Палітычная і прававая культура беларускага народа. Статуты ВКЛ – выдатныя помнікі прававой і палітычнай культуры.

Выдатнымі помнікамі прававой і палітычнай культуры беларускага народа з’яўляюцца тры Статуты Вялікага Княства Літоўскага, якія ўзбагацілі еўрапейскі вопыт сістэматызацыі і кадыфікацыі заканадаўства, чаго яшчэ не было ні ў адной краіне свету. Феадальная саслоўная сістэма Еўропы, што існавала стагоддзямi, асвячаючы сваю неабмежаваную ўладу імем Бога, у XVI ст. пачала даваць збой пад націскам нарастаючых сіл новага грамадска-палітычнага ладу. І хоць гэта былі зводы законаў феадальна-сярэдневяковага права, у іх даволі выразна прасочваліся тэндэнцыі новай прававой свядомасці. Яны асноўваліся на гуманістычным светапоглядзе, у аснове якога ляжалі тры галоўныя фактары: вучэнне пра самадастатковую каштоўнасць чалавечага жыцця, пра духоўную свабоду і натуралізм, як пераважны спосаб інтэрпрэтацыі чалавека і сацыяльна-прыроднай рэальнасці.

Першы звод законаў у феадальнай Еўропе — Статут ВКЛ 1529 года — рыхтаваўся на працягу 7 гадоў спецыяльнай камісіяй, створанай па ініяцыятыве Сойма і адобранай Вялікім князем. За асноўную крыніцу было ўзята звычаёвае права беларускіх земляў, нормы пісанага права, што ўтрымліваліся ў раней выдадзеных земскіх Прывілеях і Судзебніку, а таксама было ўнесена шмат новых палажэнняў, раней не прымяняемых у ВКЛ. У Статуце адбыўся пераход ад выкарыстання мясцовага права да ўніфікацыі і кадыфікацыі прававых норм у рамках усёй дзяржавы.

Вучоныя мяркуюць, што магчыма ўдзел у яго складанні прымаў Францыск Скарына, бо ідэі, выказаныя ім аб праве ў прадмовах, знайшлі ўвасабленне ў Статуце. Бо ў гэты час у Вільні, дзе ствараўся Статут, Скарына якраз адчыніў першую ва Усходняй Еўропе друкарню і пачаў выдаваць кнігі на беларускай мове.

Першы Статут складаўся з 13 раздзелаў, якія ў сваю чаргу падзяляліся на артыкулы. Спачатку іх было 245, пазней — 283, пасля дапаўненняў у 30-я гады ХVI ст. Многія гісторыкі памылкова называюць яго кодэксам. Гэта няправільна, бо кодэкс — заканадаўчы акт, у якім сістэматызавана выкладзены нормы права, што належаць да якой-небудзь адной яго галіны. Тут жа былі сабраны і размеркаваны ў пэўным парадку нормы дзяржаўнага, грамадзянскага, крымінальнага, адміністрацыйнага, зямельнага, працэсуальнага, сямейнага і іншых галін права, што ўласціва для зводу законаў.

Пад уплывам ідэй гуманізму ў Статут 1529 г. былі ўпершыню ўнесены такія прагрэсіўныя нормы, як суверэннасць дзяржавы, адзінства права, яго свецкі характар, талерантнасць, добрыя адносіны да іншых этнасаў ВКЛ, прававое становішча розных саслоўяў і сацыяльных груп насельніцтва. Цікавасць выклікае правіла, якое некалькі абмяжоўвала самавольства магнатаў, згодна з якім асобы «як убогія, так і багатыя» павінны былі судзіцца па адных нормах, выкладзеных у Статуце.

Вялікі князь (у Статуце — гаспадар) абавязваўся захоўваць тэрытарыяль-ную цэласнасць дзяржавы, не дапускаць іншаземцаў на дзяржаўныя пасады у ВКЛ, не даваць ім маёнткаў, земляў, не адбіраць у мясцовых феадалаў пасады і маёмасць без суда, захоўваць існуючыя законы і выдаваць новыя толькі з панамі раднымі.

Больш дакладным станавілася судаводства, абвяшчаўся прынцып публічнасці правасуддзя, роўнасці бакоў у судзе, права абвінавачанага на абарону з удзелам адваката.

Значная ўвага надавалася сямейна-шлюбнаму праву. Так, было пазначана абяцанне ад імя вялікага князя не выдаваць дзяўчат замуж прымусова, а толькі з іх асабістай згоды, што было даволі прагрэсіўнай з’явай на той час.

Першы Статут ВКЛ мае важнае значэнне і як выдатны помнік культуры і мовы беларускага народа. У адрозненне ад Заходняй Еўропы, у якой карысталіся рымскім правам, выкладзеным на незразумелай для многіх лацініцы, ён быў даступны ўсім пісьменным людзям і даваў магчымасць вывучаць лексіку і стыль беларускай мовы, на якой быў напісаны, а таксама дзяржаўна-прававую тэрміналогію таго часу. Значэнне Статута 1529 г. і ў тым, што гэта быў першы ў Еўропе сістэматызаваны збор законаў, ён стаў трывалай асновай для далейшага развіцця беларускага заканадаўства.

Істотныя сацыяльна-эканамічныя пераўтварэнні ў ВКЛ ужо з сярэдзіны ХVI ст. патрабавалі і зменаў у заканадаўстве. Рост і павелічэнне феадальнай уласнасці ўзмацнялі сацыяльны прыгнёт і абеззямельванне сялянства, пашыраўся рэфармацыйны рух, узвышалася роля гараджан. У палітычным жыцці аслабляўся ўплыў знатнай арыстакратыі і падымалася значэнне новых буйных феадалаў, такіх як Радзівілы, Сапегі, Хадкевічы, Кішкі і іншыя.

