Справавыя лісты, іх віды і асаблівасці афармлення

 

Са старажытных часоў чалавек вядзе перапіску з іншымі людзьмі. Гліняныя таблічкі, берасцяныя граматы, лісты на пергаменце — усё роўна на чым, але чалавек стараўся выказаць свае думкі і спадзяванні з дапамогай ліста. Напэўна ўжо тады існавалі дзелавыя лісты, з дапамогай якіх чалавек ажыццяўляў абмен інфармацыяй, рабіў прапановы і вёў перагаворы. Прыступаючы да складання афіцыйных лістоў, мы ніколі не задумваемся аб тым, што гэтая практыка ўзыходзіць яшчэ да часоў старажытнасці.

Моўныя формулы, віды, разнавіднасці афіцыйнай карэспандэнцыі, фармуляры, спосабы афармлення і працы з ёй выпрацоўваліся стагоддзямі. Шматлікія віды лістоў маюць тысячагадовую гісторыю. Дзелавая перапіска — неад’емны сродак сувязі. Сувязі прадпрыемстваў і ўстаноў са знешнімі арганізацыямі, бо менавіта лісты злучаюць арганізацыю-аўтара з іншымі ўстановамі.

Службовы ліст — гэта абагульненая назва розных па змесце дакументаў, аформленых у адпаведнасці з пэўнымі нормамі, якія перасылаюцца па пошце, па факсу або іншым спосабам. Без перабольшвання можна сказаць, што гэта адзін з самых распаўсюджаных відаў службовых дакументаў, таму, ад таго наколькі тэкст пісьма дакладны, пісьменны, карэктны, шмат у чым будзе залежаць поспех у вырашэнні пэўных пытанняў, а значыць і ўсяго прадпрыемства ў цэлым.

Яшчэ ў пачатку XVIII ст., у Расіі пачалі выдавацца зборнікі ўзораў дакументаў, якія называліся «письмовниками». Папярэднікамі «письмовников» былі «формулярники», вядомыя на Захадзе ўжо ў
VII ст., а ў Расіі — з першай трэці XVI ст. (у прыватнасці, «формулярники» маскоўскай мітрапалітчай кафедры) — апісанні рэквізітаў дакумента, размешчаных у вызначанай паслядоўнасці. Раннія «письмовники» ўтрымлівалі ўзоры пабудовы дакументаў па вызначанай схеме, шаблонныя наборы фраз і выразаў, якія з’яўляліся неад’емнай часткай фармулярнага этыкету і якія адлюстроўвалі афіцыйныя адносіны. Другі від ранніх «письмовников» — «титулярники», якія змяшчалі звесткі аб тым, як запісваць поўны царскі тытул. Сферу прыватных адносін і прыватнай перапіскі «письмовники» не рэгламентавалі. Для дзяржаўных дакументаў (актаў, загадаў і інш.) звычайна выкарыстоўвалі гербавую паперу са штучнымі клеймами і малюнкам дзяржаўнага герба. Некаторыя дакументы дазвалялася пісаць на простай паперы звычайнага фармату. Патрабаванні да почырку былі досыць высокія: ён павінен быў быць выразным, чыстым і прыгожым. Лісты адпраўлялі ў канвертах.

Справавыя лісты ўяўляюць сабой афіцыйную карэспандэнцыю і ўжываюцца для вырашэння шматлікіх аператыўных пытанняў. Справавы ліст — заўсёды афіцыйнае паведамленне. Інфармацыя, якая змяшчаецца ў справавым лісце, мае пратакольны характар. Вось чаму лісты рэгіструюцца, і факт вуснага паведамленні не выключае патрэбы паштовага адпраўлення. Існуе некалькі класіфікацый справавых лістоў, у аснове якіх ляжаць розныя класіфікацыйныя прыметы.

Класіфікацыя справавых лістоў:

1) па функцыянальнай прымеце:

— лісты, якія патрабуюць ліста-адказу (ліст-пытанне; ліст-просьба; ліст-зварот; ліст-прапанова і інш.). Лісты-адказы павінны заўсёды утрымліваць індэкс таго ліста, які быў прычынай для перапіскі;

— лісты, якія не патрабуюць ліста-адказу (ліст-папярэджанне; ліст-запрашэнне і інш.);

2) паводле структуры:

- рэгламентаваныя (стандартныя) лісты, якія вырашаюць тыповыя пытанні рэгулярных эканоміка-прававых сітуацый і рэалізуюцца ў выглядзе стандартных сінтаксічных канструкцый;

- нерэгламентаваныя справавыя лісты, якія ўяўляюць сабой аўтарскі тэкст, рэалізуемы ў выглядзе фармальна-лагічнага апавядання або этыкетнага тэксту;

3) паводле тэматычнай прыкметы:

- справавая карэспандэнцыя (перапіска, якая афармляе эканамічныя, прававыя, фінансавыя і ўсе іншыя формы дзейнасці прадпрыемства);

- камерцыйная карэспандэнцыя (перапіска па пытаннях матэрыяльна-тэхнічнага забеспячэння і збыту);

4) па прыкмеце адрасата:

- звычайныя;

- цыркулярныя, якія накіроўваюцца з адной крыніцы некалькім адрасатам;

5) паводле кампазіцыйных асаблівасцей:

- аднааспектныя лісты, якія разглядаюць адну праблему, пытанне;

- шматаспектныя лісты, якія разглядаюць некалькі праблем. Шматаспектным лічыцца ліст, які змяшчае аднатыпныя і разнатыпныя аспекты — просьбы, паведамленні, прапановы.

