Беларуская мова у сям і індаеурапейскіх моу

МОВА I СОЦЫУМ

Мова з'яуляюцца сродкам фармiравання i выражэння думкi, срод­кам узаемаадносiн пам1ж людзьм1. Гэта спалучае ix у адно цэлае -чалавечую мову, або проста мову.

Мова - з'ява грамадская, сацыяльная. Яна icнyeтолью у грамадстве, пран1звае усе сферы матэрыяльнай i духоунай дзейнасц1 чалавека i непасрэдна звязана з ус1м1 праявам1 яго сацыяльнага быцця. Мова забяспечвае бесперапыннасць этн1чнага i культурнага разв1цця лю­бой грамадскай супольнасц1, з'яуляецца спосабам захавання адз1нства народа у прасторы i часе, формай перадачы ад пакалення да пакалення сацыяльнага вопыту i духоунай культуры народа.

Мова мае сацыяльны характар, таму што «яна аснова i форма грамадскай свядомасц1 i разам з тым ун1кальны i ун1версальны сродак знос1н людзей, феномен духоу­най культуры чалавецтва»

Гукавая мова узн1кла больш за 100 тысяч гадоу таму назад, у эпоху пераходу ад неандэртальца да чалавека сучаснага тыну. Гэта i м1фолага-рэл1г1йныя уяуленн1 пра мову як дар Бога, канцэпцыя «грамадс­кай дамоуленасц1». Згодна з апошняй канцэпцыяй, мова узн1кла як вын1к сумеснай дзейнасц1 першабытных людзей. Неабходнасць узгадняць свае дзеянн1, дасягаць узаемаразумення стымулявала з'яу-ленне пэуных гукавых комплексау. Мова дапамагла людзям вылучыцца з жывёльнага свету, разв1ць свае мысленне, весц1паспяховую барацьбу з с1лам1 прыроды i дасягнуць таго прагрэсу, як1 мы наз1раем у цяпераиш1 час.

Пры дапамозе мовы людз1 абменьваюцца 1нфармацыяй, наладжваюць кантакты, выказваюць адз1н аднаму свае думк1, пачуцц1.

Taк1 ун1версальны характар мовы вызначае i разнастайнасць яе функцый.

Асноуным1 базавым1 функцыям1 з'яуляюцца камун1катыуная (сродак узаемааднос1н) i пазнавальная, цi кагн1тыуная (сродак пазнання). На базе камун1катыунай i пазпавальнай функцый мовы разв1ваюцца рэгулятыуная (наладжванне кантактау), акумулятыуная (захаванне традыцый, г1сторы1, культуры i г. д.), нам1натыуная (найменне прадметау, з'яу), эмацыйная (выражэнне эмоцый, пачуццяу), эстэтычная (здольнасць уздзейн1чаць на чала­века не толк1 зместам), этн1чная (с1мвал нацьй, сродак этн1чнай кансал1дацы1).

У словах i выразах кожнай мовы замацоуваюцца вын1к1 пазнавальнай дзейнасц1 асобных людзей i усяго народа. Мова адлюстроувае светапогляд, ментал1тэт, тэмперамент, асабл1васц1 мыслення i пс1х1к1, нацыянальна-культурную адметнасць пэунай грамадскай супольнасщ. Мова замацоувае усё тое, што прынята называць культурай. Мова з'яуляецца спецьфчным спосабам 1снавання i захавання культуры.

Мова з'яуляецца не толыа важнейшым сродкам камун1кацы1, але i асноуным спосабам фарм1равання i выяулення думк1.

Важнейшай прыкметай нацьп, асновай яе культуры з'яуляец­ца нацыянальная мова. Нацыянальная мова - гэта сродак п1сьмовых i вусных знос1н пам1ж людзьм1 пэунай нацы1. Яна складаецца у адпаведны перыяд сацыяльнага i эканам1чнага разв1цця народа, у эпоху утварэння нацы1. Беларуская нацыянальная мова пачала фарм1равацца у першай палове XJX ст., а канчатковае станауленне яе завяршылася у 20-я гг. XX ст. 1снуюць дзве формы беларускай на-цыянальнай мовы: дыялектная i л1таратурная.