Адпаведная камісія па падрыхтоўцы праекта новага статута была створана ў 1557 годзе з 10 чалавек, як меркавалася — з 5 католікаў і 5 праваслаўных. У яе ўвайшлі маршалкі, суддзі, юрысты-практыкі і навукоўцы, але дакладны склад усіх аўтараў гэтай «Хартыі правоў і вольнасцей шляхецкіх» застаўся невядомым. Працай па складанню другога Статута кіраваў выдатны беларускі дзяржаўны дзеяч, канцлер ВКЛ, маршалак земскі Мікалай Радзівіл Чорны, дапамагаў яму маршалак дворны (пазней падканцлер і канцлер) Астафей Валовіч.

Канчаткова Статут быў ухвалены на Бельскім сойме 1564 года, але справа зацягнулася, і законную сілу ён набыў толькі 1 сакавіка 1566 г. З улікам зменаў, якія адбыліся ў грамадстве за прайшоўшы з 1529 года час, у новым Статуце больш грунтоўна і ўсебакова былі сістэматызаваны асноўныя нормы жыцця ў ВКЛ.

Да найбольш важных прынцыпаў належыць дзяржаўнае права, што вызначыла новы склад адміністрацыйна-тэрытарыяльнага дзялення ВКЛ на ваяводствы і паветы, яго суверэнітэт, парадак утварэння і дзейнасць дзяржаўных органаў, правы і прывілеі пануючага класа. Згодна Статута, шляхта ўсіх веравызнанняў упершыню атрымлівала роўныя правы і доступ да дзяржаўных пасад нараўне з буйнымі феадаламі, вызначалася іх агульная падсуднасць.

Упершыню ў свеце Статут 1566 г. замацоўваў абмежаванне ўлады вялікага князя вальным (агульным) соймам. Многія важныя пытанні (аб падатках, аб вайне і інш.) мог вырашаць толькі сойм, пасламі якога былі магнаты, шляхта. Таксама ўпершыню тут адзначалася аддзяленне суда ад органаў улады і кіравання. У гэтым Зборы нормаў дзяржаўнага, зямельнага, адміністрацыйнага, цывільнага, сямейнага, крымінальнага, працэсуальнага права была ўпершыню сфармулявана прэзумпцыя невінаватасці, пакуль што толькі для прадстаўнікоў вышэйшага саслоўя (у Статуце 1588 г. гэтая норма будзе раўспаўсюджана на ўсіх жыхароў ВКЛ).

Больш поўна і выразна было паўторана палажэнне першага Статута аб тым, што толькі грамадзяне ВКЛ мелі права займаць дзяржаўныя пасады, набываць зямлю, валодаць маёмасцю, такім чынам дзяржава абаранялася ад наплыву чужаземцаў. Гэтая накіраванасць Статута супраць захопніцкіх тэндэнцый польскіх феадалаў сведчыць аб памылковасці тэзіса некаторых гісторыкаў, якія сцвярджалі, нібыта шляхта ВКЛ імкнулася да уніі з Польшчай і страты сваёй незалежнасці.

Было пашырана права ліцвінаў выезду за мяжу і свабоднага вяртання на радзіму — цяпер яно распаўсюджвалася не толькі на прадстаўнікоў княжацкага роду і шляхты, але і на людзей «усякага саслоўя», асабліва «для набыцця навук...»

Але не трэба лічыць Статут 1566 г. (як дарэчы, і першы Статут) ідэалам дэмакратыі новай эпохі. Аналіз прававых норм паказвае, што створаны ён быў у адпаведнасці з воляй феадалаў. А паколькі асноўную частку ядра дзяржавы складалі беларускія землі, то нормы права, пажаданыя і выгадныя беларускім феадалам, зрабіліся абавязковымі для ўсіх. Гэта была па сутнасці сваеасаблівая «шляхецкая дэмакратыя», феадальная канстытуцыя, нормы якой былі накіраваны на абарону суверэнных правоў дзяржавы і інтарэсаў феадалаў, гарантавалі ім правы, свабоды і прывілеі ў дзяржаўным кіраванні, садзейнічалі ўмацаванню іх становішча ў краіне. Ды інакш і быць не магло ў той час.

Як адзначаў рэдактар трэцяга Статута Леў Сапега, феадалы твораць пажаданае ім права, і нават вялікі князь абавязаны падпарадкоўвацца іх волі. Гэтыя словы адлюстроўвалі сапраўдныя суадносіны сацыяльных сіл у дзяржаве. І вядома ж, класавае і саслоўнае дзяленне грамадства ў ХVI ст. выразна праявілася і ў помніках права — Статутах 1529, 1566 і 1588 гадоў.

Тым не менш, сістэматызацыя беларускага заканадаўства ў Статуце 1566 г. сведчыць аб тым, што грамадскія адносіны ў ВКЛ таго часу былі на больш высокім узроўні, чым у іншых краінах, а таксама меліся тэарэтычна і практычна падрыхтаваныя юрысты, якія змаглі адлюстраваць і замацаваць гэтыя адносіны ў зводзе законаў.

Другі Статут на Беларусі дзейнічаў нядоўгі час. Як вядома, у 1569 г. паміж ВКЛ і Польшчай была заключана Люблінская унія, у выніку якой створана Рэч Паспалітая. Заканадаўства ВКЛ трэба было прывесці ў адпаведнасць з актам Люблінскай уніі і новым становішчам дзяржавы.

Створаная па рашэнню Люблінскага сойма ў 1569 г. камісія павінна была падрыхтаваць праект новага Статута Рэчы Паспалітай і канчаткова аформіць ліквідацыю ВКЛ як самастойнай дзяржавы. Аднак гэтая камісія ніякіх слядоў працы не пакінула і ў 1572 г. была распушчана, бо ўлады ВКЛ пачалі ігнараваць акт Люблінскай уніі, шэраг яе артыкулаў не выконваўся. Дзяржава па-ранейшаму заставалася самастойнай, звязанай з Польшчай толькі тым, што быў адзін кароль і агульны сойм. У Вялікім княстве захаваўся ўласны ўрад, свая армія і сваё заканадаўства. Польскія феадалы вымушаны былі пагадзіцца з новым тлумачэннем акта Люблінскай уніі, як саюза дзвюх раўнапраўных дзяржаў.

