяржаўнае аб'яднанне – Тураўскае княства (Т.К.). Спачатку гэта быў аднародны ў этнічных адносінах племянны саюз дрыгавічоў (рассяліліся ў басейне Прыпяці) ў адрозненні ад поліэтнічнага Полацкага княжання. Летапісных звестак пра Тураўскую зямлю мала. У недатаванай частцы "Аповесці мінулых гадоў" (да сярэдзіны 9 ст.) паведамляецца, што свае княжанні мелі паляне, драўляне, дреговічі. Упершыню Т.К. згадваецца пад 980 годам. У яго склад уваходзілі гарады Тураў, Клецк, Пінск, Слуцк. Князь Тур, які прыйшоў з-за мора, як і Рагвалод, – заснавальнік горада. Гэта адбылося прыкладна ў 960-970 гг. Т.К. аб'ядноўвала не ўсю этнічную тэрыторыю дрыгавічоў. Значныя плошчы дрыгавіцкіх земляў па розных прычынах былі адарваны ад асноўнага этнічнага масіву і належалі больш моцным суседзям – Полацкаму, Кіеўскаму, Чарнігаўскаму і Ўладзіміра-Валынскаму княствам.

Паступова гэтае родаплемянное этнічнае аб'яднанне пераўтварылася ў феадальную дзяржаву з тэрытарыяльна-палітычнымі сувязямі. Т.К. развівалася як самастойная дзяржава з адпаведнымі атрыбутамі: тэрыторыяй, вярхоўнай уладай, войскам. Да 980-х гадоў тут была мясцовая княжацкая дынастыя.

З часоў кіравання Ўладзіміра Святаславіча ў Кіеве (980 г.) Тураў трапляе пад уладу Кіева. Былі спробы вызваліцца ад кіеўскай залежнасці, але беспаспяхова. Поўнасцю падпарадкаванай Кіеву Т.К. было пры Яраславе Мудрым (другім сыне Рагнеды і Уладзіміра), які ў 1019 г. заняў абодва пасады – і Кіеўскі, і Тураўскі. Пасля яго смерці ў 1054 годзе Т.К. 40 гадоў жыло асобна ад Кіева. Пры Ўладзіміры Манамаху і яго спадкаемцах Тураў зноў трапляе пад уладу Кіеўскай Русі на 60 гадоў.

  Чаму так упарта змагаліся за тураўскі пасад?

1. зручнае геаграфічнае становішча (прыпяцкае адгалінаванне воднага шляху "з варагаў у грэкі", сувязі Кіева з Захадам, плацдарм барацьбы з яцвягамі, палякамі, Літвой, палачанамі);

2. добрыя прыродныя і кліматычныя ўмовы, багатыя ўраджайныя землі;

3. Тураўскі пасад быў своеасаблівым плацдармам для пераходу на кіеўскі прастол, якім карысталіся іншыя князі (Святаполк Уладзіміравіч у 1015 г., Усяслаў Яраславіч у 1054 г., Святаполк Усяславіч у 1092 г., Вячаслаў Уладзіміравіч у 1139 г.).

Гісторыя Т.К. У 960-970-х гг. Т.К. было самастойным, у яго ўваходзілі гарады – Пінск, Берасце, Слуцк, Клецк і інш. Але з часу княжання Ўладзіміра Святаславіча Тураўская зямля на доўгі час трапіла пад уладу Кіева. Тураўшчына як воласць уваходзіла ў склад Кіеўскай зямлі, але ніколі не станавілася яе арганічнай часткай. Кіеўскія князі рабілі намеснікамі Турава сваіх старэйшых сыноў. Такім чынам, тураўскі пасад быў своеасаблівым плацдармам для пераходу на кіеўскі стол (Святаполк Уладіміравіч у 1015 г., Ізяслаў Яраславіч у 1054 г. і інш.).

Святаполк Уладзіміравіч у змове з цесцем, польскім карлём, хацеў сам заняць кіеўскі стол, але быў раскрыты і пасажаны ў поруб. У 1015 годзе ён пасля смерці бацькі заняў кіеўскі пасад, але прайграў барацьбу брату Яраславу, потым вымушаны быў жыць у выгнанні. Пры Яраславе Мудрым Тураў быў перададзены старэйшаму сыну Ізяславу, якому дастаўся вялікакняскі пасад па бацьку ў 1054 годзе.

Шкода з-за адсутнасці сваёй дынастыі ў Тураве была відавочнай: кіеўскія князі глядзелі на гэтую зямлю як на воласць, парушалі яе тэрытарыяльную цэласнасць, раздавалі яе гарады. Т.К. доўгі час знаходзілася ў складзе Паўднёвай Русі, але ніколі не злівалася з ёй, яно заставалася цэласным тэрытарыяльна і самастойным эканамічна, а залежнасць часта абмяжоўвалася падатковымі абавязкамі, штогадовай выплатай даніны. Канчатковую незалежнасць ад Кіева Т.К. атрымала толькі ў 1158 годзе, калі прастол у Тураве заняў князь Юрый Яраславіч, які стаў заснавальнікам мясцовай тураўскай дынастыі. Кіеў вымушаны быў падпісаць пагадненне аб самастойнасці Тураўскай зямлі. У другой палове 12 ст. пры сынах Юрыя Яраславіча Тураўская зямля перажыла працэс драблення. Пасля смерці Юрыя Яраславіча яна была падзелена на ўдзельныя княствы паміж яго сынамі – Тураўскае, Пінскае, Дубровіцкае, Слуцкае, Клецкае. У адрозненні ад Полацка, Тураўшчына не зведала міжусобных войнаў. З апошняй трэці 12 ст. звестак пра Тураўскую зямлю ў летапісах вельмі мала. Сярод удзелаў асаблівае значэнне набыў Пінск, дзе вылучылася асобная дынастыя князёў. Не дзіўна, што пры сваёй дробнасці Турава-Пінская зямля ў пачатку 13 ст. трапіла пад уплыў больш моцнага Галіцка-Валынскага княства, а ў к.13-пач. 14 ст. палескія землі былі далучаны да ВКЛ. У 1362 г. Кіеў і ўся зямля кіеўскага княства адышлі да ВКЛ.