Дыялектная мова - гэта мова, на якой гавораць людз1 пэунай мясцовасц1, тэрыторы1.Дыялекты аб'ядноуваюць групу цi групы мясцовых гаворак, як1я маюць агульныя асабл1васц1 у фанетыцы, граматыцы, лекс1цы. Беларуск1я гаворк1 падзяляюцца на два дыялекты: пауночна-усходн1 i пауднёва-заходн1. Пам1ж iмi знаходзяцца пераходныя гаворк1, ix называюць яшчэ сярэднебеларуск1мь

Л1таратурная мова - гэта вышэйшая, унармаваная, апрацаваная, упарадкаваная форма нацыянальнай мовы, якая выступае у вуснай i п1сьмовай разнав1днасцях. Cicтэмy нормау лггаратурнай мовы складаюць: арфаэп1ныя, арфаграф1чныя, лекс1чныя, словаутваральныя, марфалапчныя стыл1стычныя нормы.

Функцы1 мовы у грамадстве

Асноуным1 сярод ycixфункцый мовы з'яуляюцца комун1катыуная (мова - найважнейшы i ун1кальны сродак узаемааднос1н пам1ж людзьм1) i пазнавальная, цi кагн1тыуная (мова забяспечвае магчымасць думаць i пазнаваць свет). Пры дапамозе гэтых дзвюх функцый асоба атрымл1вае 1нфармацыю ад 1ншых людзей, людз1 перадаюць патрэбную 1нфармацыю 1ншым асобам. Але з дапамогай мовы людз1 не толью могуць паведамляць адз1н аднаму патрэбную 1нфармацыю.

У складзе камун1катыунай функцы1 вылучаюцца, напрыклад, рэгулятыуная, цi фатычная, пры дапамозе якой людз1 наладжваюць кантакты пам1ж сабой, уступаюць у дыялог1 iзамыкаюць ix, рэгулююць аднос1ны пам1ж сабой, i акумулятыуная -функцыя захавання традыцый, культуры, г1сторы1, нацыянальнай самасвядомасц1 народа.

У складзе пазнавальнай функцы1 вылучаюць нам1натыуную -функцыя наймення прадметау, з'яу рэча1снасц1 i эмацыйную - фун­кцыя выражэння эмоцый, пачуццяу, настрою.

Словы з'яуляюцца яшчэ i сродкам мастацкай творчасщ. Таму з камун1катыунай i пазнавальнай функцыям1 звязана эстэтычная, щ паэтычная, сутнасць якой у здольнасц1 мовы уздзейн1чаць на пачуцц1 i думк1 чалавека не толью зместам. Гэтая функцыя праяуляецца у 1мкненн1 да рытм1чнасц1.

Вельм1 важнай функцыяй мовы з'яуляецца этн1чная, кал1мова выступав прыкметай, с1мваламнацы1. Для беларускай мовы гэтая функцыя набывае асабл1вае значэнне, пакольк1 Беларусь, як самастойная дзяржава можа выйсц1 на м1жнародны узровень тольк1 пры умове валодання нацыянальным1 традыцыям1, нацыянальнай спадчынай, кутьтурай iмовай.

 

Г1потэзы паходжання мовы

Праблема паходжання мовы з'яуляецца цалкам г1патэтычнай. Можна выдзел1ць два аспоуныя нак1рункi: а) мова створана чатвекам у працэсе яго эвалюцыйнага развщця;

б) мова створана звышнатурашнай сглай. 1снуе некалк1 г1потэз паходжання мовы, найбольш пашыраныя з ix наступныя.

Самая старажытная канцэпцыя мовы – лагас1чная (логасная). Яна пабудавана на м1фолага-рэл1г1йных уяуленнях пра мову як дар Богa i iснye у некальк1х разнав1днасцях: ведычнай, канфуцыянскай, б1блейскай.

Побач з Божым паходжаннем мовы хрысц1янская ф1ласоф1я тлумачыць слова i як чалавечую з'яву. Бог стварае чапавека i адкрывае яму дар слова, г.зн. Божае слова, якое стварыла чалавека, станов1цца потым здабыткам чалавека.

3 XVI ст. у Еуропе пашыраецца тэорыя паходжання мовы, у аснове якой ляжыць рацыянальная ф1ласофская канцэпцыя «гра­мадскай дамоуленасц1». Паводле яе, грамадская дамоуленасць адрозн1вае чалавечае грамадства ад першабытнага статка, дзе пануюць варожасць i барацьба кожнага. Паводле гзтай ф1ласоф11, не Божае «Слова-Логас», а сам чалавек-мысляр, яго розум з'яуляюцца крын1цай навуковых адкрыццяу, працы. Аднак гэта тэорыя не тлумачыла, адкуль узялася мова, як чалавек авалодау ёю.