Згодна з пажаданнямі беларуска-літоўскіх феадалаў і насуперак патрабаванням польскіх магнатаў, двойчы (у 1574 і 1578 гг.) у Статут уносіліся змены і дадаткі да крымінальнага, грамадзянскага і судовага права. У 1581 г. быў прыняты закон аб утварэнні Вышэйшага суда ВКЛ — Галоўнага трыбунала. У гэтым жа годзе пачалася праца па падрыхтоўцы новага праекта Статута, галоўнай мэтай якога было захаванне свайго ўласнага права і дзяржавы.

Статут 1588 г. быў падрыхтаваны на высокім тэарэтычным узроўні кваліфікаванымі прававедамі таго часу пад кіраўніцтвам выдатных дзяржаўных і грамадскіх дзеячаў ВКЛ, патрыётаў Беларусі канцлера Астафея Валовіча і падканцлера Льва Сапегі. Гэты Звод законаў заканадаўча аформіў захаванне Вялікага княства Літоўскага як самастойнай дзяржавы (насуперак акту Люблінскай уніі). У гэтым галоўнае значэнне яго дзяржаўна-прававых норм. Складальнікі Статута не ўнеслі ў яго ніводнага артыкула, які б мог быць выкарыстаны на шкоду дзяржаўнай самастойнасці. Беларуская мова была замацавана як дзяржаўная. Нормы дзяржаўнага права другога Статута былі поўнасцю перанесены ў трэці, толькі з невялікімі дапаўненнямі і ўдакладненнямі. Складальнікі новага Статута нібы не заўважылі акта Люблінскай уніі аб уключэнні ВКЛ у склад Польшчы. Гэта з’яўляецца пац-вярджэннем таго, што беларуская шляхта варожа ставілася да поўнага зліцця з Польшчай, а пагаджалася на цесны саюз дзвюх раўнапраўных дзяржаў. Па гэ-тай прычыне дэпутаты ад Польшчы адмовіліся зацвердзіць Статут на агульным сойме Рэчы Паспалітай, і ён уводзіўся ў дзеянне прывілеем Жыгімонта ІІІ Вазы ад 28 студзеня 1588 г.

Ён быў самым дасканалым з усіх трох зводаў законаў і складаўся з 14 раз-дзелаў, кожны з якіх меў ад 9 да 105 артыкулаў (усяго 487). У яго ўвайшлі нор-мы канстытуцыйнага права, чаго на той час не было ў заканадаўчай практыцы іншых еўрапейскіх краін, а таксама — адміністрацыйнага, ваеннага, судова-працэсуальнага, шлюбна-сямейнага і апякунскага, спадчыннага, зямельнага, ляснога і паляўнічага, крымінальнага права. На жаль, няма магчымасці спыняц-ца на кожнай з іх. Сістэматызацыя прававых норм у Статуце рабілася на новых прынцыпах, уласцівых для пераходнай эпохі ад Сярэдневечча да Новага часу: абмежаванне ўлады і выбарнасць Гасудара, падзел улады паміж Соймам (зака-надаўчая), Вялікім князем і Радай (выканаўчая) і Галоўным трыбуналам і мяс-цовымі судамі (судовая); абвяшчэнне неабходнасці прытрымлівацца дзяр-жаўнага суверэнітэту, адзінства права для ўсёй дзяржавы і ўсіх свабодных люд-зей.

Ідэі гуманізму адбіліся і на нормах грамадзянскага, сямейнага, крымінальнага, прыродаахоўчага права. Так, у пэўнай ступені гарантаваліся маёмасныя і асабістыя правы мяшчан, асабліва ў гарадах, маючых т. зв. Магдэ-бургскае права (раздз. VII), абмяжоўвалася адказнасць за чужую віну і абвяш-чаўся прынцып асабістай адказнасці вінаватай асобы, не ўскладаючы яе на дзя-цей ці бацькоў (раздз. ХІ); вольныя людзі ні за якое злачынства не маглі быць аддадзены ў вечную няволю (раздз. VIII). Роўнымі правамі на беларускай зямлі карысталіся яўрэі і татары, што было незвычайнай з’явай па тым часе. Так, за забойства яўрэя ці татарына злачынца прыгаворваўся да смяротнага пакарання, асабліва калі быў злоўлены на «гарачым учынку» (раздз. ХІІ). Абараняліся пра-вы жанчыны, яе матэрыяльнае забеспячэнне пры разводзе, а таксама ўдавы і яе дзяцей. За злачынства, здзейсненае ў адносінах да жанчыны, прадугледжвалася двайное пакаранне.

Упершыню ў свеце Статут прадугледжваў крымінальную адказнасць шляхціча за забойства простага чалавека, што само па сабе на той час было прагрэсіўнай з’явай. Аднак працэсуальны парадак даказвання віны шляхціча быў настолькі складаным, што здзейсніць гэтую норму было амаль немагчыма. Меры пакаранняў залежалі таксама ад саслоўнай прыналежнасці. Так, за забой-ства шляхціча спаганялася на карысць яго сваякоў 100 копаў грошай, а за ча-лядніка — толькі 20 (1 капа = 60 адзінкам).

Нягледзячы на жорсткасць прадугледжаных Статутам пакаранняў, яны былі найбольш гуманнымі ў параўнанні з іншымі еўрапейскімі краінамі. Гэта праяўлялася ў адмене смяротнай кары для цяжарных жанчын, крымінальнага пакарання дзяцей, падлеткаў і інш.