Віды некамерцыйных справавых лістоў:

- ліст-просьба,у якім выкладаецца якая-небудзь просьба, пры гэтым у ёй падкрэсліваецца зацікаўленасць арганізацыі ў яе выкананні. Просьба можа выкладацца ад першай асобы адзіночнага ліку, ад першай асобы множнага лікі; ад трэцяй асобы адзіночнага ліку і ад трэцяй асобы множнага ліку (прашу, просім, просіць, просяць);

- суправаджальныліст складаецца пры адпраўленні адрасату дакументаў або матэрыяльных каштоўнасцяў. Такі ліст апраўдвае сябе ў тых выпадках, калі ўтрымлівае дадатковыя тлумачэнні да прыкладзенага дакумента;

- ліст-паведамленне, у якім падаецца якая-небудзь інфармацыя, не якая патрабуе адказу або пацвярджэння з боку арганізацыі ці асобы, якой высылаецца дадзены ліст;

- ліст-пацвярджэнне ўтрымлівае паведамленне аб атрыманні якіх-небудзь адпраўленняў або аб тым, што раней складзены дакумент застаецца ў сіле. Таксама можна пацвярджаць факт або дзеянне;

- ліст-напамінадпраўляецца ў тых выпадках, калі нельга атрымаць адказ па тэлефоне ці пры асабістай сустрэчы. Складаецца з двух элементаў: напамін аб выкананні нечага; меры, якія будуць прынятыя ў выпадку невыканання дамовы;

- ліст-запрашэннепішацца ў тым выпадку, калі арганізацыя жадае запрасіць іншую арганізацыю на якое-небудзь мерапрыемства. У такім лісце ўказваецца час, месца і дата правядзення мерапрыемства;

- ліст-падзяка, у якім выказваецца падзяка за выкананне чаго-небудзь;

- гарантыйны ліст складаецца з мэтай пацвярджэння вызначаных абавязацельстваў і адрасуецца арганізацыі ці канкрэтнай асобе.

Віды камерцыйных справавых лістоў:

а) ліст-запытанне і адказ на яго. Дадзеныя віды камерцыйнай карэспандэнцыі з’яўляюцца рэалізацыяй двухбаковай сувязі ў пісьмовай форме. Запытанне ўяўляе сабой зварот асобы, якая жадае заключыць пагадненне. У запытанні абавязкова паказваецца назва тавара (паслуг), умовы, на якіх пажадана атрымаць тавар, умовы плацяжу, колькасць і якасць тавара;

б) аферта і адказ на яе. Аферта (ад лац. оfferta — ахвяра) — прапанова адной асобы другой асобе заключыць здзелку з дакладным пералікам усіх яе ўмоў. У гэтых лістах звычайна паказваецца, на якіх умовах павінен адбыцца абмен таварамі (паслугамі). У адказе паказваецца згода ці нязгода з прапанаванымі ўмовамі.

в) ліст-прэтэнзія (рэкламацыя), адказ на яго. Рэкламацыя ўтрымлівае прэтэнзіі да таго боку, які парушыў прынятыя на сябе па дамове абавязацельствы і патрабаванні пакрыцця страт. Яна можа быць прад’яўлена ў дачыненні якасці, колькасці тавараў, тэрмінаў пастаўкі і інш. Рэкламацыя ўтрымлівае:

1) падставы для прад’яўлення прэтэнзій;

2) доказы нанесенага ўрону;

3) пэўныя патрабаванні боку, які прад’яўляе прэтэнзію. Рэкламацыя прад’яўляецца ў пісьмовым выглядзе, з прыкладаннем усіх неабходных дакументаў. У адказе на рэкламацыю паведамляецца, што інфармацыя прынята да разгляду; яна разглядаецца поўнасцю, часткова альбо адхіляецца; грашовая выплата зроблены;

г) электронныя лісты. Электронная пошта — гэта асаблівы від камунікацый, які дазваляе пры жаданні мець зносіны ў дыялогавым рэжыме, у рэжыме тэлеканферэнцый і інш. Гэты від перапіскі мае як вялікія магчымасці, так і вялікія цяжкасці праз спецыфіку электроннай перапіскі. З аднаго боку, электронныя лісты амаль нічым не адрозніваюцца ад сваіх звычайных папярэднікаў — папяровых лістоў. У электронным лісце ёсць адрас адрасата і адрас адрасанта, у сістэмных паведамленнях змешчаны дата і час адпраўлення і атрымання паведамлення, тэкст ліста і подпіс таго, хто адпраўляе ліст, захоўваецца радок «Subject» або тэма паведамлення, ёсць магчымасць даслаць копію, таксама можна дадаць файлы, якія змяшчаюць пэўную інфармацыю.

Правілы афармлення і структура справавых лістоў. Звычайна службовы ліст складаецца з некалькіх тыповых структурных элементаў:

а) вобласць загалоўка. У гэтай частцы ліста злева размяшчаецца вуглавы штамп арганізацыі з указаннем назвы арганізацыі, яе паштовых і іншых рэквізітаў, а таксама рэгістрацыйны нумар і дата рэгістрацыі ліста як выходнага дакумента. Калі службовы ліст з’яўляецца лістом-адказам, то тут жа паказваецца, на які дакумент адказвае дадзены ліст. У правай частцы загалоўка размяшчаюцца рэквізіты адрасата. Ніжэй вуглавога штампа размяшчаецца загаловак да тэксту дакумента.