Этымалаг1чныя, ц1 натурал1стычныя, г1потэзы паходжання мовы: гукапераймальная, выкл1чн1кавая.Так, па­водле гуканерайматьнай г1потэзы, мова узн1кла са здольнасц1 ча­лавека пераймаць гук1 навакольнага свету (птушак, звяроу). Згод­на з выкл1чн1кавай тэорыяй, штуршком для узн1кнення мовы был1 натуральныя гукавыя комплексы о й-ой, ха-ха.

На пачатку XIX ст. у даследаваннях нямецкага филосафа i л1нгв1ста Гумбальта.Мова, па Гумбальту - гэта жывая дзейнасць чалавечага духу, адз1ная энерг1я народа, якая 1дзе з глыбsy1 чалавечай 1снасц1 i напауняе усё яго жыццё.

У XIX ст. была распрацавана матерыял1стычная тэо­рыя паходжання мовы, ц1 «працоуная», або «сацыяльная». Па­водле яе, мова узн1кла як вын1к сумеснай дзейнасц1 перашабытных людзей (неабходнасць узаемаразумення стымулявала узн1кненне гукавых комплексау). Першабышыя людз1 як бы прымацоувал1 гукавыя комплексы да прадметау, дзеянняу. Паступова з разв1ццём грамадства слова ужывалася не толыа для абазначэння канкрэтнага, але i цэлага класа прадметау.

Мова не толью дапамагае людзям зразумець адз1н аднаго, але i захаваць здабытк1 чалавечай г1сторы1, навук1 i культуры.

 

 

СЛАВЯНСКАЯ МОУНАЯ ГРУПА

Славяне вылучыліся з індаеурапейскага адзінства прыкладна з 3-2 тыс. н.э.и карысталися мовай, якую мы называем праславянскай або агульнаславянскай.

На аснове праславянскай мовы пачалі фарміравацца 3 асноуныя дыялекты, якія пазней сталі крыніцай утварэння 3-х самастойных моу. Заходнеславянская, усходнеславянская, паудневаславянская.Рысы гэтых моу пачалі форміравацца прыкладана 4-6 ст. н.э.

Славянская група распадаецца на тры падгрупы: усходнюю (беларуская мова, руская, украінская), заходнюю (польская, чэшская, славацкая), пауднёвую (балгарская, македонская).

У IX ст. усходнія славяне утварылі феадальную дзяржаву Кіеуская Русь, а у канцы X ст. на нашыя землі прыйшло хрысціянства, разам з ім і пісьменнасць на стараславянскай мове.

Асаблівай уваге заслугоувае Ефрасіня Полацкая (заснавала жаночы і мужчынскі манастыр і царкву у Полацке).

Дзяржаунай мовай у Кіеускай Русі была старажытнаусходнеславянская.

 

 

Беларуская мова часоу ВКЛ

Асноуную ролю у фарм1раванні беларускай мовы адыгралі мясцовыя гаворкі. Як асобная самастойная мова яна сфарміравалася у перыяд, калі нашы землі знаходзіліся у складзе ВКЛ. Менавіта у ВКЛ на працягу XIV-XVI стст. старабеларуская мова выкарыстоувалася у якасці дзяржаунай.

На беларускай мове былі створаны летапісы, перакладныя мастацкія творы, вучэбная, публіцыстычная, юрыдычная літаратура. Н а славянскам усходзе распачалося кнігадрукаванне -(6 жшуня 1517 г. у Празе Ф. Скарына надрукавау на царкоунаславянскай мове Псалтыр). Менавіта ён узняу беларускую мову i беларускую культуру на еурапейскі узровень. Гэты перыяд знакаміты такімі вядомымі асветнікамі, людзьмі Сымон Будны, Васіль Цяпінскі.

У складзе ВКЛ у 14-16 ст. была канчаткова сфармірована бел. народнасць і яе мова. Бел. мова выкарыстоувалася у пісьмовых зносінах на тэрэторыі усей ВКЛ, имела статус афецыйна дзяржаунай. На ей існовала багатая літаратура, якая была прадстаулена усімі жанрамі:

Справавая літаратура (Статут ВКЛ); летапісы (Віленскі зборнік); перакладная жыццейная літаратура (Александрыя); мастацкая i палемічная літаратура: «Метры»; лінгвістычная лггаратура: «Лексіс»; рэлігійная літаратур («Апостал»).