Ці не адным з першых у Еўропе Статут 1588 г. рашуча паўстаў на абарону прыроды, падтрымку і павелічэнне яе рэсурсаў, рацыянальнае іх выкарыстанне. Дзікія каштоўныя жывёлы і птушкі, дрэвы і расліны трапілі пад ахову закона, за нарушэнне якога вінаватыя прыцягваліся да матэрыяльнай адказнасці. Так, за забойства зубра ці знішчэнне месцаў пражывання баброў штраф складаў 12 рублёў, за разбурэнне сакалінага ці лебядзінага гнязда — 3 рублі (для пара-ўнання — конь ці рабочы вол каштавалі 2–3 рублі). Упершыню ўзмацнялася адказнасць за лясныя пажары і інш. Дзякуючы гэтым нормам, іх няўхільнаму выкананню, беларуская зямля змагла захаваць да нашага часу рэдкія віды звя-роў, птушак, раслін.

Статут абагульніў тагачасныя і распрацаваў новыя дзяржаўна-прававыя ідэі, многія з якіх апярэджвалі свой час. Ён прасякнуты ідэяй усталявання пра-вавой дзяржавы, у якой дзейнасць усіх дзяржаўных органаў і службовых асоб павінна цалкам адпавядаць закону. Выкладзеная ў Статуце прававая сістэма

ВКЛ і праз 200 гадоў пасля выдання лічылася самым выдатным зборам законаў у Еўропе, які значна паўплываў на развіццё права Прусіі, Польшчы, Украіны, Расіі і іншых краін. Сусветная прававая і палітычная культура значна ўзба-гацілася за кошт Статута ВКЛ, дзейнасць якога была забаронена расійскімі ўладамі ў 1840 г.

20. Пачатак беларускага кнігадрукавання. Грамадская думка, асвета, адукацыя. Дзейнасць Ф. Скарыны, С. Буднага і іншых асветнікаў.

Нацыянальна-культурнае Адраджэнне на Беларусі звязана з імёнамі выдатных гуманістаў-асветнікаў, дзякуючы якім наша культура ў ХVI ст. да-сягнула «залатога веку» у сваім развіцці, заняла дастойнае месца ў агуль-наеўрапейскай цывілізацыі.

Францыск Скарына (каля 1490 – каля 1550 гг.) стаіць у першым радзе сла-вутых гістарычных імён сусветнага значэння і з’яўляецца нацыянальнай гор-дасцю беларускага народа. Вучоны-энцыклапедыст, таленавіты пісьменнік і плённы публіцыст, арыгінальны мысліцель і асветнік, вялікі гуманіст і патрыёт, выдатны філолаг і перакладчык, першадрукар і мастак, высокаадукаваны док-тар свабодных навук і медыцыны — адзін пералік яго шматграннага таленту займае значнае месца. Сваёй адукаванасцю і дзейнасцю ён мог зрабіць гонар любой дзяржаве.

Жыццёвы шлях Скарыны, які прадвызначыў яго лёс і вывеў на арэну сус-ветнай вядомасці, распачаўся з Кракаўскага універсітэта, цэнтра польскай куль-туры. Ён не толькі атрымаў тут вышэйшую адукацыю ў 1506 г., але і пазна-ёміўся з еўрапейскай друкаванай кнігай. Магчыма тут у яго зарадзілася жадан-не даць свайму народу першую друкаваную кнігу на роднай мове. Але каб здзейсніць гэтую мару, яму спатрэбілася яшчэ 10 падрыхтоўчых гадоў. За гэты час ён атрымаў (у 1512 г.) званне доктара медыцынскіх навук у Падуанскім універсітэце.

Пры фінансавай падтрымцы віленскага бурмістра Якуба Бабіча Ф. Ска-рына апынуўся ў Празе, дзе ў 1517 г. заснаваў сваю першую друкарню і пачаў выпускаць кнігі на роднай яму старабеларускай мове. Першая кніга «Псалтыр» была надрукавана яшчэ на царкоўна-слявянскай, блізкай да беларускай, з тлу-мачэннем на палях некаторых слоў, «незразумелых простым людем».

Дзякуючы матэрыяльнай і маральнай падтрымцы суайчыннікаў, яму ўдалося адкрыць тут першае ў гісторыі беларускае выдавецтва, дзе за два гады ён выдаў 23 кнігі Бібліі ў 2400 старонак.

Адначасова Ф. Скарына пачаў пераклад Бібліі на блізкую да народнай мо-ву, каб яна стала больш зразумелай для шырокіх колаў грамадства. Ён зыходзіў з таго, што Біблія — гэта не толькі кодэкс хрысціянскага веравучэння і маралі, але разам з тым і крыніца народнай мудрасці, дакладных ведаў па філасофіі, геаграфіі, гісторыі, этнаграфіі, заканадаўству розных народаў і таму неабходна чалавеку паўсядзённа. Гэта кніга нормаў паводзін чалавека, кніга жыцця, «люд-зям посполітым к наученію». Зараз, як вядома, Біблія перакладзена больш чым на 1600 моў, але чацвёр-ты ў свеце пераклад быў зроблены на старабеларускую. Дзякуючы якому яна стала больш чытаемай, больш даступнай для народных мас. Гэта быў вялікі подзвіг Скарыны. Каб нічога больш не зрабіў Скарына для беларускай культу-ры, акрамя перакладу Бібліі — толькі гэтым ён увекавечыў бы сваё імя ў сус-ветнай гісторыі, услед за Вікліфам, Гусам і Лютэрам.

Гэта быў волат усяго еўрапейскага Адраджэння, што не толькі стаў упо-равень са сваімі сучаснікамі Эразмам Ратэрдамскім альбо Марцінам Лютэрам, але ў нечым і апярэдзіў іх. Скарынава Біблія выйшла ў свет раней за нямецкую, Лютараву, амаль на паўстагоддзя — за польскую і на 47 год апярэдзіла «Апо-стала», надрукаванага беларусамі Іванам Фёдаравым і Пятром Мсціслаўцам у Маскве.