Моўная канструкцыя загалоўка можа мець выгляд:

- прыназоўнік аб + назоўнік у месным склоне (Аб пастаўцы аўтамабіляў);

- па пытанні аб + назоўнік месным склоне (Па пытанні аб пастаўцы запчастак) і інш.;

б) тэкст ліста. Асноўныя асаблівасці афармлення тэксту ліста заключаюцца ў наступным:

1) тэкст службовага ліста, як правіла, павінен закранаць адно пытанне або некалькіх пытанняў, калі яны ўзаемазвязаны і будуць разглядацца ў адным структурным падраздзяленні арганізацыі-адрасата;

2) тэкст ліста, як правіла, складаецца з дзвюх частак: у першай частцы выкладаецца прычына або абгрунтаванне складання ліста, прыводзяцца спасылкі на дакументы, якія з’яўляюцца падставай для падрыхтоўкі ліста; у другой частцы, якая пачынаецца з абзаца, змяшчаюцца вывады, прапановы, просьбы і інш.

Лісты друкуюцца на стандартных лістах або бланках фармату А4 або А5; пры афармленні ліста на дзвюх і больш старонках другая і наступныя старонкі нумаруюцца пасярэдзіне верхняга поля ліста арабскімі лічбамі. Калі ліст аформлены на бланку службовай асобы, то яго тэкст выкладаецца ад першай асобы адзіночнага ліку («прашу...», «накіроўваю...»). У астатніх выпадках змест ліста выкладаецца ад трэцяй асобы адзіночнага ліку. Калі да тэксту ліста прадугледжаны дадатак, то ён змяшчаецца ніжэй асноўнага тэксту, напрыклад Дадатак: на 10 с. у 1 экз. Калі дадаткаў некалькі, то даецца скарочаная назва кожнага дакумента дадатку з пазначэннем колькасці асобнікаў і лістоў;

в) вобласць подпісу. Тут называецца пасада і прозвішча асобы, якая падпісала ліст. Калі выканаўцам дакумента была іншая асоба, то прозвішча выканаўцы і яго тэлефон (або іншыя рэквізіты, калі гэта неабходна) паказваюцца ў ніжняй частцы ліста з левага боку.

 

Гласарый

Аўтабіяграфія — дакумент, у якім змешчаны афіцыйныя звесткі пра жыццёвы шлях (год і месца нараджэння, сацыяльнае становішча, адзначаюцца важныя вехі жыццёвага шляху чалавека), напісаныя ад першай асобы.

Вызначэнне — усякае, акрамя прысуду і пастановы, рашэнне, якое вынесена калегіяльным складам суда.

Даведка — дакумент, які змяшчае апісанне і пацвярджэнне тых ці іншых фактаў.

Дакладная запіска — дакумент, адрасаваны кіраўніку дадзенай ці вышэйшай установы, які ўтрымлівае дасканальны выклад якога-небудзь пытання з вывадамі і прапановамі складальніка.

Даручэнне (даверанасць) — дагавор, у адпаведнасці з якім адзін бок (даверыцель) даручае другому боку (давераннаму) здзяйсняць ад яго імя і за яго кошт пэўнае (азначанае) юрыдычнае дзеянне.

Загад — прававы дакумент, які выдаецца аднаасобна кіраўніком арганізацыі для вырашэння пэўных задач, якія стаяць перад дадзенай арганізацыяй.

Заява — гэта пісьмовая просьба адной асобы (ці групы асоб) ва ўстанову, арганізацыю альбо да службовай асобы. У гэтым дакуменце звычайна просяць прыняць на вучобу, у члены арганізацыі, на работу, просяць вырашыць якое-небудзь пытанне.

Касацыйная скарга — скарга на прысуд, які не набыў моцы.

Пратакол — дакумент, які сведчыць аб факце вытворчасці, змесце і выніках працэсуальных дзеянняў, складзены ва ўстаноўленай форме.

Прыватная скарга — скарга на вызначэнне суда першай інстанцыі і пастанову суддзі, якія не ўступілі ў сілу (не набылі моцы).

Распараджэнне — прававы акт, які выдаецца аднаасобна кіраўніком арганізацыі або яго намеснікам для вырашэння аператыўных пытанняў асноўнай дзейнасці.

Распіска — гэта дакумент з подпісам, які пацвярджае факт атрымання ад прыватнай асобы або установы чаго-небудзь у часовае карыстанне (рэчы, дакументы, грошы), а можа і на пастаяннае карыстанне.

Скарга — афіцыйная заява аб незаконным або няправільным дзеянні якой-небудзь асобы, установы, арганізацыі.

Хадайніцтва — афіцыйная просьба, скіраваная да органа, які вядзе судовы працэс.

Пытанні для самакатролю

1. Што такое рэквізіт дакумента?

2. Якія рэквізіты выкарыстоўваюцца найчасцей для афармлення папер афіцыйна-справавога стылю?

3. Што такое заява, якія рэквізіты выкарыстоўваюцца пры структураванні заявы?

4. Што такое аўтабіяграфія?

5. Што такое загад?

6. Назавіце асноўныя рэквізіты, якія суправаджаюць структураванне даведкі, даверанасці, распіскі.

Трэнінг уменняў

Заданне 1 *. Напішыце заяву з просьбай дазволіць датэрмінова здаць экзамены (прычына — праходжанне курсу лячэння ў замежным санаторыі).

 

 

Заданне 2 *. Напішыце аўтабіяграфію.

 

 

Заданне 3 *. Складзіце распіску на атрыманне грошай ад прыватнай асобы.

Заданне 4 *. Напішыце даверанасць на атрыманне каштоўнай бандэролі, дасланай на групу.

 

 

Заданне 5 *. Напішыце даведку пра тое, што вы з’яўляецеся студэнтам (-ай) УА «Баранавіцкі дзяржаўны універсітэт». Даведка неабходна для прадастаўлення ў ЖЭС па месцы жыхарства. Нехапаючыя рэквізіты аформіце самастойна.