Старабеларуская мова на працягу некалькіх стагоддзяу абслугоувала розныя сферы грамадскага жыцця у ВКЛ. Яна аказала уплыу на іншыя мовы, у прыватнасці, на лгітаратурную мову рускай народнасці. Менавіта гэты перыяд (XIV-XVI стст.) лічыцца росквітам у гісторыі беларускай культуры, мовы, таму вучоныя i назвалі яго «залатым векам».

 

Лексічны узровень

1. Словы ужываюцца толькі у прамым значэнні.

2. Шырока выкарыстоуваюцца тэматычна абумоуленыя спецыяльныя словы i тэрміны (юрыдычныя, дыпламатычныя, ваенныя, бухгалтарскія, спартыуныя i г.д.). Тэрміны маюць канструктыунае значэнне, з^,уляюцца неабходнымі лексічнымі сродкамі.

3. Дапускаецца выкарыстанне абрэвіятур, складанаскарочаных найменняу дзяржауных устаноу, арганізацый, таварыствау, партый, абумоуленае імкненнем да сцісласці. мінфіт,АТН, АДСС
У пісьмовай форме выкарыстоуваюцца шматлікія графічныя скарачэнні: нам. (намеснік), др. арк. (друкаваны аркуш), ф-ка (фабрыка).

Пранікненне скарачэнняу у дзелавую дакументацыю тлумачыцца трыма прычынамі: імкненнем да эканома месца, высокай частотнасцю асобных слоу i словазлучэнняу i жаданнем пазбегнуць паутарэнняу доугіх назвау.

Графічныя скарачэнні бываюць агульнапрынятыя, якія не пат­рабуюць тлумачэння, i умоуныя, што сустракаюцца у спецыяльнай літаратуры, напрыклад, у слоуніках, i становяцца зразумелымі толькі пры наяунасці cпіса скарочаных напісанняу. Да агульнапрынятых адносяцца скарачэнні, якія ужываюцца на пісьме: а) пры абазначэнш лічбамі гадоу i стагоддзяу: г., гг., ст.; б) пасля пералічэння: i г.д., i інш., i лад., г.зн.; в) пры спасылка х: гл., напр.; г) іншыя скарачэнні: акад., б. - былы, зб. ~ зборнік, р-н, вобл.

Патрабаванні пры графічным скарачэнні 1) пры скарочаным напісанні ставіцца кропка i захоуваюцца знакі i пачатковыя літары, уласцівыя поунаму напісанню: В.-Д.к. - Волга-Данст канал; 2) стандартныя скарочаныя абазначэнні метрычных мер пішуцца без кропак: га - гектар, см - сантыметр, кг - ктаграм; 3) пры спалучэнш дзвюх аднолькавых зычных скарачэнне робіцца пасля першай зычнай. А пры збегу дзвюх або некальюх зычных -пасля апошняй зычнай: камен, вугаль - каменны вугаль, бухг. -бухгалтэрыя; 4) нельга скарачаць на галосную літару i на й, у ь; 5) скарочаныя літарныя абазначэнні складаных прыметнікау пішуцца праз злучок: с.-г. - сельскагаспадарчы.

4.Адсутнічаюць экспрэсіуныя моуныя сродкі (назоунікі з памяншальна-ласкальнымі суфіксамі - крынічанька, мовачка i інш.), жаргонныя i дыялектныя словы.

5.Прысутнічаюць функцыянальна абумоуленыя лексічныя пауторы, якія дапамагаюць пазбегнуць няправільных тлумачэнняу.

6.Ужыванне слоу, не прынятых у іншых стылях: вышэйпамянёны, вышэйадзначаны.

7.Выкарыстоуваюцца назвы асоб па ix функцыі у афіцыйна- справавых адносінах: арандатар, кватэранаймалъны, падрадчык, усынавіцель, спажывец.

8.Назвы дакументау: загад, паведамленне, протоко, службовае пісьмо.

9.Абазначэнне частак дакумента (парадак дня, дадатак) разнастайных дзеянняу асоб (прысутнічалі слухам), службовых працэдур па узгадненні i зацвярджэнні (загадваю, не пярэчу).

10. выкарыстоуваюцца аддзеяслоуныя назоунікі, якія надаюць выказванню стрымана-строгую, «халодную»танальнасць: утрыманне, узгадненне, захоуванне, устанауленне, зацвярджэнне, размеркаванне.