Неўзабаве Скарына вярнуўся на радзіму: на пачатку 1520-х гадоў ён апы-нуўся ў Вільні і заснаваў там першую на тэрыторыі ВКЛ друкарню. Ён падрых-таваў і выдаў ў Вільні ў 1522 г. першы народны каляндар не толькі для белару-саў, але і для ўсіх усходніх славян («Малая падарожная кніжыца са Святцамі і Пасхаліяй»). Каляндар сведчыць аб глыбокіх і разнабаковых астранамічных ве-дах Скарыны. У 1525 г. тут быў надрукаваны «Апостал».

Выданнем Бібліі не толькі быў пакладзены пачатак беларускаму і усход-неславянскаму кнігадрукаванню. Ф. Скарына пакінуў нашчадкам значную і важную спадчыну, якая ўключае ў сябе 22 прадмовы і 25 сказанняў да выдадзе-ных ім кніг Бібліі, 3 вершаваныя творы, 2 гімны і звыш 60 пасляслоўяў да асоб-ных яго выданняў. Яго спадчына — цікавая і яркая старонка ў гісторыі белару-скай культуры, літаратуры і мовы XVI ст. У арыгінальных творах Скарына вы-явіў свае грамадска-палітычныя, філасофскія, прававыя, этычныя і асветніцкія погляды пісьменніка — гуманіста і патрыёта, якія ён прапагандаваў і нёс у на-родныя масы. Яго кнігі ажыццяўлялі вялікую культурна-гістарычную місію правадніка ад сярэдневяковага цемрашальства ў свет новых гуманістычных ідэалаў.

З пачуццём высокага гонару і годнасці за сваю прыналежнасць да «слав-ного горада Полацка», сын народа, што жыве на еўрапейскім памежжы, Скары-на геніяльна знітаваў у сваёй творчасці традыцыі візантыйскага Усходу і лацінскага Захаду з нацыянальнымі, беларускімі.

Будучы выдатным перакладчыкам з некалькіх старажытных і новых моў, рэдактарам і выдаўцом, Ф. Скарына дасягнуў вялікай суладнасці слова і дру-карскага майстэрства. Ён аздобіў свае кнігі высокамастацкімі гравюрамі, па якіх можна вывучаць тагачаснае жыццё — побыт, адзенне, тэхніку будоўлі і іншае. Смела адступаючы ад агульна прынятых канонаў, ён падаў ў Бібліі вы-яву Бога без узаконенага царкоўнымі ўладамі німбу, а таксама размясціў у ёй уласны партрэт.

Жыццё Скарыны было напоўнена ўзлётамі да вяршыняў славы і горкімі расчараваннямі пад час еўрапейскіх падарожжаў і на радзіме. Ён сустракаўся з М. Лютэрам у Германіі і дыскутаваў ў Вільні з сусветна вядомым медыкам і алхімікам Парацэльсам, запрашаўся на службу (для наладжвання ў Прусіі кнігадрукавання) да апошняга магістра Тэўтонскага ордэну Альбрэхта Гоген-цолерна, які дараваў Скарыне шляхецкае званне. Менавіта на жыцці Скарыны адбілася ўся тая ўзнёслая, вірлівая і авантурная эпоха.

На жаль, многія старонкі жыцця Скарыны дакладна невядомы, нават год нараджэння і смерці, месца пахавання. Каля 1535 г. ён назаўсёды пакінуў радзіму, каб зноў пасяліцца ў Празе, дзе і скончыў свой жыццёвы шлях каля 1550 г.

Геніяльныя пачынанні Скарыны былі падхоплены, прадоўжаны і развіты яго выдатнымі сучаснікамі і паслядоўнікамі — вучонымі, паэтамі, культурнымі дзеячамі, рэфарматарамі-асветнікамі.

Асобнае месца ў беларускай літаратуры эпохі Адраджэння займае выдат-ны паэт-лацініст, сучаснік Ф. Скарыны — Мікола Гусоўскі (каля 1480 г.– пасля 1533 г.). Дакладных звестак пра яго жыццё і дзейнасць мала. Бясспрэчна тое, што ён добра ведаў гісторыю беларусаў, іх жыццё, характар, звычаі, прыроду, быў вялікім патрыётам свайго народу і краіны.

Лёс звёў паэта з сакратаром вялікакняскай канцэлярыі, гуманістам, мецэ-натам рэнесанснай культуры Эразмам Вітэліем, які стаў сябрам і апекуном М. Гусоўскага. Вядомы пры еўрапейскіх дварах дыпламат Вітэлій у 1518 г. быў пасланы з адказнай пасольскай місіяй ВКЛ і Польскай кароны ў Рым да папы Льва Х. Разам з ім паехаў і М. Гусоўскі, які прабыў там каля чатырох гадоў. Час, праведзены на радзіме еўрапейскага Адраджэння, адыграў значную ролю для фарміравання гуманістычнага светапогляду М. Гусоўскага. Там ён напісаў сваю знакамітую «Песню пра зубра» па просьбе рымскага папы. Рэнесансавая па светаадчуванню, высока патрыятычная паэма была першым у беларускай літаратуры ХVI ст. буйным вершаваным творам, першай песняй пра Беларусь, створанай беларусам для заходнееўрапейскага чытача. Таму напісана яна была на лаціне, тагачаснай міжнароднай мове навукі і літаратуры, якая была добра зразумелай усім адукаваным людзям ВКЛ таго часу.

Галоўным героем паэмы выступае зубр, які сімвалізуе сабой беларускую зямлю і яе жыхароў. Ён адначасна і пераможца і пераможаны, забойца і забіты. Ён — увасабленне пушчаў і долаў, рэк і балотаў, ён смерд і ён князь. Ён — «буй тур» Вітаўт. Звер набывае чалавечыя рысы: ён здольны быць пяшчотным і лагодным, лютым і неўтаймавальным. Ён — князь пушчы і яе валадар, аднак ён жа і яе спараджэнне. Ніводная жывёліна не можа параўнацца моцай, трывалас-цю і веліччу з зубрам. Ён вялікадушна адпускае з мірам таго, хто не падымае на яго зброю, і люта помсціць таму, хто ідзе на яго з мячом.