 

 

Заданне 6 *. Напішыце дакладную запіску аб: а) праверцы камерцыйнай дзейнасці фірмы; б) прызначэнні рэвізіі гандлёвага прадпрыемства.

 

 

Заданне 7 *. Напішыце службовую запіску аб вызваленні студэнта ад заняткаў у сувязі з удзелам у навуковай канферэнцыі. Нехапаючыя рэквізіты аформіце самастойна.

 

 

Заданне 8 *. Перакладзіце тэкст дакумента на беларускую мову.

 

ООО «Витязь+»

УКАЗАНИЕ

03.12.2007 № 131

г. Минск

 

О составлении графика

отпусков на 2008 г.

 

В целях составления графика отпусков на 2008 г.

 

ОБЯЗЫВАЮ:

1. Руководителей структурных подразделений представить в отдел кадров списки сотрудников с указанием предполагаемого срока очередного отпуска в 2008 г.

Срок представления — 10.12.2007.

2. Отдел кадров составить сводный график отпусков работников ООО «Витязь+» на 2008 г. и представить его на утверждение дирекции ООО «Витязь+».

Срок представления — 24.12.2007.

3. Контроль за исполнением указания возложить на начальника отдела кадров Т.С. Иванова.

 

Генеральный директор Подпись А.П. Кривун

 

Визы

 

В дело 1—6

Подпись

24.12.2007

 

 

Заданне 9 *. Складзіце сцэнарый правядзення сходу працоўнага калектыву, прысвечанага падісанню калектыўнага дагавора (ад адкрыцця сходу да выбараў старшыні і апавяшчэння парадку дня).

Заданне 10 *. Адрэдагуйце дакумент у адпаведнасці з патрабаваннямі да яго. Складзіце правільны варыянт, дадаўшы неабходныя рэквізіты.

 

Мэблевая фабрыка «Лагуна»

ЗАГАД

30.10.2007

ПРЫНЯЦЬ:

1. ІВАНОВА Сяргея Карлавіча на пасаду старшага эканаміста з 03.11.2007 з трохмесячным выпрабавальным тэрмінам з акладам 850.000 рублёў у месяц.

Падстава: заява Іванова С. К.

 

Дырэктар фабрыкі Подпіс У. М. Міцін

 

 

Заданне 11 *. Вам трэба паведаміць пра навагодні вечар: а) напішыце аб’яву ў справавым стылі; б) напішыце вясёлую аб’яву, з пачуццём гумару; паведаміце студэнтам сваёй групы; в) паведаміце свайму сябру (сяброўцы); г) напішыце запрашэнне на вечар выкладчыку; д) запрасіце выкладчыка вусна.

Бягучы кантрольны тэст

 

1. Адзначце, колькі функцыянальных стыляў налічваецца ў сучаснай беларускай мове:

а) 1;

б) 2;

в) 3;

г) 4;

д) 5.

 

2. Адзначце функцыянальныя стылі сучаснай беларускай мовы:

а) навуковы;

б) разважанне;

в) публіцыстычны;

г) юрыдычны;

д) прастамоўны.

 

3. Адзначце, стыль да якога адносяцца наступныя жанры: апавяданне, навэла, раман:

а) навуковага;

б) афіцыйна-справавога;

в) публіцыстычнага;

г) мастацкага;

д) гутарковага.

 

4. Адзначце стыль, да якога адносяцца наступныя жанры: рэпартаж, фельетон, памфлет, нарыс:

а) навуковы;

б) афіцыйна-справавы;

в) публіцыстычны;

г) мастацкі;

д) гутарковы.

 

5. Адзначце правільнае: «Навуковы твор, які ставіць сваёй мэтай глыбока даследаваць якое-небудзь пытанне або тэму, называецца...»:

а) навуковы артыкул;

б) манаграфія;

в) рэзюмэ;

г) анатацыя;

д) рэферат.

 

6. Адзначце падстылі афіцыйна-справавога стылю.

а) дыпламатычны;

б) уласна заканадаўчы;

в) адміністрацыйна-канцылярскі;

г) адміністрацыйна-прававы;

д) канцылярска-юрыдычны.

 

7. Адзначце правільнае: «Кароткая характарыстыка арыгінала, якая перадае змест у выглядзе пераліку асноўных пытанняў, а часам дае і крытычную ацэнку, называецца...»:

а) рэферат;

б) даклад;

в) рэзюмэ;

г) анатацыя;

д) тэзісы.

 

8. Адзначце канцылярскія дакументы:

а) заява;

б) аўтабіяграфія;

в) канстытуцыя;

г) указ;

д) распіска.

9. Адзначце правільнае: «Кароткі выклад зместу навуковага твора, або яго часткі, які ўключае асноўныя фактычныя звесткі, вывады, неабходныя для першапачатковага азнаямлення з творам і мэтазгоднасці звароту да яго, называецца...»:

а) даклад;

б) рэзюмэ;

в) анатацыя;

г) тэзісы;

д) рэферат.

 

10. Адзначце, стыль да якога адносяцца наступныя жанры: даклад, рэцэнзія, рэзюмэ, анатацыя, тэзісы:

а) навуковы;

б) афіцыйна-справавы;

в) публіцыстычны;

г) мастацкі;

д) гутарковы.

 

11. Адзначце правільнае: «Дакумент, які фіксуе дамову двух ці некалькіх асоб (арганізацый) пра вызначэнне, змяненне або спыненне якіх-небудзь правоў і абавязкаў, называецца...»:

а) пратакол;

б) пагадненне;

в) дагавор;

г) указ;

д) даручэнне.