11. Словазлучэнні часта выкарыстоуваюц­ца у назвах дакументау (пасведчанне аб нараджэнні, атэстат аб сярэдняй адукацыі, пасведчанне аб заключэннх шлюбу), у якасці стандартных канструкцый (у мэтах забеспячэння, на ас­нове вышэйпададзенага, адзначаны наступныя недахопы, заслухаушы абмеркаваушы).

12. нейтральныя агульнаужывальныя лeкciчныя сродкі.

Марфалагічны узровень

1.Шырокае ужыванне інфінітывау (упаунаважыць, забяспечыць, зацвердзіць, прыняцъ).

2.Насычанасць сказау аддзеяслоунымі назоунікамі на - нне-,-цце з прэфіксам -не-, -ня-: выкананне, развіццё, недо­гляд, нявыплата, недапрацоука i інш.

3. Выкарыстанне дзеясловау цяперашняга часу у значэнні сталага дзеяння, якое неабходна выконваць.

4.Шырокае ужыванне назоуенікау са зборным значэннем: дырэкцыя, калегія, камісія.

5.Пашыранае функцыянаванне колькасна-іменных спалучэнняу: 10 кліентау.

6.Замест дзеясловау ужыванне сінанімічных спалучэнняу назоуніка і дзеяслова: дапамагчы - аказаць дапамогу.

7. Напісанне колькасных лічэбнікау арабскімі лічбамі: Было забракована 25 машын.

8. Ужыванне выклічнікау, а таксама займеннікау1-й i 2-й асобы i адпаведныя асабовыя формы дзеяслова.

Сінтаксічны узровень

1.Прамы парадак слоу, г.зн. дзейнік знаходзіцца перад выказнікам, дапасаванае азначэнне.

2.Сінтаксіс характарызуецца падкрэсленай кніжнасцю, «халоднасцю». Сказы поуныя, апавядальныя, як правіла, двухсастауныя.

3.Ужыванне пасіуных канструкцый: аплата працы ажыццяуляецца на аснове пагадзінных або месячных тарыфных ставак.

4.Наяунасць канструкцый са складанымі злучнікамі i аднаіменнымі прыназоунікамі: у выніку того што, дзякуючы тому што.

5. Характэрна ужыванне стандартных складаных сінтаксічных канструкцый, клімэ. Пры неабходнасці выкарыстоуваюцца надрукаваныя бланкі i пэуныя формы, якія даюцца у спецыяльных даведніках.

6.Звычайна у дакументах выкарыстоуваюцца безасабовыя i інфінітыуныя канструкцыі са значэннем імператыунасці, неабходнасці (даручыць старосту групы), а таксама залежныя звароты тыпу: даклад быу выслухоны.

7.Пасля заменыу дзелавых тэкстах аднаго наймення прадмета або асобы другім на гэта спецыяльна указваецца.

8. Наяунасць аднародных членау, адасобленых груп, пабочных і устаноуных канструкцый.

 

МОВА I СОЦЫУМ

Мова з'яуляюцца сродкам фармiравання i выражэння думкi, срод­кам узаемаадносiн пам1ж людзьм1. Гэта спалучае ix у адно цэлае -чалавечую мову, або проста мову.

Мова - з'ява грамадская, сацыяльная. Яна icнyeтолью у грамадстве, пран1звае усе сферы матэрыяльнай i духоунай дзейнасц1 чалавека i непасрэдна звязана з ус1м1 праявам1 яго сацыяльнага быцця. Мова забяспечвае бесперапыннасць этн1чнага i культурнага разв1цця лю­бой грамадскай супольнасц1, з'яуляецца спосабам захавання адз1нства народа у прасторы i часе, формай перадачы ад пакалення да пакалення сацыяльнага вопыту i духоунай культуры народа.

Мова мае сацыяльны характар, таму што «яна аснова i форма грамадскай свядомасц1 i разам з тым ун1кальны i ун1версальны сродак знос1н людзей, феномен духоу­най культуры чалавецтва»

Гукавая мова узн1кла больш за 100 тысяч гадоу таму назад, у эпоху пераходу ад неандэртальца да чалавека сучаснага тыну. Гэта i м1фолага-рэл1г1йныя уяуленн1 пра мову як дар Бога, канцэпцыя «грамадс­кай дамоуленасц1». Згодна з апошняй канцэпцыяй, мова узн1кла як вын1к сумеснай дзейнасц1 першабытных людзей. Неабходнасць узгадняць свае дзеянн1, дасягаць узаемаразумення стымулявала з'яу-ленне пэуных гукавых комплексау. Мова дапамагла людзям вылучыцца з жывёльнага свету, разв1ць свае мысленне, весц1паспяховую барацьбу з с1лам1 прыроды i дасягнуць таго прагрэсу, як1 мы наз1раем у цяпераиш1 час.