Цудоўным і непасціжным чынам у паэме пераплятаюцца зубр, князь і на-род. «Песня пра зубра» — гэта гімн Беларусі, яе прыродзе, мужнай і прыгожай душы яе народа, вялікаму князю Вітаўту, які ўсе свае сілы аддаваў узмацненню магутнасці, незалежнасці і міжнароднаму аўтарытэту ВКЛ.

Пасля нечаканай смерці Вітэлія і Льва Х ад эпідэміі чумы ў 1522 годзе, Гусоўскі страціў магчымасць надрукаваць сваю паэму ў Вечным горадзе. Ён ед-зе ў Кракаў, дзе на сродкі вялікай княгіні Літоўскай і каралевы Польскай італь-янкі Боны Сфорца ў 1523 годзе выдае адзіную прыжыццёвую кнігу, куды ўвайшлі «Песня пра зубра» і напісаныя ў Рыме вершы «Суцяшэнне», «Да св. Себасцьяна», а таксама паэмы «Новая і славутая перамога над туркамі», «Жыццё і подзвіг св. Гіяцынта».

Напісаная каля 500 год таму назад «Песня пра зубра» і сёння служыць каштоўнай крыніцай ведаў аб жыцці нашых продкаў і вучыць нашчадкаў пат-рыятызму, любові да Бацькаўшчыны.

Духу эпохі Адраджэння і Рэфармацыі цалкам адпавядае дзейнасць Сымо-на Буднага — выдатнага беларускага асветніка, гуманіста, філосафа, сацыёлага, гісторыка, кнігадрукара і рэфарматара наступнага пакалення, які дастойна пра-доўжыў і памножыў скарынінскія традыцыі. Нарадзіўся каля 1530 года, адука-цыю атрымаў ў Кракаўскім універсітэце. Разам з Мікалаем Радзівілам Чорным адным з першых прыняў ідэі Рэфармацыі і стаў буйнейшым дзеячам гэтага руху на Беларусі. З 1558 г. выкладаў на беларускай мове катэхізіс — асновы рэфар-мацыйнага вучэння — для дзяцей і дарослых у пратэстанцкай школе Вільні, а ў 1560 годзе быў прызначаны прапаведнікам кальвінізму ў Клецку.

Разам з нясвіжскім старастам Мацеем Кавячынскім і кальвінісцкім прапа-веднікам Лаўрэнам Крышкоўскім пры фінансавай падтрымцы беларускіх маг-натаў і дзяржаўных дзеячаў Астафея Валовіча і Мікалая Радзівіла Чорнага, Сы-мон Будны ў 1562 г. заснаваў у Нясвіжы адну з першых пасля Ф. Скарыны бе-ларускую друкарню. Першым творам, што выйшаў тут, быў «Катэхізіс», у якім Будны выклаў свае рэлігійна-філасофскія, палітычныя і педагагічныя погляды. Бачачы пагрозу паланізацыі, рашуча выступіў у абарону беларускай мовы: у прысвячэнні да «Катэхізісу» С. Будны звярнуўся да князёў Радзівілаў з пажа-даннем не адмаўляцца ад яе, а захоўваць і шанаваць, як гэта рабілі іх продкі. У тым жа годзе тут быў надрукаваны яшчэ адзін беларускамоўны твор Буднага «Пра апраўданне грэшнага чалавека перад Богам» і інш.

Незадаволены памяркоўнасцю кальвінізму, Будны ў хуткім часе ста-новіцца адным з ідэйных правадыроў беларускай Рэфармацыі і ўзначальвае яе радыкальную плынь — антытрынітарызм. Вядомыя яшчэ пад назвай як «літоўскія браты», арыяне выступалі супраць большасці царкоўных абрадаў і дагматаў, адмаўлялі Святую Троіцу, замагільнае жыццё і неўміручасць душы. І што вельмі важна, яны не абмяжоўвалі рэфармацыйны рух рэлігійна-палітычнымі лозунгамі, а патрабавалі сацыяльных пераўтварэнняў у грамадст-ве.

У другой палове 60-х гадоў С. Будны прыступае да перакладу Бібліі на польскую мову. Па прызнанню спецыялістаў, гэта быў адзін з самых дакладных перакладаў Бібліі ў свеце, бо ажыццяўляўся ён з арыгіналу, з старажыт-наіудзейскай мовы, якой Будны валодаў дасканала.

Пасля нечаканай смерці Мікалая Радзівіла Чорнага ў 1565 г. С. Будны знаходзіць сабе новага апекуна і мецэната для сваёй дзейнасці, адзінаверца па рэлігійных поглядах беларускага магната Яна Кішку. Той ў сваім замку ў Лоску (каля Валожына) стварае друкарню і робіць Сымона Буднага яе паўнапраўным гаспадаром. Лоскі перыяд дзейнасці быў вельмі плённым: Будны тут выдаваў адну кнігу за другой. У 1574 г. ён надрукаваў свой пераклад новага запавету Бібліі з прадмовай, каментарыямі і заўвагамі, якія з’явіліся першай у сусветнай літаратуры спробай радыкальнай, рацыяналістычнай крытыкі евангельскіх кніг.

У лоскай друкарні былі выдадзены іншыя творы С. Буднага «Аб дзвюх прыродах Хрыста», «Супраць хрышчэння дзяцей», «Кароткі доказ, што Хры-стос не з’яўляецца такім жа Богам, як бацька», «Аб асновах хрысціянскай ве-ры», у якіх абагульніў свае рэлігійна-філософскія і сацыяльна-палітычныя по-гляды. Ён быў адным з заснавальнікаў навуковай крытыкі Бібліі, папярэднікам галанскага філосафа Б. Спінозы і ліберцінаў XVII–XVIII ст.ст.