12. Адзначце правільнае: «Клішаваная форма, якая сустракаецца ў шэрагу аднатыпных дакументаў афіцыйна-справавога стылю, называецца...»:

а) гербавая пячатка;

б) подпіс;

в) назва дакумента;

г) канцылярскі штамп;

д) дата.

 

13. Адзначце правільнае: «Пісьмовая просьба адной асобы ці групы асоб ва ўстанову, арганізацыю або да службовай асобы, называецца...»:

а) заява;

б) акт;

в) пратакол;

г) даведка;

д) указ.

 

14. Адзначце правільнае: «Дакумент, які змяшчае апісанне і падцвярджэнне тых ці іншых фактаў, называецца...»:

а) міжнародны дагавор;

б) указ;

в) пратакол;

г) акт;

д) даведка.

 

15. Адзначце правільнае: «Палажэнні, правільнасць якіх павінна быць раскрыта і абгрунтавана; сфармуляваныя палажэнні, якія перадаюць асноўныя думкі лекцыі, даклада, артыкула і інш., называюцца...»:

а) даклад;

б) манаграфія;

в) рэзюмэ;

г) анатацыя;

д) тэзісы.

 

16. Адзначце стыль, якому характэрныя наступныя прыкметы: эмацыянальнасць, натуральнасць маўлення, адсутнасць строгай лагічнасці, ацэначнасць:

а) навуковы;

б) афіцыйна-справавы;

в) публіцыстычны;

г) мастацкі;

д) гутарковы.

 

17. Адзначце стыль, якому характэрныя наступныя прыкметы: паслядоўнасць і дакладнасць выкладу, аб’ектыўнасць, стандартызацыя, адстунасць эмацыянальнасці:

а) навуковы;

б) афіцыйна-справавы;

в) публіцыстычны;

г) мастацкі;

д) гутарковы.

 

18. Адзначце правільнае: «Кароткі выклад зместу, сутнасці артыкула, прамовы, кароткі вывад са сказанага, называецца...»:

а) рэзюме;

б) анатацыя;

в) даклад;

г) заключэнне;

д) высновы.

 

19. Адзначце стыль, якому характэрныя наступныя прыкметы: абстрактнасць, дакладнасць, аб’ектыўнасць, строгая лагічнасць, доказнасць, завершанасць:

а) навуковы;

б) афіцыйна-справавы;

в) публіцыстычны;

г) мастацкі;

д) гутарковы.

 

20. Адзначце стыль, якому характэрныя наступныя прыкметы: даходлівасць, эмацыянальнасць, ацэначнасць, агульназразумеласць:

а) навуковы;

б) афіцыйна-справавы;

в) публіцыстычны;

г) мастацкі;

д) гутарковы.

 

21. Адзначце стыль, якому характэрныя наступныя прыкметы: эмацыянальнасць, экспрэсіўнасць, вобразнасць, стылістычная незамкнёнасць, індывідуальнасць аўтара:

а) навуковы;

б) афіцыйна-справавы;

в) публіцыстычны;

г) мастацкі;

д) гутарковы.

 

22. Адзначце функцыянальны стыль, мэтаю якога з’яўляецца абмен думкамі, інфармацыяй з блізкімі і знаёмымі людзьмі:

а) навуковы;

б) афіцыйна-справавы;

в) публіцыстычны;

г) гутарковы;

д) мастацкі.

 

23. Адзначце функцыянальны стыль, мэтаю якога з’яўляецца рэгуляванне афіцыйных зносін, інфармаванне, пабуджэнне да выканання:

а) навуковы;

б) афіцыйна-справавы;

в) публіцыстычны;

г) гутарковы;

д) мастацкі.

 

24. Адзначце функцыянальны стыль, мэтаю якога з’яўляецца фарміраванне грамадскай думкі, інфармаванне, пабуджэнне да дзеяння:

а) навуковы;

б) афіцыйна-справавы;

в) публіцыстычны;

г) гутарковы;

д) мастацкі.

25. Адзначце стыль тэксту:

Я ведаю непахісна і цвёрда: мой народ, мужны і горды, не выпадае з люлькі чалавецтва плюгавым падкідышам. Мы — не лянотныя спажыўцы, не сузіральнікі няспыннага часу, не абыякавыя прышэльцы. У кроне Сусветнага дрэва непамерзлае наша вецце, не чарвівыя нашы плады. Нам вядомае свята пладаноснага паўтору, каб глыбелі карані і выспявала сакаўное зерне. Каб сказаць маглі і мы сваё важкае слова ад імя прадзедаў нашых да наступнікаў.

а) навуковы;

б) гутарковы;

в) афіцыйна-справавы;

г) публіцыстычны;

д) мастацкі.

 

26. Адзначце стыль тэксту:

Чаго прыходзіць чалавек на зямлю? Навошта і каму гэта трэба? У чым сутнасць яго з’яўлення? Што ён такое ў вечна тайным і вечна адкрытым ланцугу прыроды? Якія складаныя, якія банальныя пытанні! І, вядома, адказ атрымаецца такі ж: складаны і просты, звычайны. І будзе ў ім і пра Хрыста, і пра Карфаген, і пра Купалу. Але, мусіць, амаль ніхто не ўспомніць пра ячні колас. Гэтая кветка прыроды і ёсць нешта такое, для чаго прыходзіць чалавек на зямлю...

а) Навуковы;

б) гутарковы;

в) афіцыйна-справавы;

г) публіцыстычны;

д) мастацкі.