Пры дапамозе мовы людз1 абменьваюцца 1нфармацыяй, наладжваюць кантакты, выказваюць адз1н аднаму свае думк1, пачуцц1.

Taк1 ун1версальны характар мовы вызначае i разнастайнасць яе функцый.

Асноуным1 базавым1 функцыям1 з'яуляюцца камун1катыуная (сродак узаемааднос1н) i пазнавальная, цi кагн1тыуная (сродак пазнання). На базе камун1катыунай i пазпавальнай функцый мовы разв1ваюцца рэгулятыуная (наладжванне кантактау), акумулятыуная (захаванне традыцый, г1сторы1, культуры i г. д.), нам1натыуная (найменне прадметау, з'яу), эмацыйная (выражэнне эмоцый, пачуццяу), эстэтычная (здольнасць уздзейн1чаць на чала­века не толк1 зместам), этн1чная (с1мвал нацьй, сродак этн1чнай кансал1дацы1).

У словах i выразах кожнай мовы замацоуваюцца вын1к1 пазнавальнай дзейнасц1 асобных людзей i усяго народа. Мова адлюстроувае светапогляд, ментал1тэт, тэмперамент, асабл1васц1 мыслення i пс1х1к1, нацыянальна-культурную адметнасць пэунай грамадскай супольнасщ. Мова замацоувае усё тое, што прынята называць культурай. Мова з'яуляецца спецьфчным спосабам 1снавання i захавання культуры.

Мова з'яуляецца не толыа важнейшым сродкам камун1кацы1, але i асноуным спосабам фарм1равання i выяулення думк1.

Важнейшай прыкметай нацьп, асновай яе культуры з'яуляец­ца нацыянальная мова. Нацыянальная мова - гэта сродак п1сьмовых i вусных знос1н пам1ж людзьм1 пэунай нацы1. Яна складаецца у адпаведны перыяд сацыяльнага i эканам1чнага разв1цця народа, у эпоху утварэння нацы1. Беларуская нацыянальная мова пачала фарм1равацца у першай палове XJX ст., а канчатковае станауленне яе завяршылася у 20-я гг. XX ст. 1снуюць дзве формы беларускай на-цыянальнай мовы: дыялектная i л1таратурная.

Дыялектная мова - гэта мова, на якой гавораць людз1 пэунай мясцовасц1, тэрыторы1.Дыялекты аб'ядноуваюць групу цi групы мясцовых гаворак, як1я маюць агульныя асабл1васц1 у фанетыцы, граматыцы, лекс1цы. Беларуск1я гаворк1 падзяляюцца на два дыялекты: пауночна-усходн1 i пауднёва-заходн1. Пам1ж iмi знаходзяцца пераходныя гаворк1, ix называюць яшчэ сярэднебеларуск1мь

Л1таратурная мова - гэта вышэйшая, унармаваная, апрацаваная, упарадкаваная форма нацыянальнай мовы, якая выступае у вуснай i п1сьмовай разнав1днасцях. Cicтэмy нормау лггаратурнай мовы складаюць: арфаэп1ныя, арфаграф1чныя, лекс1чныя, словаутваральныя, марфалапчныя стыл1стычныя нормы.

Функцы1 мовы у грамадстве

Асноуным1 сярод ycixфункцый мовы з'яуляюцца комун1катыуная (мова - найважнейшы i ун1кальны сродак узаемааднос1н пам1ж людзьм1) i пазнавальная, цi кагн1тыуная (мова забяспечвае магчымасць думаць i пазнаваць свет). Пры дапамозе гэтых дзвюх функцый асоба атрымл1вае 1нфармацыю ад 1ншых людзей, людз1 перадаюць патрэбную 1нфармацыю 1ншым асобам. Але з дапамогай мовы людз1 не толью могуць паведамляць адз1н аднаму патрэбную 1нфармацыю.

У складзе камун1катыунай функцы1 вылучаюцца, напрыклад, рэгулятыуная, цi фатычная, пры дапамозе якой людз1 наладжваюць кантакты пам1ж сабой, уступаюць у дыялог1 iзамыкаюць ix, рэгулююць аднос1ны пам1ж сабой, i акумулятыуная -функцыя захавання традыцый, культуры, г1сторы1, нацыянальнай самасвядомасц1 народа.