Акрамя вышэйназваных княстваў, у 11-12 стст. на тэрыторыі Беларусі існавалі Смаленскае, Гарадзенскае, Навагародскае і іншыя княствы – ўсяго 20.

   Смаленскае княства (С.К.).

С.К. было заснавана смаленскай групоўкай крывічоў у 9-10 стст. на абшарах Верхняга Падняпроўя і Падзвіння. З канца 9 ст. яно трапіла ў залежнасць ад Кіева і да пачатку 12 ст. было яго ўдзельным княствам. Смаленшчына практычна ніколі не ваявала супраць Кіева, не зведала і ўнутраных міжусобіц. У самастойную зямлю выдзелілася ў 1120-х гадах, калі тут усталявалася мясцовая дынастыя на чале з Расціславам Мсціславічам. Гады яго княжання сталі перыядам росквіту і пашырэння межаў Смаленскага княства, узрастання яго ролі ў агульных усходнеславянскіх працэсах. І калі Полаччына, знясіленая войнамі з Кіевам і ўнутраным разладам зусім аслабела, то Смаленшчына, наадварот, увабралася ў сілу.

У другой палове 12 стагоддзя яно стала дамагацца ўплыву на суседнія Полацкую і Ноўгародскія землі і пашырэння сваёй тэрыторыі за іх кошт. Ва ўладанні смаленскіх князёў трапілі Крычаў, Копысь, Ворша. Калі ў сярэдзіне 12 ст. Полацк і Менск былі занятыя ўпартай барацьбой паміж сабой за лідэрства ў дзяржаве і палачане звярнуліся па дапамогу да смаленскага князя, той удала выкарыстаў зручны момант. Расплатай за дапамогу быў захоп Віцебска і Друцка.

У гэты час Смаленск імкнецца аб'яднаць пад сваёй уладай усе крывіцкія землі. Менавіта пры Расціславе Смаленск распаўсюдзіў таксама сваю ўладу і на паўночныя землі радзімічаў, што жылі ў беларускім Пасожжы. Двойчы быў захоплены і знішчаны г.Гомель (у 1127 і 1142 гг.).

У канцы 12 ст. адбылася палітычная кансалідацыя Полаччыны, і ўсе князі Полацкай дынастыі аб'яднанымі сіламі змаглі вярнуць Віцебск і Друцк. Смаленск перастае дамагацца беларускіх земляў і ў першай палове 13 ст. прыходзіць у заняпад. У 70-я гг. 13 ст. Смаленскае княства падвяргалася татара-мангольскаму нашэсцю, а ў 1405 г. князь Вітаўт далучае яго да ВКЛ. Старажытны Гомель ("Гомій") быў адным з цэнтраў радзімічаў, значным асяродкам славянскай каланізацыі гэтага краю. Паводле летапісаў, радзімічы захоўвалі сваю аўтаномію ад Кіева да канца 10 ст. Іх залежнасць абмяжоўвалася выплатай падаткаў, удзелам радзіміцкіх атрадаў у паходах кіеўскіх князёў. З другой паловы 11 ст. Гомель пераходзіць у склад Чарнігаўскага княства, а ў 13 ст. – становіцца цэнтрам удзельнага Гомельскага княства, важнейшым ваенна-адміністрацыйным цэнтрам ніжняга Пасожжа. Беларускія гарады Мазыр і дрыгавіцкі Брагін уваходзілі ў Кіеўскае княства, з сярэдзіны 14 ст. – у ВКЛ.

Такім чынам, перыяд старажытных княстваў пацвярджае вывад аб тым, што не існавала адзінай старажытнай дзяржавы, дзе б разам жылі і развіваліся ўсе 3 усходнеславянскія народы. Кіеўская Русь ніколі не была адзінай ні этнаграфічна, ні палітычна. Не існавала і адзінай старажытнарускай народнасці, ад якой быццам бы паходзяць беларусы, украінцы і рускія. Іх этнагенез з самага пачатку праходзіў на розных тэрыторыях, у выніку ўзаемадзеяння розных этнічных субстратаў. Насельніцтва княстваў не мела галоўнай прыкметы, якая ўласціва любой этнічнай супольнасці, – агульнай самасвядомасці і агульнай саманазвы. Не толькі Полацк, але і Ноўгарад, і Растоў, і Разань не лічыліся Руссю, а часам нават супрацпастаўляліся ёй. За Ўладзіміра-Суздальскай зямлёй назва Русь замацавалася толькі ў другой палове 13 ст., тады, калі насельніцтва Беларусі ўжо складала асобную этнічную супольнасць.

9. Сацыяльна-эканамічнае становішча і грамадска-палітычны лад першых дзяржаўных утварэнняў на тэрыторыі Беларусі.