 

27. Адзначце стыль тэксту:

Славянскія мовы — гэта пятая па распаўсюджанасці на Зямлі група моў. На іх гавораць больш за 300 млн. чалавек, у тым ліку ў славянскіх краінах — каля 360 млн. чалавек. Сярод іншых індаеўрапескіх моўных груп славянскія мовы вызначаюцца значнаю блізкасцю. Сёння існуюць 12 славянскіх нацыянальных літаратурных жывых моў. Яны падзяляюцца на тры моўныя падгрупы: усходнеславянскія, заходнеславянскія і паўднёваславянскія.

а) Навуковы;

б) гутарковы;

в) афіцыйна-справавы;

г) публіцыстычны;

д) мастацкі.

 

28. Адзначце стыль тэксту:

Вечарамі ўзыходзіў поўны месяц. Спачатку ён быў чырвоны і стаяў нізка над зямлёй; здавалася, што ён ляжаў на прырэчных кустах ядлоўцу, крушыны і алешыны, у тым месцы, дзе на высокім беразе быў высечаны лес. Пасля месяц узыходзіў вышэй, рабіўся жоўтым, а калі паднімаўся высока, зусім бляднеў і такі белаваты быў ужо да самага ночы.

а) Навуковы;

б) гутарковы;

в) афіцыйна-справавы;

г) публіцыстычны;

д) мастацкі.

 

29. Адзначце стыль тэксту:

Кожны мае права захоўваць сваю нацыянальную прыналежнасць, таксама як ніхто не можа быць прымушаны да вызначэння і ўказання нацыянальнай прыналежнасці.

Знявага нацыянальнай годнасці караецца згодна з законам.

Кожны мае права карыстацца роднай мовай, выбіраць мову зносін. Дзяржава гарантуе ў адпаведнасці з законам свабоду выбару мовы, выхавання і навучання.

а) Навуковы;

б) гутарковы;

в) афіцыйна-справавы;

г) публіцыстычны;

д) мастацкі.

 

30. Адзначце стыль тэксту:

Да агульнаўжывальнай лексікі належаць словы, выкарыстанне якіх не залежыць ад месца жыхарства, прафесіі, сацыяльнага становішча людзей, не абмежавана моўнай сітуацыяй, прыналежнасцю да той ці іншай часціны мовы. Агульнаўжывальнымі могуць быць словы ўсіх лексіка-граматычных класаў. Яны маюць устойлівую семантыку, з’яўляюцца агульназразумелымі і выкарыстоўваюцца ва ўсіх стылях мовы.

а) Навуковы;

б) гутарковы;

в) афіцыйна-справавы;

г) публіцыстычны;

д) мастацкі.

 

 

Спіс рэкамендаваных крыніц

1. Азарка, В. У. Беларуская мова: спецыяльная лексіка: вучэб.-метад. дапаможнік / В. У. Азарка, А. С. Васілеўская, М. М. Круталевіч. — 3-е выд., перапрац. — Мн.: БДПУ, 2007. — С. 25-31.

2. Асновы культуры маўлення і стылістыкі / пад рэд. У. В. Ані-чэнкі.— Мн.: [б. с.], 1992.

3. Беларуская мова: энцыкл. / пад рэд. А. Я. Міхневіча; рэдкал.: Б. І. Сачанка (гал. рэд) і інш. — Мн.: БелЭН, 1994. — 655 с.

4. Каўрус, А. А. Дакумент па-беларуску / А. А. Каўрус. — Мн.: [б. в.], 1994.

5. Каўрус, А. А. Стылістыка беларускай мовы / А. А. Каўрус. — 3-е выд., дапрац. і дап. — Мн.: Нар. асвета, 1992.— 207с.

6. Маршэўская, В. В. Беларуская мова (прафесійная лексіка) у сінтаксічным і стылістычным аспектах: вуч. дапаможнік / В. В. Мар-шэўская. — Гродна: ГрДУ, 2002. — 115 с.

7. Маршэўская, В. В. Беларуская мова (прафесійная лексіка). Практыкум: вучэбны дапаможнік / В. В. Маршэўская. — Гродна: ГрДУ, 2000. — 113 с.

8. Навуковы стыль мовы. Водгук, рэцэнзія, анатацыя, рэферат, дыпломная работа / склад.: Н. Я. Савіцкая [і інш.]. — Мн.: БДТУ, 1999. — 66 с.

9. Плотнікаў, Б. А. Беларуская мова. Лінгвістычны кампендыум / Б. А. Плотнікаў, Л. А. Антанюк. — Мн.: Інтэрпрэссэрвіс: Кн. Дом, 2003.

10. Рахманин, Л. В. Стилистика деловой речи и редактирование служебных документов: учеб. пособие / Л. В. Рахманин. — М.:[б. и.], 1997.

11. Розенталь, Д. Э. Практическая стилистика русского языка / Д. М. Розенталь. — М.: Высш. шк., 1987. — С. 33.

12. Смольская, Т. М. Беларуская мова: Юрыдычная лексіка: вучэб. дапаможнік для студ. юрыд. спецыяльнасцей устаноў, якія забяспечваюць атрыманне вышэйшай адукацыі / Т. М. Смольская, Л. У. Хрышчановіч. — Мн.: ТетраСистемс, 2006. — 240 с.

13. Цікоцкі, М. Я. Стылістыка тэксту: вучэб. дапаможнік для студэнтаў выш. навучальных устаноў філалалагічнага профілю / М. Я. Цікоцкі. — Мн.: Беларуская навука, 2002. — 223 с.

МОДУЛЬ 5

КУЛЬТУРА ПРАФЕСІЙНАГА МАЎЛЕННЯ

 

Мэта — засвоіць асаблівасці паняццяў мова і маўленне, асноўныя камунікатыўныя якасці маўлення, маўленчы этыкет.