У складзе пазнавальнай функцы1 вылучаюць нам1натыуную -функцыя наймення прадметау, з'яу рэча1снасц1 i эмацыйную - фун­кцыя выражэння эмоцый, пачуццяу, настрою.

Словы з'яуляюцца яшчэ i сродкам мастацкай творчасщ. Таму з камун1катыунай i пазнавальнай функцыям1 звязана эстэтычная, щ паэтычная, сутнасць якой у здольнасц1 мовы уздзейн1чаць на пачуцц1 i думк1 чалавека не толью зместам. Гэтая функцыя праяуляецца у 1мкненн1 да рытм1чнасц1.

Вельм1 важнай функцыяй мовы з'яуляецца этн1чная, кал1мова выступав прыкметай, с1мваламнацы1. Для беларускай мовы гэтая функцыя набывае асабл1вае значэнне, пакольк1 Беларусь, як самастойная дзяржава можа выйсц1 на м1жнародны узровень тольк1 пры умове валодання нацыянальным1 традыцыям1, нацыянальнай спадчынай, кутьтурай iмовай.

 

Г1потэзы паходжання мовы

Праблема паходжання мовы з'яуляецца цалкам г1патэтычнай. Можна выдзел1ць два аспоуныя нак1рункi: а) мова створана чатвекам у працэсе яго эвалюцыйнага развщця;

б) мова створана звышнатурашнай сглай. 1снуе некалк1 г1потэз паходжання мовы, найбольш пашыраныя з ix наступныя.

Самая старажытная канцэпцыя мовы – лагас1чная (логасная). Яна пабудавана на м1фолага-рэл1г1йных уяуленнях пра мову як дар Богa i iснye у некальк1х разнав1днасцях: ведычнай, канфуцыянскай, б1блейскай.

Побач з Божым паходжаннем мовы хрысц1янская ф1ласоф1я тлумачыць слова i як чалавечую з'яву. Бог стварае чапавека i адкрывае яму дар слова, г.зн. Божае слова, якое стварыла чалавека, станов1цца потым здабыткам чалавека.

3 XVI ст. у Еуропе пашыраецца тэорыя паходжання мовы, у аснове якой ляжыць рацыянальная ф1ласофская канцэпцыя «гра­мадскай дамоуленасц1». Паводле яе, грамадская дамоуленасць адрозн1вае чалавечае грамадства ад першабытнага статка, дзе пануюць варожасць i барацьба кожнага. Паводле гзтай ф1ласоф11, не Божае «Слова-Логас», а сам чалавек-мысляр, яго розум з'яуляюцца крын1цай навуковых адкрыццяу, працы. Аднак гэта тэорыя не тлумачыла, адкуль узялася мова, як чалавек авалодау ёю.

Этымалаг1чныя, ц1 натурал1стычныя, г1потэзы паходжання мовы: гукапераймальная, выкл1чн1кавая.Так, па­водле гуканерайматьнай г1потэзы, мова узн1кла са здольнасц1 ча­лавека пераймаць гук1 навакольнага свету (птушак, звяроу). Згод­на з выкл1чн1кавай тэорыяй, штуршком для узн1кнення мовы был1 натуральныя гукавыя комплексы о й-ой, ха-ха.

На пачатку XIX ст. у даследаваннях нямецкага филосафа i л1нгв1ста Гумбальта.Мова, па Гумбальту - гэта жывая дзейнасць чалавечага духу, адз1ная энерг1я народа, якая 1дзе з глыбsy1 чалавечай 1снасц1 i напауняе усё яго жыццё.

У XIX ст. была распрацавана матерыял1стычная тэо­рыя паходжання мовы, ц1 «працоуная», або «сацыяльная». Па­водле яе, мова узн1кла як вын1к сумеснай дзейнасц1 перашабытных людзей (неабходнасць узаемаразумення стымулявала узн1кненне гукавых комплексау). Першабышыя людз1 як бы прымацоувал1 гукавыя комплексы да прадметау, дзеянняу. Паступова з разв1ццём грамадства слова ужывалася не толыа для абазначэння канкрэтнага, але i цэлага класа прадметау.

Мова не толью дапамагае людзям зразумець адз1н аднаго, але i захаваць здабытк1 чалавечай г1сторы1, навук1 i культуры.