Пяру С. Буднага належыць шмат палемічных трактатаў, самы значны з іх «Пра свецкую ўладу», выдадзены ў 1583 г. У гэтым творы Будны выклаў сут-насць спрэчак паміж прадстаўнікамі дзвюх плыняў антытрынітарызму аб ад-носінах да феадальнага грамадства і дзяржавы.

Сымон Будны быў ідэолагам прагрэсіўна настроенай беларускай шляхты і гараджан. Не адмаўляючы тагачасныя грамадскія і дзяржаўныя асновы і сас-лоўна-класавую няроўнасць, Сымон Будны патрабаваў абмежавання феадаль-нага самавольства, указваў на неабходнасць пэўных зменаў і рэформ у жыцці грамадства, крытыкаваў беззаконне, выступаў за справядлівасць правасуддзя і роўнасць усіх саслоўяў перад законам. Асновай закону ён лічыў хрысціянскую мараль у яе дэмакратычнай інтэрпрэтацыі, ён быў заступнікам верацярпімасці і інтэлектуальнай свабоды.

С. Будны абгрунтаваў свой палітычны ідэал — асветніцкую манархію, абмежаваную саслоўным прадстаўніцтвам на чале з асветным манархам, які павінен клапаціцца аб адукацыі простага народа і не шкадаваць сродкаў на бу-даўніцтва школ.

Цікавасць выклікаюць разважанні С. Буднага па праблемах вайны і міру. Ён асуджаў агрэсіўную палітыку феадалаў і лічыў, што для простага народа, для развіцця рамёстваў і гандлю, распаўсюджвання асветы патрэбен мір. Упер-шыню С. Будны выказаў адносіны да войнаў, падзяліўшы іх на справядлівыя і несправядлівыя.

С. Будны вёў барацьбу за асвету і пашырэнне ведаў у грамадстве, сцвярд-жаў нацыянальную годнасць славян, у тым ліку беларусаў, адзначаў іх багатыя і разнастайныя духоўныя традыцыі, неабходнасць развіцця беларускай культу-ры на роднай мове. Гэтыя ідэі сталі адным з фактараў станаўлення нацыяналь-най свядомасці.

С. Будны быў адным з самых адукаваных філолагаў-гуманістаў, імя якога было шырока вядома ў многіх краінах Заходняй Еўропы. Апрача роднай беларускай мовы, ён выдатна валодаў лацінай, грэцкай, іўрытам, французкай, поль-скай, стараславянскай і інш., вёў перапіску з многімі еўрапейскімі дзеячамі. Ён быў прыхільнікам засваення культуры розных народаў, выступаў за супра-цоўніцтва паміж славянамі і рэзка крытыкаваў праваслаўных дзеячаў, якія ад-мяжоўваліся ад здабыткаў заходнееўрапейскай навукі і асветы.

У гісторыі развіцця айчыннай грамадска-палітычнай думкі эпохі Адрад-жэння і Рэфармацыі побач з Будным значыцца і імя Васіля Цяпінскага (Амель-яновіча), беларускага гуманіста і асветніка, пісьменніка, перакладчыка і кнігавыдаўца. Нарадзіўся каля 1540 года на полацкай зямлі ў сям’і дробнага гаспадарскага баярына. Ён меў некалькі радавых і набытых маёнткаў у Аш-мянскім, Віленскім, Лідскім і Мінскім паветах. Прымаў удзел у Лівонскай вай-не, служыў у падканцлера ВКЛ Астафея Валовіча.

В. Цяпінкі прадоўжыў гуманістычныя і культурна-асветніцкія традыцыі Ф. Скарыны, ідэйна і асабіста быў звязаны з Будным, падзяляў яго грамадска-палітычныя і рэлігійныя погляды, ад кальвінізму перайшоў да антыт-рынітарызму.

З творчай спадчыны Цяпінскага, на жаль, захавалася няшмат, але яна мела акрэслена патрыятычны, культурна-асветніцкі накірунак. Ахвяруючы ўласнымі сродкамі, ён распачаў пераклад Апостальскага Пісьма на беларускую мову, за-клаў друкарню і пачаў выдаваць у ёй Новы запавет. Яму належыць першы пе-раклад на беларускую мову Евангелля (ад Матфея, ад Марка і, часткова, ад Лукі). Прадмову да гэтага выдання напісаў Цяпінскі, у якой ён піша аб сваім высокім прызначэнні служыць беларускаму народу. З абурэннем згадвае пра занядбанне беларускім духавенствам роднай мовы, яго абыякавасць да надзён-ных патрэб краіны. Ён на поўны голас заявіў пра неабходнасць развіцця навукі, літаратуры, культуры на матчынай мове, заклікаў пашыраць на ёй слова Божае. Цяпінскі лічыў неабходным адкрываць новыя школы не на латыні ці польскай, а на беларускай мове, дастаткова багатай для выкарыстання яе ў навучальных установах. Такія школы, на яго думку, павінны адпавядаць усебаковаму раз-віццю чалавека, «для лепшого разсудку».

Акрамя вышэй названых дзеячаў Адраджэння і Рэфармацыі, асветай і адукацыяй на Беларусі займаліся Андрэй Волан, Міхалон Ліцвін, Фаўст Соцын і іншыя, якія ўнеслі значны ўклад у развіццё беларускай грамадскай думкі. Як вядома, цяга да ведаў здаўна была ўласціва нашым продкам. Акрамя манастыр-скай адукацыі, у XV–XVI ст.ст. пачалі стварацца свецкія школы ў маёнтках буйных феадалаў, дзе вучыліся не толькі дзеці магнатаў, але і найбольш здоль-ныя сярод залежных сялян. Пашыралася навучанне дзяцей вандроўнымі на-стаўнікамі-самавучкамі, якіх тады называлі «майстрамі граматы» або «дырэк-тарамі». Курс навучання абмяжоўваўся элементарнымі ведамі.