Задачы:

-навучыцца распазнаваць асноўныя камунікатыўныя якасці маўлення і моўныя нормы;

-прыйсці да ўсведамлення ўзаемадзеяння вербальных і невербальных сродкаў маўленчай дзейнасці;

-засвоіць асноўныя этапы падрыхтоўкі да публічнага выступлення, якасці-паказчыкі паспяховага выступлення;

-карыстацца беларускай мовай у прафесійнай дзейнасці.

 

 

Тэма 1

Паняцце культуры маўлення.
Асноўныя камунікатыўныя якасці маўлення

1.1 Мова і маўленне. Маўленне — маўленчая дзейнасць —
агульная культура чалавека

 

Пытанні культуры маўлення ў прафесійнай сферы сталі асабліва актуальныя ў сучасным жыцці чалавека. Для справавога маўлення надзвычай важна адпавядаць якасцям, якія абумоўліваюць эфектыўнасць справавых зносін. Адна з іх — пісьменнасць, пад якім разумеецца не толькі валоданне правіламі словаўжывання, граматычнай спалучальнасці, мадэляў сказаў, але і размежаванне сфер выкарыстання мовы.

Асабліва важна размяжоўваць паняцці мовы і маўлення. Пад мовай варта разумець з’яву ідэальную, строга лагічную і ўпарадкаваную.
У той жа час маўленне — спосаб існавання мовы, яе рэалізацыя, якая праяўляецца ў нашым паўсядзённым жыцці. Нельга сцвярджаць, што маўленне можа быць толькі вусным, бо існуе і пісьмовае маўленне, у залежнасці ад чаго вылучаюць вербальнае (вуснае) і невербальнае (пісьмовае) маўленне.

Мова ўзнікла сотні тысяч гадоў таму назад, калі першабытныя людзі аб’ядналіся ў калектывы. Аб’яднанне людзей у калектывы (роды, плямёны) патрабавала дамоўленасці паміж імі, размеркавання абавязкаў, арганізаванасці, інакш кажучы, сумеснай дзейнасці. Менавіта ў працэсе сумеснай дзейнасці людзей сфарміравалася мова як сродак зносін. Праца прымушала інтэнсіўна мысліць, выказваць свае думкі, а сродкам выражэння думак з’яўляецца мова. Таму мова і мысленне сфарміраваліся адначасова, бо без мовы няма мыслення, а без мыслення мовы.

Мова — з’ява грамадская. Яна ўзнікла з развіццём грамадства і адыгрывае вялікую ролю ў яго жыцці. Пры дапамозе мовы людзі абменьваюцца думкамі, наладжваюць сувязі паміж народамі, дзяржавамі, развіваюць вытворчасць, тэхніку і навуку, робяць новыя адкрыцці.

Мова — сістэма матэрыяльных адзінак (тыповых гукаў, марфемаў, слоў, словазлучэнняў, сказаў) і сістэма правіл іх функцыянавання (граматыка).

Мова — агульнанародны набытак, прыдатны для функцыянавання ў любых абставінах і сітуацыях. Аднак у працэсе камунікацыі карыстальнік мовы можа рэалізаваць гэты агульнанародны набытак з пэўнай адметнасцю, выяўляючы свае індывідуальныя рэакцыі на з’явы рэчаіснасці, свае пачуцці і перажыванні. Рэалізацыю мовы ў акце маўленчай дзейнасці называюць маўленнем, г. зн. мовай у дзеянні. Звычайна маўленчая дзейнасць — двухбаковы працэс, які спалучае гаварэнне і слыхавое ўспрыняцце яго, разуменне, а пры пісьмовай камунікацыі — пісанне і чытанне.

Асноўнай адметнай прыметай маўлення з’яўляецца яго індывідуальны характар. Маўленне заўсёды належыць пэўнай асобе, якая выбірае, аддае перавагу тым ці іншым моўным сродкам, таму яно дапускае вар’іраванне формаў, індывідуальную словатворчасць, у выніку чаго ў маўленні могуць узнікаць адхіленні ад нормы (правілаў ужывання моўных сродкаў), таму паўстае праблема культуры маўлення.

Маўленне праяўляецца ў вуснай або пісьмовай форме. Вуснае маўлен-
не — гэта гукавая форма маўлення, што ўспрымаецца на слых, пісьмовая — графічная форма, што ўспрымаецца з дапамогай органаў зроку.

У маўленні фармулюецца думка (яе змест, сутнасць). Але, фармулюючы думку, мы разам з тым і фарміруем яе (надаем пэўную слоўную форму). Моўнае ж афармленне думкі можа адбывацца на ўнутраным узроўні, г. зн. без выказвання (так званае ўнутранае маўленне), або разгортвацца ў выглядзе маўленчага выказвання (вуснага ці пісьмовага) (так званага знешняга маўлення).

Унутранае маўленне прызначана толькі самому сабе. Думаючы «сам сабе», чалавек афармляе думкі сцісла, вылучае значныя для яго сувязі паміж паняццямі, апускаючы тыя, што яму здаюцца вядомымі ці не такімі значнымі.

Знешняе маўленне разлічана на іншую асобу, таму яно патрабуе паўнаты ў афармленні думкі, пабудовы дакладнага, выразнага, з дастаткова разгорнутай думкай тэксту-выказвання.

Такім чынам, мова, як знакавы механізм, прызначаецца для зносін і рэалізуе свае магчымасці ў працэсе функцыянавання, г. зн. у маўленні (вусным ці пісьмовым). Маўленне — гэта спосаб існавання мовы. Праз яго мова выконвае сваё камунікатыўнае прызначэнне: калі мова — сродак зносін, то маўленне — сам працэс зносін, выкарыстанне гэтага сродку [6, с. 36—39].