 

 

БЕЛАРУСКАЯ МОВА У СЯМ І ІНДАЕУРАПЕЙСКІХ МОУ

У залежнасці ад паходжання і наяунасці ці адсутнасці агульных рыс усе мовы свету падзяляюцца на роднасныя і няроднасныя. Сярод роднасных вылучаюцца сем^,і, группы і падгруппы.

Беларуская мова належыць да індаеурапейскай моунай сям^,і, славянскай групы, усходнеславянскай падгрупы.

Гэтая аднесенасць заснавана на тэорыі індаеурапейскай расы, паводле яе усе еурапейскія і многія азіятскія народы мелі адну прарадзіму, а іх мовы узыходзяць да адзінай моунай крыніцы, якую мы называем – індаеурапейская мовай. Існавала яна прыкладна у 4-3 ст. да н.э. Пасля яе распада склаліся самастойныя мовы.

Індаеурапейская сям'я моу падзяляецца на 16 груп: індыйская, германская (англійская, нямецкая, галандская, швед­ская, дацкая i г.д.), романская (іспанская, італьянская, французская, румынскаяi г.д.), славянская, балтыйская (літоуская, латышская i мёртвая пруская мова), кельцкая (ірландская, шатландская i г.д.), иранская (персіцская, афганская, таджыкская i г.д.), грэчаская, армянская, албанская, хецкая.

СЛАВЯНСКАЯ МОУНАЯ ГРУПА

Славяне вылучыліся з індаеурапейскага адзінства прыкладна з 3-2 тыс. н.э.и карысталися мовай, якую мы называем праславянскай або агульнаславянскай.

На аснове праславянскай мовы пачалі фарміравацца 3 асноуныя дыялекты, якія пазней сталі крыніцай утварэння 3-х самастойных моу. Заходнеславянская, усходнеславянская, паудневаславянская.Рысы гэтых моу пачалі форміравацца прыкладана 4-6 ст. н.э.

Славянская група распадаецца на тры падгрупы: усходнюю (беларуская мова, руская, украінская), заходнюю (польская, чэшская, славацкая), пауднёвую (балгарская, македонская).

У IX ст. усходнія славяне утварылі феадальную дзяржаву Кіеуская Русь, а у канцы X ст. на нашыя землі прыйшло хрысціянства, разам з ім і пісьменнасць на стараславянскай мове.

Асаблівай уваге заслугоувае Ефрасіня Полацкая (заснавала жаночы і мужчынскі манастыр і царкву у Полацке).

Дзяржаунай мовай у Кіеускай Русі была старажытнаусходнеславянская.

 

 

Беларуская мова часоу ВКЛ

Асноуную ролю у фарм1раванні беларускай мовы адыгралі мясцовыя гаворкі. Як асобная самастойная мова яна сфарміравалася у перыяд, калі нашы землі знаходзіліся у складзе ВКЛ. Менавіта у ВКЛ на працягу XIV-XVI стст. старабеларуская мова выкарыстоувалася у якасці дзяржаунай.

На беларускай мове былі створаны летапісы, перакладныя мастацкія творы, вучэбная, публіцыстычная, юрыдычная літаратура. Н а славянскам усходзе распачалося кнігадрукаванне -(6 жшуня 1517 г. у Празе Ф. Скарына надрукавау на царкоунаславянскай мове Псалтыр). Менавіта ён узняу беларускую мову i беларускую культуру на еурапейскі узровень. Гэты перыяд знакаміты такімі вядомымі асветнікамі, людзьмі Сымон Будны, Васіль Цяпінскі.

У складзе ВКЛ у 14-16 ст. была канчаткова сфармірована бел. народнасць і яе мова. Бел. мова выкарыстоувалася у пісьмовых зносінах на тэрэторыі усей ВКЛ, имела статус афецыйна дзяржаунай. На ей існовала багатая літаратура, якая была прадстаулена усімі жанрамі:

Справавая літаратура (Статут ВКЛ); летапісы (Віленскі зборнік); перакладная жыццейная літаратура (Александрыя); мастацкая i палемічная літаратура: «Метры»; лінгвістычная лггаратура: «Лексіс»; рэлігійная літаратур («Апостал»).

Старабеларуская мова на працягу некалькіх стагоддзяу абслугоувала розныя сферы грамадскага жыцця у ВКЛ. Яна аказала уплыу на іншыя мовы, у прыватнасці, на лгітаратурную мову рускай народнасці. Менавіта гэты перыяд (XIV-XVI стст.) лічыцца росквітам у гісторыі беларускай культуры, мовы, таму вучоныя i назвалі яго «залатым векам».