Як згадвалася вышэй, значныя змены ва ўсіх сферах жыцця адбыліся на Беларусі пад уплывам гуманістычнага і рэфармацыйнага руху. У гэты час важ-ную ролю ў развіцці асветы і адукацыі адыгралі так званыя брацкія школы. Іх адкрывалі брацтвы — рэлігійныя і культурныя дабрачынныя аб’яднанні гарадскога насельніцтва якой-небудзь канфесіі — пратэстанцкія, праваслаўныя, ка-таліцкія, пазней уніяцкія. Найбольш распаўсюджанай была дзейнасць пратэ-станцкіх і праваслаўных брацкіх школ. Яны існавалі ў многіх гарадах і мястэч-ках Беларусі.

Дзейнасць гэтых школ кантралявалі прызначаныя брацтвамі «дазорцы школьныя». На чале школы стаяў рэктар, які прызначаўся брацтвам. Настаўнікі (дыдаскалы ці бакаляры) выбіраліся на сходзе брацтва. Агульнасаслоўныя шко-лы мелі 3–5 класаў. Для пачатковага навучэння карысталіся Псалтыром, азбу-кай і букваром. Пасля гэтага вучні пераходзілі да вывучання сямі вольных на-вук: «трывіўма» (граматыка, рыторыка, дыялекцыя) і «квадрывіўма» (арыфме-тыка, геаметрыя, астраномія і музыка). Апрача старажытных вывучаліся бела-руская і польская мовы. У пратэстанцкіх школах выкладалася багаслоўе, цар-коўныя спевы, латынь, старагрэчаская, родная мова, рыторыка, гісторыя, матэ-матыка.

Выкарыстоўвалася групавая або класная урочная сістэма вучобы, у якой існаваў катэхізісны метад навучання, пабудаваны на пытаннях і адказах. У кожнай школе існаваў хор. Кожная школа мела свой статут, які вызначаў змест і арганізацыю навучання, рэгламентаваў паводзіны настаўнікаў, як у школе, так і па-за школай. Настаўнікамі ў брацкіх школах былі многія вучоныя, грамадскія дзеячы, асветнікі, аўтары школьных падручнікаў — Сымон Будны, Стэфан і Лаўрэнцій Зізаніі, Мялецій Сматрыцкі, пазней Сімяон Полацкі і іншыя.

Развіццё брацкіх школ прывяло да неабходнасці стварэння адпаведных падручнікаў для навучання грамаце, пісьму, чытанню, якімі сталі працы братоў Зізаніяў, М. Сматрыцкага, буквары С. Собаля, У. Турцэвіча і інш. Беларускія друкарні масавым тыражом выпускалі школьныя падручнікі. Такім чынам, значны ўплыў на развіццё адукацыі і асветы ў XVI ст. аказвалі брацкія школы.

Абагульняючы вышэй сказанае, можна прыйсці да высновы, што ў эпоху Вялікага княства Літоўскага беларускі народ па ўзроўні развіцця культуры ніколькі не саступаў сваім суседзям. Запазычваючы штосьці каштоўнае ад іх, ён і сам быў у стане падзяліцца не менш вартым духоўным скарбам. Творча пе-раймаючы чужое, ён высока цаніў сваё, таму ўсялякія кантакты не пахіснулі самабытнасці беларускай культуры.

21. Утварэнне Рэчы Паспалітай. Дзяржаўна-прававое становішча Вялікага княства Літоўскага ў Рэчы Паспалітай.

1 ліпеня 1569 года ў польскім горадзе Люблін быў падпісаны вялікай важнасці дакумент, што адыграў ракавую ролю ў гісторыі беларускага народа. Гэта быў акт аб уніі (аб'яднанні) Польшчы і ВКЛ, у выніку якога ўзнікла магутнае на той час дзяржаўнае ўтварэнне "Рэч Паспалітая" (з лац. – "Рэспубліка").

Люблінская ўнія была не першым саюзным пагадненнем паміж ВКЛ і Польшчай. З 14 па 16 стст. яны падпісваліся ў 1385, 1401,1413,1447, 1501, 1503, 1566 гадах. Але гэтыя саюзы датычыліся асабістых уладных адносін гаспадароў двух краін (мелі дынастычны характар). Кожная з дзяржаў захоўвала непарушнымі асновы палітыкі, эканоміку і культуру. Люблінская ўнія стала самай трывалай і лёсавырашальнай, бо гэта было аб'яднаннем двух дзяржаў. Яна праіснавала 225 гадоў, за гэты час разбурыла большасць атрыбутаў суверэнітэту беларусаў.

Што прымусіла кіраўніцтва ВКЛ пайсці на больш кардынальную ўнію з Польшчай? Выдзяляюць 2 асноўныя прычыны:

1. знешняя пагроза.

Няспынныя на ўсходзе войны з Маскоўскай дзяржаваю, якая нарошчвала сваю магутнасць праз расшырэнне тэрыторыі ў захопніцкіх войнах, а таксама на поўдні грабежніцкія набегі крымскіх татар. Гэта сур'ёзна аслабляла княства. Яшчэ больш пагоршылі стан дзяржавы паражэнні ў першы перыяд Лівонскай вайны (1558-1583 гг.), калі маскоўцамі былі захоплены многія гарады паўночна-ўсходняй часткі краіны, у тым ліку і Полацк. Войскі Масквы знаходзіліся недалёка ад сталіцы – Вільні. Казна дзяржавы была пустой. Усё гэта і вымусіла кіраўніцтва ВКЛ шукаць паратунку ў саюзе з Польшчай. Польскія гаспадары марылі аб "паглынанні" ВКЛ, а феадалы хацелі новых земляў і ўладанняў на ўсходзе. З гэтымі імкненнямі супадалі жаданні каталіцкай царквы, зацікаўленай у расшырэнні экспансіі каталіцызма на тэрыторыях праваслаўных беларусаў і ўкраінцаў.

2. супярэчнасці ў пануючых саслоўях ВКЛ.