 

 

1.2 Паняцце культуры маўлення. Асноўныя камунікатыўныя якасці маўлення: правільнасць, дакладнасць, лагічнасць,
чысціня і багацце маўлення, дарэчнасць, вобразнасць

 

Словазлучэнне «культура маўлення» ўжываецца ў трох асноўных значэннях:

1. Культура маўлення — гэта раздзел мовазнаўства, які вывучае маўленчае жыццё грамадства ў вызначаную эпоху і ўсталёўвае на навуковай аснове правілы карыстання мовай як асноўным сродкам зносін людзей, прыладай фарміравання і выразу думак. Іншымі словамі, словазлучэнне «культура маўлення» ў гэтым значэнні — вучэнне аб сукупнасці і сістэме камунікатыўных якасцяў маўлення.

2. Культура маўлення — гэта нейкія яго прыметы і ўласцівасці, сукупнасць і сістэмы якіх кажуць аб маўленчай камунікатыўнай дасканаласці.

3. Культура маўлення — гэта сукупнасць навыкаў і ведаў чалавека, якія забяспечваюць мэтазгоднае і лёгкае ўжыванне мовы ў любых мэтах зносін, валоданне нормамі вуснай і пісьмовай літаратурнай мовы (правіламі вымаўлення, націску, словаўжывання, граматыкі, стылістыкі), а таксама ўменне выкарыстаць выразныя сродкі мовы ў розных умовах зносін у адпаведнасці з мэтамі і зместам маўлення.

Культура маўлення — гэта не толькі уменне правільна, прыгожа, пераканаўча гаварыць, але і агульная культура чалавека, яго знешні выгляд, адзенне, манеры, уменне лагічна і дакладна мысліць і аптымальна выражаць думкі, адэкватна апісваць моўнымі сродкамі любыя жыццёвыя і вытворчыя сітуацыі, правільна, без памылак складаць і афармляць разнастайныя пісьмовыя дакументы, дарэчна і ўмела выкарыстоўваць усе стылістычныя рэсурсы мовы.

Галоўныя кампаненты культуры маўлення — правільнасць, дакладнасць, лагічнасць, чыстата, багацце, або разнастайнасць, выразнасць, дарэчнасць і сцісласць [3, с. 72—73; 76—79].

Правільнасцьмаўлення заснавана на прытрымліванні літаратурных норм пры ўжыванні мовы, якія выпрацаваны грамадствам і кадыфікаваны (замацаваны афіцыйна як абавязковыя для выканання) у граматыках і слоўніках (звычайна акадэмічных выданняў). Літаратурная норма забяспечвае сацыяльнае адзінства мовы, узаемаразуменне паміж усімі носьбітамі ўсіх разнавіднасцяў (дыялекты, жаргоны і інш.) мовы.

Важнасць, істотнасць, аўтарытэтнасць літаратурных норм і правіл у змененым выглядзе падмацоўваецца ўрадавымі пастановамі, якім папярэднічаюць разнастайныя абмеркаванні неабходнасці такіх змен моўных правіл з улікам думак спецыялістаў, усіх, хто мае дачыненне да працы са словам.

Толькі ў ХХ ст. прыняты дзве ўрадавыя пастановы (1933, 1957), у якіх афіцыйна зацверджаны пэўныя змены ў літаратурных нормах беларускай мовы.

Дакладнасць маўлення заключаецца ў сэнсавай адпаведнасці яе асобных слоў, выказванняў знешнім рэаліям, сітуацыям або паняццям аб іх, а таксама ў выкарыстанні адзінак маўлення ў тых значэннях, што замацаваны за імі моўнай практыкай і прадстаўлены ў адпаведных кадыфікаваных лінгвістычных даведніках.

Дакладнасць служыць абавязковым кампанентам лагічнасці, з дапамогай якой устанаўліваюцца несупярэчлівыя, паслядоўныя, адпаведныя рэчаіснасці сэнсавыя сувязі паміж часткамі выказвання. Такім чынам, лагічнасць выходзіць за межы слова і праяўляецца ў сказе, у галіне сінтаксіса. Лагічныя сувязі рэалізуюцца адпаведнымі сінтаксічнымі канструкцыямі, у якіх значную ролю адыгрываюць складаныя злучнікі тыпу, таму …, што, калі …, то, раз …, так, як толькі …, дык і інш., парадкам слоў. Лагічнасць праяўляецца таксама ў адпаведнасці выказвання тым або іншым падзеям, з’явам, фактам знешняй рэчаіснасці, у адэкватнасці думкам, паняццям, суджэнням. Лагічнасць павінна прымяняцца і па-за межамі сказа да выступленняў, дакладаў, артыкулаў і г. д., якія звычайна будуюцца па лагічнай схеме, маюць устойлівую кампазіцыю: уводзіны (уступ) — асноўная частка — заключэнне. Да таго ж асноўныя палажэнні кожнай такой часткі павінны арганічна і лагічна звязвацца паміж сабой.

Дарэчнасць маўлення звязана з дакладнасцю і лагічнасцю і яе сутнасць заключаецца ў выкарыстанні моўных сродкаў з поўнай адпаведнасцю тэме гаворкі, сітуацыі, або кантэксту, мэце выказвання, колькаснаму і якаснаму складу аўдыторыі (слухачоў, чытачоў, іх узросту, прафесіі, адукаванасці, полу, настрою, месцу жыхарства і іншым асаблівасцям), выбранаму стылю маўлення, часу і ўмовам зносін. Недарэчна ўжываць у сяброўскай р